[zaloguj się]
[pdf]

KOŁOWROT (11) sb m

Wszystkie o jasne.

Fleksja
sg pl
N kołowrot kołowroty
G kołowrota
A kołowrot
I kołowrot(e)m

sg N kołowrot (6). ◊ [G kołowrota.] ◊ A kołowrot (2). ◊ I kołowrot(e)m (1). ◊ pl N kołowroty (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Rodzaj prostego dźwigu składającego się z koła lub grubego wałka, na który w czasie obracania nim nawija się lina podnosząca do góry coś ciężkiego; trochlea Mącz, Calep; suc(c)ula Mącz, Cn; machina tractoria, tympanum Mącz; antilia Calep; ergata Cn (7): Mącz 477a; Calep 78a; Maſz Zielony moſt cel náſzey roboty/ Tu wzwody/ wſchody/ dźiwne kołowroty/ Maſz wagę/ trety/ łáwy/ dźiwne ſpráwy/ Rozne zábáwy. KlonFlis H2.
Wyrażenie: »kołowrot nad studnią« (1): Trochlea – Kołowrot nad ſtudnia Calep [1089]b.
Szeregi: »koło, (albo) kołowrot (albo wał)« (2): Tympanum item accipitur pro machina tractoria, Zoraẃ/ koło álbo kołowrot który ſzłápiąć obrácáyą á ták ná wierſch co cieſzkiego wciągáyą. Mącz 471a, 466b.

»kołowrot albo wijadła« (1): Sucula, item instrumentum fabrorum, Nieyákie wałki álbo nośidłá ná któch nieco z piwnic wyciągáyą/ też kołowrot álbo wiyádłá Mącz 427a.

2. Wrzeciono, rodzaj szpulki, na którą nawija się przędzę (1): Rhombus, Wiyádłá/ kołowrot/ też kłąb. Mącz 355c.
3. Koło garncarskie (1):
Wyrażenie: »zduński kołowrot« (1): Versutior quam rota figularis, Tocznieyſzy niżli. zduński kołowrot. Mącz 486d.
4. Podwójne wrota przy wejściu do wsi, rodzaj zapory (2): receperat in via ante villam, dum equitabat ad hostium alias wkolowroth zayesdzayacz [...] przeth kolowrothem ZapMaz VII Z 12/521.
5. [Rodzaj sideł na ptaki, prawdopodobnie klatka z obrotowymi drzwiczkami: Czyżow [...] iáko maſz doſtawáć. NAprzod gdy przy leśie pátrzay olſzey [...]/ á tám nárządź ſobie kołowrot coby ſnádno podnośić [...]/ á tám do tego kołowrotá ſtárk przywięż CygMyśl B2; nárzędź ná ſoſnie kołowrot CygMyśl D3v.]

Synonimy: 1. baran, haspel, kierat, kloba, koło, szlifa, wał, wałek, wijadło, żoraw; 2. wijadło.

MM