[zaloguj się]
[pdf]

1. KOŁO (428) sb n

koł- (w tym 2 r. błędne znakowanie), kół; końcowe o jasne.

Fleksja
sg pl
N koło, koła
G koła kół
A koło koła
I kołem koły
L kole kołach, kol(e)ch
V koło koła
inne sg G a. pl A - koła; du A (cum nm) - kole

sg N koło (72). ◊ G koła (69). ◊ A koło (43). ◊ I kołem (47); -em (20), -(e)m (27). ◊ L kole (51). ◊ V koło (6). ◊ pl N koła (56). ◊ G kół (26). ◊ A koła (40). ◊ I koły (4). ◊ L kołach (7) HistAl, BielKron, Mącz, BielSpr (3), GórnRozm, kol(e)ch (3) RejWiz, Calep (2); ~ -ach (5), -åch (1) BielKron, -(a)ch (1). ◊ V koła (1). ◊ sg G a. pl A koła (1). ◊ du A (cum nm) kole (2) BielSpr 61, Strum D13.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia
1. Figura geometryczna: część płaszczyzny składająca się z punktów położonych wewnątrz okręgu i na okręgu; okrąg; orbis Mącz, Cn; (h)absis, orbita, rota Mącz; arnbitus (rotundus), circinatio (rotae), circulus, circumferentia, circumflexio, circumflexus ambiens, gyrus, linea circumcurrens, planities rotunda Cn (48): Circulus, który po Polſku może być rzeczón Koło/ ieſt Figurá ná równi iedną Linią okrążóná GrzepGeom D3; Diameter, ieſt Linea proſta/ która od iednégo brzegá idźie do drugiégo przez pośrzodek/ to ieſt/ przez Centrum. dźieląc koło ná dwie równé częśći. GrzepGeom D3v; Ale do mierzánia Kołá/ naprzód potrzebá ieſt wiedźiéć/ iáko wielki ieſt Diameter GrzepGeom H3v, C4v [ 4 r.], D, H3v [2 r.], H4 [2 r.], H4v (28).

W charakterystycznych połączeniach: koło dzielić, liczyć, (u)czynić (2), (z)mierzyć (3); mierzenie koła, summa, sztuka (5).

Zwroty: »okresić (albo opisać), opisany, okreszony kołem« [w tym: okreszony albo opisany (1)] [szyk zmienny] (3 : 2 : 1): Figurá o ſześći węgłách/ kołem opiſána. GrzepGeom D4; Okréśić álbo opiſáć kołem którą Figurę/ z proſtych liniy vczynióną/ zową tho/ kiedy około niéy ták bywa otoczóné/ że ſye iéy węgłów tyka. GrzepGeom D4, E4v, F [2 r.].

»wpisać koło; koło wpisane« (1; 1): w piſáć koło w Figurách/ któré ſą z proſtych liniy/ zową to/ kiedy ié wſádzą we wnątrz ták áby ſtron ónéy Figury tykáło. GrzepGeom D4, D4v.

Wyrażenia: »brzeg [= obwód] koła« (1): A ieſliżeby tákowé Figury kołem były okrążóné/ tedy ich Diameter póydźie przez pośrzodek kołá/ to ieſt/ przez Centrum: á brzegiem kołá po obu ſtronách będźie ſye kóńczył. GrzepGeom D4.

»koła cyrkumferencyja [= obwód]« [szyk 1 : 1] (2): A to ieſt Circumferentia tego Kołá. GrzepGeom 12, H4.

»dyjameter [= średnica] koła« (1): To tedy ieſt Diameter Kołá. GrzepGeom D3v.

»okrążność (a. okrąg), obod [= obwód] koła« (2 : 1): Absis, vel habsis Graecum est curvatura rotae. Krziwość/ álbo/ okrążność kołá. Obód yáko niektorzi zową. Mącz lc, 267c; obácz iáko wielka ieſt Circumferentia, álbo Obód tego Kołá. GrzepGeom 12.

»kołem okrążony« = wpisany w koło (1): GrzepGeom D4 cf »brzeg koła«.

»(po)śrzodek koła« (4): A punkt który ieſt we śrzodku Kołá/ zową ij Centrum. GrzepGeom D3v, D4, E4v, H3v.

Szereg: »koło albo co okrągłego« (1): Orbita aliquando pro Rota, Miáſto kołá álbo czego okrągłego. Mącz 267c.
2. Pojęcie astronomiczne (35):
a. Drogi na niebie, po których przebiegają ciała niebieskie; zodiak; także ich wyobrażenie ‒ mapa nieba; fasciae orbis Mącz; tropici circuli, metae solis, puncta reversionis solaris, Sołstitialis Cn (33): A rzekſzy to nátychmiaſt wyiął z zánadrza ſwego bárzo piekną tablicę [...] trzy kołá w ſobie máiącą/ w iednym kole było XII. známion niebieskich HistAl A3; RejWiz 147; KochFr 57; Gwiazd nie błędnych/ y kołá/ y znáki pokażę. (nagł) Kołá. (–) Cżtéry Kołá przednieyſzé káżdému znáć trzebá/ Kto chce lotnych lat biég znáć/ y porządek niebá. KochPhaen 17–18; Zodiákiem to koło Grékowie miánuią: Bo wnim rózné źwiérzętá porządkiem nayduią. KochPhaen 20, 18 [3 r.], 19 [4 r.], 20 [2 r.]; GórnTroas 33; RybGęśli C2v; SzarzRyt B3v.

W charakterystycznych połączeniach: koło gorne, gwiazd, lotne, położone, przednie, rozdzielone, umiarkowane, Tytanowe; nawracać koło; koło obraca się.

Zwroty: »kołem iść (a. obyść), (po)chodzić« [szyk zmienny ] (2 : 2): KochPs 94; KochPhaen 15; Poyźrzy po ſklepie/ y kręgu przeyźrzyſtym/ Vznay y wagę: pátrz iák kołem iſtym/ Chodźi GrabowSet T3, Q.

»kołem się toczyć« (1): Tákże gdy iuż to niebo ſwym ſie kołem tocży/ A tę zyemię málucżką/ zewſzech ſtron okrocży RejWiz 148.

Wyrażenia: »koło małe« (1): Cynoſurá záś mnieyſza/ lecz wódzem pewnieyſzym Zeglarzowi: bo wſzytká biega w kole mnieyſzym. KochPhaen 2.

»koło niebieskie, (jest) na niebie« [szyk 5 : 1] (4 : 2): BielKron 263; Fasciae orbis, pro iis quas Astrologi Sonas vocant, Niebieskie koła álbo obrázy. Mącz 119a; KochPs 202; KochPhaen 18, 19; ZawJeft 10.

»koło wielkie« (1): TAmże ſą prędkié nogi Skopu rogátégo/ Który śćiéſzkámi bieżąc kołá nawiętſzégo/ Koſmátéy Cynozury przedśię nie zoſtáie. KochPhaen 9.

Szereg: »okrąg albo koło« (1): Zodyák ieſt okrąg álbo koło ná niebie/ ná kthorym ſą dwánaśćie známion w okrąg iedno po drugim BielKron 263.
b. Według ówczesnych pojęć sklepienie nieba (1): A iż to niebo nie ma ktoby nim obracał [...]. A być też rzekł iż dyabli/ źlećby ſie nam sſtáło/ Pewnieby ſie to koło nam iście ſpádáło. A bez wſzego rátunku ná zyemięby pukło RejWiz 148v.
c. Koło podbiegunowe (1):
Zestawienie: »żelazne koło« (1): Polum Arcticum iáko Miechowitá piſze/ Polacy żeláznym kołem zową. KlonŻal B4 marg.
3. Spirala; zwój; spira Mącz (4): Gdźie ma głowę Helice/ tám ogón położył/ Potym ſye ſam ku głowie Cynozury złożył. A obſzedſzy ią do nóg oſtátecznym kołem/ Rzućił ſye wzad KochPhaen 3.
Zwrot: »w koło się wić, zwity« [szyk zmienny] (1 : 1): HistAl M5; spirae sunt Revolutiones sive circuli quae in seipsos non recurrunt, Krys/ okrąg álbo cirkiel którego ſie koniec z końcem nie ſchodźi ále ſie ták wiye w koło yákoby powroz álbo wąż. Mącz 408b.
Wyrażenie: »w koło stoczony« (1): a Morze ſie mu widziáło iakoby ſmok w koło ſtocżony álbo zwity. HistAl M5.
a. W funkcji przysłówka: »kołem« (1): Zátoczóna [linea] ieſt/ która ze wnątrz idźie kołem ná wiérzch. GrzepGeom C2.
4. Zasadnicza (okrągła, ruchoma) część urządzen transportowych lub poruszających mechanizmy (217): Rota. Radt, Koło. Mymer1 15v; Mącz 180b, 358d [2 r.], 420c; Calag 383b; Calep [736]b, [928]b.
a. Służące do transportu, przeważnie u wozu; rota Mącz, Cn; orbis Cn (175): WróbŻołt 82/14; LibMal 1544/77v; á ten gmach był poſtáwion ná kołach przez cżarnokſięſthwo HistAl L7; RejWiz 29v; Leop *B4v, Ez 3/13, 10 arg [2 r.], 2, 6 [2 r.] (20); UstPraw Ev; RejZwierz 114v, 138v; A gdy chodźili Cherubini/ chodźiły theż ſpołu y kołá BibRadz Ez 10/16, Ex 14/25, Is 5/28, Ez 10/2, 6 [2 r.], 9 [4 r.] (17); BielKron 95v [3 r.], 354; Mącz 345a; HistRzym 25; Sthárzy walecżnicy dobywáli Miaſth álbo Zamkow Tárány włożywſzy drzewo wielkie ná dwie Kole BielSpr 61; BudBib Ez 10/2, 6 [2 r.], 9 [4 r.], I 411d marg, 10/10 [2 r.] (15); ModrzBaz 127v; CzechEp 306[2 r.]; KochTarn 76; Radius ‒ Strom od słoncza, ſtromien. Spicza wkolie. Calep 893a; GostGosp 82; SarnStat 277.

koło czego (2): BibRadz Dan 7/9; ſtolicá [= tron] też iego cżerwieniáłá ſię iáko ogień/ á kołá iey gorzáły iáko ogień. BudBib Dan 7/9.

koło u czego (3): Item powyedzial yſch theraſz przed Szwyąthi woſz odarll tho ieſt kola v Rydwana kthorich bilo 8 LibMal 1544/78v. Cf »koło u woza«.

W porównaniach (9): WróbŻołt 76/19, 82/14; Nye ćirpże im o Boże moy wſſetecżeńſtwá tego/ Vcżyńże z nich yáko koło co ſie prędko tocży LubPs S6; BibRadz Eccłi 33/5; RejZwierc 20v. Cf Frazy, »jako koło się kręcić«.

W charakterystycznych połączeniach: koło zgodne; kola głos, kołat, pośrzodek (7); koło w kole (3); postawion na kołach; czterzy koła (13), dwa (3); koło nieść, odrzeć; wniść miedzy koła (2); koła chodzą, idą (4), zgadzają się (zgodnie biegają) (2).

Przysłowia: Ano ſie kołá ſmaruią Iedni czcią drudzy dáruią RejRozpr D2; Lecz ty radzęċ ſmaruy kola RejKup e8; Iaċ niedbam niech niekunſtyą Mniecz ſię ty koła smáruyą RejKup x5.

ábyś nie chodził iáko piąte koło miedzy ludźmi RejZwierc 20v; A wſzythkim brzytki y mierziony/ á práwie iáko piąte koło zá wozem ták ſie táki miedzy ludźmi tocży. RejZwierc 268.

iż choćiaż nie ták wyráźnie to cżynić chce ábo może/ iáko w przeſzłym kázániu w ktorym tęż babę, iáko mowią, naydzie, tylkoż to że ná inſze kołá przeſádzoną CzechEp 109; Przyſzli nád ſzáchy/ do dawnego ſtołá/ Tám (iáko mowią) táż bábá/ tyż koła. KochSz C2v.

Według oney przypowiesći/ im gorſſe kołá tym bárźyey ſkrzypyą. GliczKsiąż P8v.

Frazy: »obraca (a. obroci) się koło; obracać się jako koło; obracające się koło« = rota revertitur PolAnt; acta rota Modrz (3; 1; 1): á gdy ty rzecży zawinieſz na ſzije pſią iżby gębą niemogł doſiiącz/ tedi ſie będzie wkoło obracżał iako koło tak długo aż padnie na ziemie iakoby zdechły FalZioł I 25d; BibRadz Ez 10/16; BudBib Ez 10/16; ModrzBaz 142v; KochFr 25.

»koło się toczy; jakoby koło, koło, kołem, na dwu kołach toczyć (się) (a. taczać)« = rota circundatur; conterere rotam PolAnt [szyk zmienny] (2; 1 : 1 : 1 : l): Y kołá ſie ſnádniey toczą Kiedy wſſytcy Czterzey ſkoczą RejRozpr G; Leop *B4v; RejZwierc 268; BielSpr 66v; BudBib Is 28/27, 28.

Zwroty: »koło hamować; hamowanie koła« = sufflaminare Calep (1 : 1): Sufflamen, retinaculum quo decurrens rota inhibetur, Hamowánie kołá. Mącz 427c; Calep 1026b.

»jako koło się kręcić« (1): Ták y tych odpraẃ pánie: niechay zmierzą ſobą Kray żydowſki/ którego doſtáć chcą pod tobą. Iáko koło/ z myślámi niech ſye kręcą ſwémi KochPs 125.

»koło okować; koło okowane« (1; 1): LibMal 1547/137v; Canthus, Szyny żelazne którymi kołá okowayą. Mącz 34b.

»wozić na kołach« (1): Dźiał Turcy nie wożą ná kołách iáko v nas/ ále ie noſzą na Wielbłądźiech BielSpr 55.

»koło zadzierżać« = hamować (1): Sufflamen, Inſtrument á naczinie wozowe krorym [!] koło zadzierżayą gdy z wyſokiey á ſpzrikrey [!] góry wós ſpuſzczáyą. Mącz 131a.

Wyrażenia: »okrąg koła« (1): Orbile, Okrąk kołá. Mącz 267c.

»koło wozowe, u woza« = rota carri Vulg; rota plaustri PolAnt [szyk 4 : 1] (3 : 2): vox tonitrui tui in rota. [...] á ſzumienie gromu twego iakoby koła v woza. WróbŻołt 76/19; BibRadz Eccli 33/5; Mącz 345a; BudBib Is 28/28; Do ſtodoły ſię [...] wemknie. Tám łupi zamki/ pługi/ y wozowe kołá KlonWor 34.

»woz (a. kara, a. kolasa) o czterzech kołach, o dwu kolech, ze czterech koł« = carruca, cisium Calep (2 : 2 : 1): Cżwarta byłá Korſea Oceanowá corá/ tá wymyſliłá woz o cżterzech kołach. BielKron 23; BielSpr 61v; CzechEp 306; Calep 167b, 201b.

»zwono koła« (1): Absis ‒ Sklepienie. Oko V ſieci. zwono koła. Calep 8b.

W przen (32): RejWiz 138; Gdzie przyrodzenie hámowánia z gołá Nie ma/ woz ſtłucże y połamie kołá. RejZwierc 223v; Ieſt Bog ná niebie inſzy bez ktorego áni Prędki dźień może wieść twoich koł vzłoconych/ Ani noc ſkrzydeł ruſzyć zábrudzonych. WitosłLut A6.
Frazy: »koła [w tym: czego (3)] (wolno, swowolnie) rozbiegają się (a. (roz)bieżą (się), a. zabiegają się); rozbieżone koła« [szyk zmienny] (7; 4): Vważayże ty z młodu ſzkody y pożytki/ Iáko maſz w ſobie ſkromić niepotrzebne zbytki. Bo iáko ſie ty kołá wolno rozbiegáią/ Iuż więc potym wſciągáiąc vzdy ſie tárgáią. RejWiz 190v, 180v; RejZwierz 138v; A to ieſzcże onych cżáſow to mowił/ gdy ſię kołá vſtaw ludzkich/ ſłowo Boże tłumiących/ nie ták były rozbieżáły. CzechEp *2, 4; ReszPrz 71; tedy ták rozbieżone kołá tego przeklętego opilſtwá/ zniſzcżenie R.P. zá cżáſem vcżynić mogą. PowodPr 74, 55.

»koło toczy się (a. toczyć się musi); koło toczyć (a. zatoczyć)« (5; 4): RejWiz 89; Y thák Náturá/ á tym ſpoſobem to koło tocżąc/ dáie/ y vżycża nam ſmiertelnym / niefmiertelnośći. GórnDworz X7v; RejPos 323; A iáko co raz rzekł/ y iáko czo kthoremu ſtworzeniu przywłaſzcżyć racżył/ tákże ſie iuż to koło wiecżnie á nieodmiennie thocżyć muśi áż do ſwięthey woley iego RejZwierc 2v, 30v, 40, 68v, 122; [słońce] kiedy pod źiemię biegłe kołá tocży/ Z iey głowy napośledzey ſpuſzcża ſwoie ocży WitosłLut A3.

Zwroty: »koła mazać« = ułatwiać drogę (1): Iż gdy to ċynią czo kazą Iuż do nieba koła mazą RejKup 12.

»rozpuścić (a. wolno puścić) koła« [szyk zmienny] (3): Gdyby ſumnienie nie wſciągáło z gołá/ Przyrodzenieby roſpuśćiło kołá. RejZwierc 223, 29v, 223v.

»(za)hamować koła; koła zahamują się (a. zahamować się mają)« [szyk zmienny] (5; 2): Z młodu hámuy kołá. RejWiz 190v marg [idem Dd5], 137v, Dd5; RejZwierc A3, 238v, 239; CzahTr C2.

a) W opisie gwiazdozbiorów Wozy (1): Trzy gwiazdy nieśie dyſzel/ czterémá pałáią Kołá KochPhaen 2.
α. Symbol niepewności losu, zmiennych kolei życia (30): Tego/ co koło ono/ ma ná probie Ktore dobrego tłomi/ złe wyſtáwia/ Ládá beſtya wzgardza GrabowSet Yv.

koło czego (7): Leop Iac 3/6; WujNT Iac 3/6; Lecz komu ćieniem zaydźie ſzczęśćia koło/ Kázał trwáć/ świátłá czekáiąc weſoło. SzarzRyt D 3v; KlonWor 72. Cf Wyrażenie.

Przysłowia: Widzę iż ſie nie mylą czo ſzcżęſcie maluią A iego dziwne ſprawy dziwnie wypiſuią Bo ſie to iako koło vſtawicżnie tocży Cżaſęm chude wywyſſza cżaſęm zaczne tłocży RejJóz K6; Tak ſię ſwiat ten kolem toczy Wzaiem ſobie lupyą oczy. RejKup f3; Wieſz że ſzeżęſcie kołem ſie ná tym ſwiecie tocży RejWiz 35; Ták im oná fortuná co ná kole ſtoi/ Iako inym motylem po ſwey myſli broi. RejWiz 87v; Abowiem ták fortuná ſwe kołá obráca/ Ni ſámá wzwie/ bo ſlepa/ gdzye kogo námáca. RejWiz 100; Málowáli ią wzgorę oná kołem tocży/ Iedny w zacność wywyzſza drugie ná doł tłocży. RejWiz 127v, 168; Fortuná záwżdy ná kole ſie tocży RejZwierc 229v, 66; GórnTroas 8; Kiedy kto ſłowá rad/ zá rzecż vdawa/ Ledwo co kołá Fortuná tknie z ſtrony/ Wnet y bez ręki proſzenia/ odſtawa. GrabowSet Yv; Ty płochymi koły cżáfy iák chceſz mykaſz RybGęśli Bv; A iż ná cnotę fortuná iák zywo, Nie zyczna, z oka pátrzy rádá krzywo, Ruſzyłá kołem, álić wnet ſpráwiłá, Ach cnego Páná ſławę oſzpećiłá. KlonKr C4; Lecz gdy ſię iego potym vzaliłá [fortuna], Y w pierwſzą klobę koło wyſtáwiłá. Pomorſkiey ziemie doſtał pod Krzyzaki KlonKr Ev, D2v, Ev; Zdrádliwa nieſtátecżna [fortuna] bo na kole ſtoi/ Przewrotnym/ nie dufay iey rádáć wiele broi. CzahTr L4v; Dobry zyſk pewny á prętki choć rowny/ Stráſzny ow głowny Co nim Fortuná ſzáwia ná ſwym kole/ Iáko koſterá wárcabámi po ſtole. KlonFlis E2v. [Ogółem 18 r.].

DObra to/ Páwle/ (możeſz wierzyć) ſzkołá/ Gdźie każą pátrzáć ná poślednié kołá. KochFr 37; NIe wiérz fortunie/ co śiedźiſz wyſoko: Miéy ná poślednié kołá pilné oko KochPieś 35; Nie pátrzałem w żadne [lege: zadne] kołá/ Dźiś mi idą iſkry z cżołá. CzahTr H4.

Wyrażenie: »koło fortuny, fortunne« = rota fortunae Mącz [szyk 3 : 1] (3 : 1): Abowiem gdyż wſzyſcy w kole prętkim fortuny obcuiemy/ cżęſthokroć z bogactw w vboſtwo/ z weſela w ſmęthek/ z wyſokoſći ná niskoć y tám y ſam ſie przemieniamy HistAl C5, C5; Mącz 358d; WisznTr 20.
b. Koło napędowe młyna wodnego (12): ábowiém nie może być bez tego by ſye y Grobla nie miáłá trząść kiedy Młyn miele/ y ty korytá którymi wodá idźie ná kołá muſzą ſye w Grobléy ruſzyć. Strum I2, I2v [2 r.]; CzechEp 83.
Przysłowie: Bedziecieli zgodnemi Pan Bog zwami bedzie/ bedziecieli też iako owe kola co kazde na ſwoi mlin wode ciagnie tam onim niemiſlcie PaprUp L2v.
Wyrażenia: [»koło foluszowe«: Jest tam młyn na rzece Wkrze [...], ma dwie kole mączne walne, a trzecie też walne foluszowe, kędy sukna folują. LustrPłoc 1565/31.]

»koło korzeczne, korzecznik« = koło o łopatkach w kształcie skrzynek, które się napełniały wodą (1 : 1): Tedy póydźie tym iednym żłobem wody ták wielé/ że mogą mieć cztérzy kołá korzeczné. Strum [H], Dv.

[»koło mączne«: LustrRaw 65; Młynarz tego młyna wkupny, [do] zboża wszelakiego dwie kole mączne mając LustrMalb I 134, I 128; LustrPłoc 31; LustrPom 9.]

»młyn na jedno koło, na dwie kole, trzema koł« (1 : 1 : 1): Szérokość Przekopy ták czyń iáko wielé wody potrzebuieſz. Ieſli ná Młyn Korzeczny ná iedno koło/ tedy doſyć Dwá łokćiá. Ieſli ná dwie kole/ tedy trzy. Strum Dv; Młyn trzemá koł/ tuż przy wśi GostGospPon 169.

»młyńskie koło« (1): Vſłyſzyſz młyńſkich (achćież mnie iuż ná nie) Koł nárzekánie. KlonFlis F4.

[»koło paleczne«: w jednem jest młyn kuntorowski [...] z kołem palecznem LustrPom 211.

»koło pytlowe«: Do tego młyna 6 kół dostatecznie naprawionych korzecznych, to jest 3 pytlowe, a 3 śrutowe LustrMalb I 155.

»koło rudne«: Przy tej rudzie są dwie kole, jedno mączne, drugie rudne LustrPom 9.

»koło słodowe«: Pierwszy młyn [...] ma kół słodowych 4 LustrMalb I 54, I 128.

»koło stępne«: [młyn] ma 3 koła korzeczne, 2 mączne, a 1 stępne, co jagły tłuką i su[k]no folują LustrRaw 65.

»koło śrutowe«: LustrMalb I 155 cf »koło pytlowe«.]

»walne koło« (1): To fye téż rozumié y o Młynie/ v którégo zbuduieſz wálnó koło. Strum Dv.

c. Garncarskie (1):
Wyrażenie: »koło zduńskie« (1): rota figularis, Koło zduńskie. Mącz 127b.
d. Rodzaj dźwigu, kołowrót; machina (tractoria), tympanum Mącz, Cn; chelonium, ergata, puteal, trochlea Mącz; haustrum Calep (10): tá wieżá byłá nád ſamą rzeką wyſtáwioná/ w ktorey kołem wodę cżerpano do zamku BielKron 315v; Mącz 51c, 107d, 202d, 332d, 466b; Calep 473a.

W charakterystycznych połączeniach: koło nad studnią (3); kołem wodę czerpać.

Fraza: »koło obraca się« (1): á koło nád ſtudnią obrácáć ſie będzye BielKron 82.
Szereg: »koło, (albo) kołowrot (albo wał)« (2): Trochlea, Koło/ kołowrot álbo wał/ którym nieco na górę wyciągáyą/ yáko ſą nád ſtudniámi/ żorawie/ wáły/ y kołá. Mącz 466b, 471a.
e. Narzędzie tortur; rota Calep, Calag, Cn (11): Potym wielkie pálce v nog bywáią związáne/ á powroz od nich około ośi v kołá kręcą GroicPorz iiv; Krol mądry nyſſcży bezbożne/ y záłámuie nád nimi koło [et incurvat super eos fornicem]. Leop Prov 20/26; BudBib Prov 20/26.

W połączeniu szeregowym (1): pogotowiu był ogień/ miecż/ krzyż/ kołá/ bicże. SkarŻyw 206.

Zwroty: »koły roztargnąć« (1): Drudzy piſzą/ koły ná dwoie roſtárgnąć/ iáko tego ktory wiáry nie dzyerży. BielKron 102.

»w koło wpletać, wplecion« (2 : 1): Naprzod/ zábije kto kogo [...]: táki koniem około rynku ma być włoczon/ pothy m w koło wplećion. GroicPorz 112, ii4; RejZwierc 151v.

»kołem złamać« (1): Radebrechen. Kołem złamáć. Plectere rota. Calag 383b.

Wyrażenie: »na kole obracan; obracanie koła« (1; 1): GroicPorz iiv; Ixion, Król/ Teſalieykki [!] który wedle poeckich fabuł bez przeſtanku ná yednym kole w piekle bywa obracan. Mącz 179d.
5. Kształt koła naturalny lub powstały z celowego układu, też przedmiot okrągły (27): Skłádźmy ſie práwi kołem/ iżby ieden drugiego głową dotykał [...]: zgánili drudzyj tę rádę/ mowiąc/ Kiedy ſie práwi rozeſpim/ wnet głowy dáleko od ſiebie będą/ w tym mogą wilcy przypáść/ y wyiąć s kołá dwu/ y trzech/ że drudzy nie vcżuią. GórnDworz P5; Kwiatki bárwy rozmáitéy/ Któré ná łubce obſzytéy/ Vſádzę w nadobné koło/ Y włożę ná ſwoie czoło. KochSob 64.
Przen: Błędne koło w rozumowaniu (1): Pytał/ práwi/ ieden Doktor Weglarzá/ coby wierzył? Odpowiedźiał/ co kośćioł wierzy: á kośćioł co wierzy/ co ia: á ty co/ co kośćioł. Ták go ná dálſzą rozmowę z tego kołá nie mógł wyćiągnąć ReszPrz 12.
α. W funkcji przysłówka (2):

»kołem« = w kształt koła (1): GórnDworz P5 cf wyżej.

»kołem« = wykonując ruch kołowy (1): Redlein drehen. Kołem biegáć ná koniu. Gyrare equum. Calag 391a.

a. O księżycu lub słońcu (11): z pułnocnych kráiów przywźięli pomocy: Y ztámtąd zkąd zorzá nam biały dźień podáie/ Y ztámtąd/ zkąd czarna noc z gwiazdámi náſtáie/ Y gdźie bliſko ogniſtych kół ludźie vśiedli GórnTroas 8.

W połączeniach szeregowych (2); KochPs 214; Niebioſá/ gwiazdy mieśięczné/ Y ſłoneczné złoté kołá To wſzyſtko chwal Páná zgołá. ZawJeft 17.

W charakterystycznych połączeniach: jasne koło, ogniste (2), wdzięczne (2), złote.

Wyrażenia: »koło miesięczne« (3): Ty co raz nowym świátłem zdobiſz wdźięczné Koło mieśięczné. KochPs 11, 214; KochPhaen 1.

»ogniste koło« (1): Kto ſię [...] niezdumiwa? Abo gdy świátłem vderzy go w oczy Słońce/ ogniſtym gdy ſie kołem toczy? SzarzRyt A3.

»słoneczne, słońca koło« [szyk 5 : 1] (5 : 1): KochPs 44; StryjKron 532; y iáko źimné śniegi táią/ Widząc ſłoneczné kołá w rzéki vciekáią: Ták prędko ślepé ſczęśćié ſwym pędem ſye toczy ZawJeft 38, 17, 31; WitosłLut A5v.

b. Jasna aureola dookoła głowy świętego (2):
Wyrażenie: »ogniste, świetne koło« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Dniá iednego w Adwent/ będąc ná modlitwie/ w záchwyceniu byłá: á koło ogniſte nád iey głową ſię vkazáło. SkarŻyw 161, 462.
c. Światło wokół księżyca; halo Mącz, Cn; area, circulus a. corona circa sidera Cn (2): Iż gdy ſie kołem mieſiąc w ſwey ſperze ogrodzi/ Záwżdy nam co nowego ná zyemię przychodzi. RejWiz 148v; Mącz 153a.
d. O tęczy (1):
Szereg: »koło i łuk« (1): y ná znák obietnice ſwey/ dał im tęcżę: y gdy deſzdże ſię zawezmą obiecał im to koło y ten łuk vkázáć SkarŻyw 271.
e. O tańcu (5): Chwalćie bębny/ chwalćie go Kołem tańcá pięknégo. KochPs 216; Zámną/ zámną piękne koło/ Opiéwáiąc mi weſoło KochSob 58 [idem] 58, 63; SapEpit B3v.
f. [Miejsce odbywania kary dyscyplinarnej w wojsku:
Wyrażenie: »na koło wsadzon; siedzenie na kole«: Wieści żadny nikt nie ma rozsiewać pod siedzeniem na kole. UstWojsk 1581/155; A gdyby kto pojmany w nocy beł, hasła nie umiejący, aby na koło beł wsadzon. UstWojsk 1581/157.]
g. Magiczny krąg, który zabezpiecza siedzącego w nim czarownika przed władzą złego ducha (1): Y cżárnokſiężnicy to cżęſto powiedáią/ Ktorzy w kolech ſiadáiąc wizyie miewáią RejWiz 150.
h. [Okrągła podstawa pod naczynie stołowe zwana prawdą: ktory poiąwſzy w Polſzce dźiedźicżkę bogátą z domu Prawdźicow (ktorzy koło owo co ná ſtoł ſtáwiáią zá Herb nośili) nowe proclama Herbu ſwego otrzymał BielKron 1597/178.]
i. [Okrągły przedmiot służący do wieszania odzieży: Także koło do wieszania szat w izbie u pociąga wiszące też zostawuje InwSzlachKal 1589 nr 51.]
6. Zespół ludzi stanowiący pod jakimś względem wspólnotę; corona Vulg, Cn; agmen, caterva, chorus, circulus, coetus, cohors, concilium, conglobatio, contio, conventus, cuneus, examen, frequentia, globus, grex, orbis, semicirculus, spira, turba Cn (71): Bo tám z onego kołá ták ſie wſzytkim zdáło/ By ſie Teſtámentowi ná wſzem doſyć sſtáło. HistLan F3; Drudzy cżęſtuią/ choć im nie weſoło Miſtrzowſkie koło. KlonFlis F.

koło czyje [= złożone z kogo] (6): Przy nim koło bráćiey Leop Eccli 50/13; GrochKal 7; RybGęśli C3; Iemu gwoli wybránych Senatorow cżoło/ Y znácżnego Rycerſtwá niepoślednie koło Stáwi ſię WitosłLut A2; Więc co gorſza/ máło ſámi Principałowie máią ná tákim Bogá policżkowániu/ ieſzcże (iáko ono v Piłatá cáłą rotę kátow) wielkie koło drugich do tego przynáymuią PowodPr 48; ZbylPrzyg A2.

W charakterystycznych połączeniach: koło białej (niewieściej) płci (2), braciej, krolow, mistrzowskie, niepoślednie, nieśmiertelne, pacholcze, rycerskie (rycerstwa) (2), wielkie.

Wyrażenie: »kołem obstąpiony« (1): Potym ná corkę weyźrzy vlubioną/ Wielkim białey płći kołem obſtąpioną GrochKal 7.
Wyrażenie przyimkowe: »w kole« (9): RejZwierz 57v; iákoż gdzieby I. M. pan Lubelſki racżył/ nálazłby wdy w thym kole kogo/ ktoby temu ſproſtał. GórnDworz Vv, 13; KochMuza 26, 28; GrochKal 18; Lecż nie pocżćiwie tám z niebieſkich progow/ Smiertelny gámrat zrzucon ieſt od bogow/ Nie miał Gách mieyſcá w nieśmiertelnym kole KlonFlis C2; SkorWinsz A3v; á ia dźiwny ſtroy widzę w tym tu kole Niewieśćiey płći ZbylPrzyg A2.
W przen [czego] (1):
Zwrot: »kołem otoczyć« (1): Ołtarz twóy święty kołem rádośći Otoczę KochPs 36.
a. Izba senatorska, izba poselska, sejmik szlachecki, rada rycerska; comitium Cn (53): OrzQuin Cv, D4; y czás nam miłey zeydźie/ niż w tych tám kołách ſłucháiąc nie wſzyſtko mądrych oráćiy. GórnRozm H3, E, H3v; Posłalismy z Koła swego do Jego M vczciwie iako przistało oznaymuiąc conas onim dochodzi ActReg 53, 29; SarnStat 31, 269; CzahTr E2v; SkarKazSej 694a.
Zestawienia: »koło poselskie« = conventus Modrz [szyk 12 : 2] (14): Przyście IchM Panow z pośrodka WM tak zacnych osob a wielkich senatorow tam w koło nasze poselskie jest u nas tak wdzięczne, iż to wyznawać musimy. Diar 39; OrzQuin Cv; WujJud A5; ModrzBaz 144v; NiemObr 172; SarnStat *7v [2 r.], 51, 151, 314, 443; SkarKazSej 691b, 694a marg, b.

»koło rady, radne, radzieckie« = senatus Modrz (1 : 1 : 1): GórnDworz Hh5v; ModrzBaz 27; żeby byłá iednym świádectwem dobrego przyiaćielſtwá y ſąśiedztwá miedzy námi/ ták w ſtanie priwatnym iáko y w kole Rádźieckim. KlonWor ded **2.

»rycerskie koło« (1): Dla tego deputuiemy [...] Rewizory/ to ieſt/ zſtrony náſzey Kśiędzá Adámá Pilchowſkiégo [...]: zſtrony Rad/ Kryſztofá Lántckorunſkiégo [...]: á z Rycérzkiégo kołá/ Vrodzonégo Ianá Biéykowſkiégo SarnStat 1198.

»koło senatorskie, senatorow« = senatus Modrz [szyk 8 : 6] (13 : 1): StryjWjaz Cv; Cornelius Ruffinus [...] ruſzon był z kołá Senatorſkiego [numero senatorum exemptus est]. ModrzBaz 32, 25v [3 r.], 27v, 31v; ModrzBazStryj ¶v; Tegoż roku Xiążę Alexander [...] przyiáchał ozdobnie do Wilná [...]/ gdzie w Senatorſkim kole vpominal ſię iáwnie vdziału ſwoiego oyczyſtego Kijowá. StryjKron 598, 692 [2 r.]; ReszList 188; PaprUp C3; SapEpit Bv.

»wyższe, starsze koło« (2 : 1): Y widzi mi ſie by tácy wſzytcy byli w wyſzſzym kole/ mniey by ſie kołyſáłá tá łodź Rzecżypoſpolitey/ niżli ſie kołyſze. GórnDworz Ee, Hh5v; PaprUp C3v.

Wyrażenie przyimkowe: »w kole« = (in) senatu Modrz (22): GórnDworz Ee; WujJud A5; ModrzBaz 25v, 27v, 31v, 144v; ModrzBazStryj ¶v; StryjKron 598, 692; ReszList 188; PaprUp C3v, Kv; Pan Kamienski skoro nam votum przyszło prosieł aby mogł mowic wKole zmieysca swego ActReg 50, 48, 49 [3 r.]; SarnStat *7v, 17, 314; SkarKazSej 694b; KlonWor ded **2.
b. Trybunał sądowy (1): A gdy iuż ná roku ſtáną/ Powod opowiedźiawſzy ie [świadków]/ będźie żądał áby byli do Kołá ku mieyſtcu Sądowemu wpuſzczeni y wyſłucháni. GroicPorz x3.
7. W funkcji przysłówka: »kołem« (12):
a. Otaczając dookoła (6): Przed Vpuſtem/ być Ryby z ſtáwu czáſu Gośćinnéy wody nie wychodźiły/ możeſz z dáleká vczynić kołem obronę Strum M3; KochPs 132; lecą koło niego kołem Pokuſy różné/ biiąc iemu czołem. GosłCast 53, 55.
Zwroty: »świat kołem objechać« (1): Zeglarze bywáli Wſzyſtek świát iáko wielki kołem obiecháli. KochPieś 2.

»stać kołem« (1): Oćiec śiędźie zá ſwym ſtołem/ A dźiateczki ſtoią kołem KochPs 192.

b. Poruszając się w różnych kierunkach (2): A myśli/ ktore kołem We dnie bywáły [lege: bujały]: práwie wſzytkie ſpołem W cney zgodźie/ ſerce wodźi GrabowSet T3v; GosłCast 10.
c. Cyklicznie, ciągle, bez przerwy; niezmiennie (4): Bieży wiátr ku południu/ y záſię bieży kołem ku pułnocy [et circuit ad aquilonem]/ á obrácáiąc ſię y tám y ſám/ wráca ſię z kąd wyſzedł. BibRadz Eccle 1/6; Niechay Bóg Izráelſki ná wſzyſtek świát ſłynie/ Poki kołóm [!] niemylnym dźiéń zá nocą płynie. KochPs 61; GrabowSet G.
Wyrażenie: »nieodmiennym kołem« (1): A wſzelka żywa duſzá imię święté twoie Wielbić będźie: ták długo/ póki nieodmiennym Kołem póydźie gwiaźdźiſta noc zá świátłem dźiennym. KochPs 211.
8. n-loc Miasto (13): A o oſtatek ktorego niedzielili poſlali wernara do Cola aby do nych Zydy zwiodl LibMal 1543/68, 1543/68, 70, 1545/94, 1547/126, 128, 1548/142; ActReg 131; SarnStat 31, 268, 888, 982 [2 r.].
*** Dubium (1): Lepyey wynidź s cżyſtą myſlą w pole/ Niż ſie tocżyć w ciemne kąty w kole BielKom G4.

Synonimy: 2.a. okrąg, zodyjak; 4.d. baran, haspel, kierat, kłoba, szlifa, wał, wałek, żoraw.

Cf CZWOROKOŁY, [JEDNOKOLE], KOŁODZIEJ, [KOŁOKRĘTNY], KOŁOMAŹ, KOŁOWROT, KOŁOZĄB

MM