[zaloguj się]
[pdf]

KOPAĆ (207) vb impf

[BielKron 44v może KOPAĆ SIĘ].

o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf kopać
indicativus
praes
sg pl
1 kopåm kopåmy
2 kopåsz kopåcie
3 kopå kopają, kopią
praet
sg pl
1 m m pers my kopali
2 m -ś, -eś kopåł, kopåł m pers -ście kopali
f kopała m an
3 m m pers kopali
fut
sg pl
2 m kopać będziesz m pers
3 m będzie kopåł, kopać będzie m pers będą kopać
imperativus
sg pl du
1 kopåjwa
2 kopåj kopajcie
3 niech kopają
conditionalis
sg pl
2 m byś kopåł m pers
3 m by kopåł m pers by kopali
f by kopała m an
impersonalis
praet kopåno
participia
part praes act kopając, kopiąc

inf kopać (36). ◊ praes 1 sg kopåm (10). ◊ 2 sg kopåsz (5). ◊ 3 sg kopå (20). ◊ 1 pl kopåmy (1). ◊ 2 pl kopåcie (1). ◊ 3 pl kopają (50), kopią (3) Calep (2), KlonWor. ◊ praet 2 sg m -ś, -eś kopåł (4). ◊ 3 sg m kopåł (9). f kopała (1). ◊ 1 pl m pers my kopali (1). ◊ 2 pl m pers -ście kopali (1). ◊ 3 pl m pers kopali (19). ◊ fut 2 sg m kopać będziesz (1). ◊ 3 sg m będzie kopåł (4), kopać będzie (1) LatHar. ◊ 3 pl m pers będą kopać (1). ◊ imp 2 sg kopåj (6). ◊ 2 pl kopajcie (1). ◊ 3 pl niech kopają (2). ◊ 1 du kopåjwa (1) BierEz P4v. ◊ con 2 sg m byś kopåł (1). ◊ 3 sg m by kopåł (3). f by kopała (1). ◊ 3 pl m pers by kopali (4). ◊ impers praet kopåno (6). ◊ part praes act kopając (13), kopiąc (1) Calep.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Robić zagłębienia w ziemi, ryć, drążyć przy pomocy odpowiedniego narzędzia lub kończyn; fodere Mącz, Calag, Calep, Cn; fodicare Mącz; fodare, fodiri Cn (200): Przetoż w iey iámie kopaywá/ A ſkárbu pilnie ſzukaywá BierEz P4v, Iv; FalZioł I 89c; y kopano tham ze pod kadzia y nalyezyono wſſuknye gnathi trupye LibMal 1544/89v, 1544/85; Tám tedy kopáiąc Macedonowie náydowáli w grobiech kubki perłowe HistAl F6v; Leop Gen 26/19; Ieden z drabow ták długo tu y owdźie kopáiąc/ ledwie ſye dokopał był wody OrzRozm N3v; Mącz 132c [3 r.]; GórnDworz N3v; Calag 255a; SkarŻyw 28 [2 r.], 566; Calep 426a, 833a.

kopać co [= kopiąc tworzyć] (55): Leop Gen 26/21, Deut 6/11; roſkazał vrzędnikom áby [...] wáły kopáli/ rzeki przywodzili/ y wiele inych BielKron 27v; GórnDworz N3v; BielSpr 62v; Tego też czáſu Pieczory w Kijowie kopáć poczęto/ dla grobow/ zá powodem iákiegoś Antoniego/ ktorego Ruś ma zá ſwiętego. StryjKron 175; BielSjem 18; Kwáp ſię iedno do odpocznienia/ [...] do winnic ktorycheś nie ſzczepił: do cyſtern ktorycheś nie kopał SkarKaz 551a. Cf Przysłowie, Zwroty.

W charakterystycznych połączeniach: kopać gory, meat, pieczary, stolle, wały.

Przysłowie: Iż ſámi w ten doł wpadaią/ Ktory ná ine kopáią. BierEz K3; Y co zá przyczynę mieli iż ſtrogili ná mię ſidłá ſmiertelne kopáiąc doły RejPs 51; Bo ſam na ſię kopas doly. RejKup n4v; Wyedz iż ten doł ktoryś kopał ná bliźnyego ſwego/ Nye obacżyſz ſam gdy pirwey vpádnyeſz do nyego LubPs B6v; A ná zginyenye moye zdrádnye doł kopáli LubPs I3; Trapyąc duſſę mą chytrze doł podemną kopáli/ A coż yednák oni ſámi támże powpadáli. LubPs O3; Złośnik co ná mye doł kopał pirwey ſam weń łucżył LubPs bb3; Nyechżeby ſámi w then doł powpadáli/ Co gi mnye kopáli. LubPs ee2v, B6v marg; naydzieſz go tám pierwſzego/ y iákoby pomagáiący będzie kopał doły pod nogámi twemi. Leop Eccli 12/18; A ktho iámę kopa w pádnie w nię [Et qui foveam fodit, incidet in eam] Leop Eccli 27/29; A ſnadź drudzy ná vṙząd ty doły kopáią/ S ktorych wielkim vćiſkiem ludzi zárażáią. RejZwierz 42v; Ktory kopa doł drugiemu/ wpádnie ſam weń [Qui alteri fodit foveam, in eam cadet] BibRadz Prov 26/27, Eccli 27 arg; BielKron 81v; Ale w miernem doſtátku ludzie/ niemáiącz ſobie cżego zaźrzeć/ żywą beſpiecżnie/ á ieden pod drugim dołu nie kopa GórnDworz Hh8; RejZwierc 201v; á (no) iámę kopaćie ná przyiáćielá wáſzego [et foditis mendacia contra amicum vestrum]? BudBib Iob 6/27; Kto kopa iámę (na kogo) wpádnie do niey [Qui alteri fodit foveam, in eam cadet] BudBib Prov 26/27; Sámá cnotá/ iáko nieiáki Duch [...] Boży nikomuby podeśćia niemyśliłá: ni podkimby dołow niekopáłá ModrzBaz 136v, 12v; Dół pod kim kopa/ á ſam weń vgodźi. KochPs 10; W tym ſye dole potopili Który ſámi kopáli KochPs 14; Bez winy doły zdrádliwé kopáią KochPs 48; Boday ſye w tychże dołach potopili/ Któré kopáli. KochPs 49; Obróć wſzyſtko złé ná nie: w téż/ co ná mię doły Kopáli/ wpraẃ/ o pánie/ mé nieprzyiaćioły KochPs 80, 182; przeto/ że tákie ná ten cżás zdrády wymyśláć/ y doły kopáć pod námi będźie/ głowny náſz nieprzyiaćiel ſzátan LatHar 639; bo káżdy brát podchwyta y doł pod drugim kopa. SkarKazSej 658b. [Ogółem 29 r.].
Zwroty: »doł(ek) kopać« = foveam fodere Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (24): A żoná ma kopa doł pod moim łożem/ áby go pogrzebłá. HistRzym 56. Cf Przysłowie.

»kopać głęboko, nisko« [szyk zmienny] (6 : 1): ZapWar 1521 nr 2220 [2 r.]; á to przeto/ iż tám wody s trudnośćią doſtáć/ áż kopáć muśi głęboko/ y to ſie nie wſzędźie vkaże. BielKron 456; Bo tácy ſą ſkarb vkazány/ ále nie wykopány: gory złote/ w ktorych/ im niżey kopaſz/ tym więcey bogáctwá náyduieſz SkarŻyw 240, 28 [2 r.]; GrabowSet V3.

»kopać granice« (1): Gdy kopáią gránice zyemię rozmierzáią/ Cżáſem ſie o máły kęs márnie zábijáią. RejWiz 87.

»grob kopać« (1): Patrz miſtrzu kthoreieś kázał grob kopać to ią żywo widźiſz. HistRzym 17v.

»kopać grunt, fundament« = robić wykop pod fundament [szyk zmienny] (3 : 2): A gdy miáſtu kopano grunty/ nálezyono w zyemi Rożą/ przeto názwano Rodys/ tho ieſt Roża po Grecku. BielKron 26v, 104, 269v, 321; Zdał ſię iſz fundámenty iákieś kopał ku budowániu SkarŻyw 28.

»kopać przekopy« (1): Ná káżdą poſługę Woienną godni/ kopáć przekopy/ trawę ſiec/ śierpem żąć BielSpr 2.

»kopać row« = ducere a. facere a. percutere a. perducere a. sulcare fossam Cn (1): Iako my nyekopaly row naymyenyv vyczolkach gląbyey yedno thak yako byl z dawna gląboky ZapWar 1521 nr 2220.

»kopać studnią« = fodere puteum Vulg, Mącz [szyk zmienny] (6): FalZioł V 50v; Leop Gen 26/18, 22, 25; Látá Páńskiego 1521. Sol náleźioná ieſt we wſi Bochni pięć mil od Krákowá/ przez chłopy gdy kopáli ſtudnią w źiemi BielKron 362v; Mącz 132c.

»ziemię kopać« (1): potym też y w głębią źiemię kopáiąc [budownik] gruntowi ſię przypátruie CzechEp 102.

W przen (8):
Zwroty: »kopać cysternę« [szyk zmienny] (3): KrowObr 60v; iż to wſzytko dla tego Pan cżynić rącży / iż oni opuśćiwſzy go ſtudnicę żywą á prawdę iego wierną/ kopáią ſobye cyſterny ſmrodliwe z rozmáitych wymyſłow ſwoich/ y ſwiátá tego. RejPos 160, 197.

»kopać fundament« (1): Chcżeſzli [!] być w cnotách wyſokim/ bądz w pokorze niſkim/ ná wyſokie páłace/ kopay glębokie fundámenty. SkarŻyw 32.

»kopać grunt« (1): Náſláduiąc tedy tego S. Symeoná/ wedlá onego widzenia iego kopay/ Cny Chrześćiáninie/ głębokie grunty/ pokory y wzgárdy ſámego śiebie. SkarŻyw 32.

»kopać studziankę (a. studnią, a. studnisko)« [szyk zmienny] (4): KrowObr 60v; Bo dwie złośći vcżynił lud moy/ mnie opuśćili zrzodło wod żywych/ kopáiąc ſobie ſtudziánki [ut effoderent sibi cisternas]/ ſtudzianki dziuráwe/ ktore nie zátrzymawáią wod. BudBib Ier 2/13; iż oni nie przeſtáwáiąc ná ſámym ſłowie Bożym/ iáko ná źrzodłach żywych wod: ſtudniſká ſobie kopáią/ ktore w ſobie wod zdrowych zátrzymáć nie mogą CzechRozm 69v; SkarJedn 10.

α. O zwierzętach (4):
Zwrot: »ziemię, w ziemi kopać« (3 : 1): BierEz N3, N3v; KRet [...] vſtawicżnie wziemi mieſzka/ korzonkami ſie żiwi, przeto też ziemie [!] kopa y wzgorę wyrzucza. FalZioł IV14b; RejZwierc 156.
a. Spulchniać ziemię przygotowując ją do uprawy; uprawiać ziemię; pastinare Mącz, Calep; arare, fodere (agrum), terram vertere Mącz (45): A ia ták ćięſzko kopáiąc/ Wiecżnie rolą przewracáiąc: [...] Nie mogę przyść k dobremv mieniu. BierEz P2, A3; RejWiz 78; RejPos 191, 193; Coż vczynię gdyż pan moy odeymuie odemnie ſzáfárſtwo? kopáć nie mogę/ żebráć ſię wſtydzę. WujNT Luc 16/3 [przekład tego samego tekstu: RejPos]; ZapKościer 1595/89; Ale rolnik opátrzny lichwiarz ſpráwiedliwy: Kopa/ leźie zá pługiem zgárbiony y krzywy. KlonWor 77.

kopać co (8): FalZioł V 50; Mącz 353d; Tę ſztukę tákową/ Miernicy w Mázowſzu zową Pręt kopány: á to ztąd/ iż ludźie poſpolićie ná tákowé Pręty zwykli náymowáć/ kiedy co kopáć dawáią. GrzepGeom I3v; RejZwierc 109; Polá ná koło śieią/ winnice kopáią/ Pożytki biorą/ żywność znaſzáią. KochPs 166; SkarŻyw 324; Item/ przykopki roley y łąk/ ná Wioſnę y w Ieśieni/ kędy trzebá kopáć. GostGosp 164. Cf »ziemię kopać«.

W połączeniach szeregowych (7): Kthorzy z więzienia wyſzedſzy pocżęli robić/ ſiać/ oráć/ kopáć/ y goſpodárſthwem żywnośći nábywáć BielKron 371, 108, 317v; Mącz 353d; Drudzy orzą/ drudzy ſieią/ kopáią/ drzewá wywráczáią. RejZwierc 70v, 156; ZapKościer 1580/10v.

W charakterystycznych połączeniach: ogrody kopać, przykopki, winnice (2).

Zwroty: »motyką kopać« = pastinare Mącz, Calep; occare, bidente vertere Mącz [szyk zmienny] (5): Pastino, est agrum fodere, Motyką kopáć/ Ryć źiemię. Mącz 283a, 258a, 486a; Repastino – Znowu motika kopąm. Calep 912a, 761a.

»na roli kopać« = in fundo fodere Mącz (3): Tedy go do folwárku poſłał/ Aby tám ná roli kopał. BierEz A2, A3v; Mącz 342a.

»ziemię, w ziemi kopać« (1 : 1): Dzyeny przyiemni/ przyłęcz ſzye ſtarym/ radczom/ oraczom/ zyemię kopay. Goski A2; RejPos 247.

Szeregi: »kopać, (a, albo) orać« [szyk 2 : 1] (3): iedno ſie ogrody á owocem żywili poki ſie nie ięli oráć á kopáć. BielKron 318, 318; Fodere, aut arare, aut aliquid facere denique, Kopáć álbo oráć/ álbo wżdy nieco czynić. Mącz 81d. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»robić, (i) kopać« (2): KrowObr 61; ázaſz nie roſkoſz gdy ono wſzytko coś ná wioſnę robił kopał nadobnieć doźrzeie á poroſcie RejZwierc 109.

W przen (2):
Szereg: »kopać a robić« [szyk 1 : 1] (2): ábyś tym ochotniey kopał á robił w tey winnicy Bożey RejZwierc 119v, 41.
α. Karczować; exstirpare JanStat [co] (9): Orż rolą/ kopay korzenie/ Nie troſzcż ſie o dobre mienie. BierEz I2; A to moy dom był zawżdy/ gdzie nagęſtſze laſy. Aleſcie ie tak długo tu w Polſzcze kopali/ Zeſcie znich ubogiego Satyra wygnali. KochSat A2; BielSat Hv; BielSen 19; iż gdźiekolwiek od ſtárych pól wciąſz ktokolwiek láſy/ chróſty/ álbo dąbrowy będźie kopał/ ón dźieśięćinę ma bráć z nowin SarnStat 189.
Zwrot: »karcz kopać« [szyk zmienny] (4): boć w ſzkole nye vcżą rąbáć drew/ álbo karcżow kopáć GliczKsiąż I8v; KochSat [A4]; GostGosp 70, 167.
b. Podkopywać, wykonywać podkop (17): y nákłádli w koło murow ná ſkále miednic/ dzwonow/ ſpiże/ moſiądzu/ áby tám źwiąkáło kiedy będą kopáć/ áby przez ono brząkánie wiedzieli w ktorym mieyſcu kopáią BielKron 250v; BielSat N3v; BielSpr 63; BielSjem 40.

kopać do czego (2): Kto złodzyeiá zábije w nocy gdy ſie będzye łamał álbo będzye kopał do komory/ nie przepádnie winy/ ále ieſli we dnie/ gárdło zań da. BielKron 44v; muśi mieć ná tho práwie miárę/ to ieſt/ rozmierzyć iáko dáleko od tego mieyſcá gdzie pocżnieſz kopáć do muru álbo párkánu BielSpr 62v.

kopać pod co (10): pod zamek też wednie y wnocy kopano BielKron 316; náſzy Choćimiá dobywáli y kopáli podeń/ chcąc prochy pod mury zaſádźić BielKron 424, [206], 250v, 315v; Z Ziemie napirwey ſzańce/ w nocy podziáłáią/ Potym Stołę Háwerze/ pod párkan kopáią. BielSat M4 [idem BielSjem]; Ziemią też miaſt dobywáią/ kopáiąc pod mury/ prochy potym záſádzáią BielSpr 62v, 9v, 63; BielSjem 34.

W charakterystycznych połączeniach: kopać do komory, do muru, do parkanu; kopać pod mur (5), pod parkan (3), pod zamek (2).

c. Kopiąc wydobywać, wygrzebywać coś z ziemi (zwłaszcza minerały); fodere, scrutari abdita terrae Calag, Cn; efferre, effodere, elicere ex terrae cavernis, eruere terra Calag; defodere Cn [co] (44): ZapWar 1510 nr 2080; BOlus armenus ieſth iakoby glinka/ z Armenijey nalepſzy/ [...] Zimie gi kopaią FalZioł III 36a, III 34d; MiechGlab *5; LibMal 1544/87v; á ták ſam też Myncarz roſpiſał liſty po kráinach Mán[s]feldeńſkich do tych co kruſzec kopáią/ áby w ſkok ná kſiążętá ſie rzućili BielKron 202v; Oplánderſkie kſięſtwo/ wſzędy ſą gory gdzie kopáią ſpiżę/ ſrebra/ ſtal BielKron 294, 263v, 283v, 284, 294, 321, 443v; Ergastulum etiam dicitur, Szibę zową w wielicce álbo w Bochni gdzie ſól kopáyą. Mącz 107d; Latomia, Latine lapicidina, Mieyſce gdzie kámienie kopáyą y też cieſzą. Mącz 185b; Minaria, Szibá álbo Górá w którey Minium kopáyą. Mącz 222c; Sabuletum, Dół gdźie piaſek kopáyą. Mącz 362d, 15d, 21c, 107d, 125a, 132c [2 r.] (17); Wiele ich/ co ludźi zwodźili/ Pokrzykiem/ czyniąc obraſki ſzubieniczniczé z Omanu/ á powiedáli przed głupimi/ iżby ié z wielką trudnośćią pod ſzubienicámi kopáli SienLek 199; ták iż Koni nie mogli przed nimi prześpiecżnie nápoić/ áż im wodę kopáli. BielSpr 56; Calag 251b; StryjKron 448; KochPieś 1; My ná ſię zdrádliwe Złoto popędliwe Chćiwie kopamy KmitaPsal A4; Cretaefodina – Gora gdzie krete kopią. Calep 269b, 371a, 951a; SarnStat 380; CiekPotr 58; SapEpit A2v; Niech tám kopáią ten ſkarb niepocżęty/ Niechay perłámi łáduią okręty KlonFlis D2v.

kopać z czego (1): do ziemie wktorey (miáſto) kámieniá zelázo/ á z ktorey gor kopáć będzieſz miedz. BudBib Deut 8/9.

W charakterystycznych połączeniach: glinę kopać (2), kamienie, kretę, kruszec (5), metallum, miedź (3), minijum (2), ołow (4), piasek, saletrę, skarb, sol (4), spiżę (2), srebro (10), stal, wodę (2), złoto (10).

d. Rozkopywać, kopiąc niszczyć [co] (2): máią ná to [w Egipcie]/ ktoby kopał brzegi. Kárę y ſzpiegi. KlonFlis G3v; KlonWor 4.
e. Zagrzebywać w ziemi, wykopawszy uprzednio dół (2):

kopać pod co (1): Item powyada yſch yą nyewyaſtha yedna thak ſſuſzila przeſz dzwyewyącz nyedziel Brala ſtopi zanya y kopala pod ognyſko y prziklepala oſſowym kolem LibMal 1544/86v.

W przen [co do czego] (1): wżdy przynamniéy owym co lepiéy vmieią y lepſzé rozumieią pobudkę dáć, áby ſkárbu ſwégo do źiemie nie kopáli, álbo y molom pſowáć niedopuſczáli JanNKar D3.
2. Uderzać, ruszać nogą; calcitrare Mącz, Calep; calcare Calag (7): Calcitro, Kopam á depcę. Mącz 31b; Calcitrosus, Który rad biye/ Kopa Mącz 31b; Calag 597a; Calep 154a.

kopać co (1): [Koń] Nogámi źiemię kopa/ páná vpátruie. KochEpit A2v.

Zwrot: »nogami kopać« (3): Drudzy rozgniewáwſſy ſie nán lantzuchem go wglowę bili ij nogami kopali OpecŻyw 122v; Gdy ſie kto chwieie, rękoma gmerze, nogami kopa bez potrzeby, znamię ieſt nie bacżnoſci GlabGad P7v; KochEpit A2v.
3. [O żurawiu: paść się: á gdzieby obacżył żeby ptak ná iednym mieyſcu nie kopał/ tedy poſyṕ pſzenice CygMyśl A3.]

Synonimy: 1. ryć; 2. bić.

Formacje współrdzenne: kopać się, dokopać się, nakopać, odkopać, okopać, okopać się, podkopać, podkopać się, powykopać, pokopać, przekopać, przekopać się, przykopać, rozkopać, skopać, ukopać, wkopać, wkopać się, wskopać, wykopać, wykopać się, zakopać, zakopać się; odkopawać, okopawać, okopawać się, podkopawać, podkopawać się, przekopawać, wykopawać, zakopawać; podkopować, przekopować, wykopować; dokopywać się, okopywać, podkopywać, podkopywać się, porozkopywać, powykopywać, przekopywać, przykopywać, rozkopywać, wkopywać, wykopywać, zakopywać.

Cf KOPAJĄCY, KOPANIE, KOPANY, KOPIĄCY

ZZa