Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KURCZY (?)

Następne hasło: KURCZYĆ SIĘ »

KURCZYĆ (7) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	kurczyć
praes
	sg
2	kurczysz
3	kurczy

imperativus
	pl
2	kurczcie

inf kurczyć (1). ◊ praes 2 sg kurczysz (1). ◊ 3 sg kurczy (4). ◊ imp 2 pl kurczcie (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Skręcać, wykrzywiać (2)
2. Ściągać, zmniejszać (3)
- a. O ilości (1)
- b. O objętości (1)
- c. O długości; tu przen: powstrzymywać, powściągać (1)
3. Zawężać, ograniczać; postępować jak skąpiec; tu w przen (2)

1. Skręcać, wykrzywiać (2):

kurczyć kogo (1): proch vcżyniony z Dragantu/ w ciepłey wodzie ku piciu dany/ żyły wnętrzne porwane ſpaią [!]/ y kurcż ktory wſzytkiego cżłowieka kurcży/ FalZioł III 26c.

Zwrot: »szyję miedzy ramiona kurczyć« = wtulać głowę w ramiona (1): Opisthotonicus, Ten który ſziyę miedzy rámioná kurczy. Mącz 266a.

2. Ściągać, zmniejszać; contrahere Cn [co] (3):

a. O ilości (1):

Zwrot: »liczbę kurczyć« (1): Nieday tego Boże [...] ábyſmy ták święte Boże y licżbę ich kurcżyć/ ábyſmy żywotow ich nam przykłádnych oſtrádáć mieli SkarŻyw A5v.

b. O objętości (1):

W połączeniu szeregowym (1): w Cieplicach [...] ieſli był [...] żle do tego [do kąpieli cieplicznej] zrządzony/ [...] vteſkni ſye ſobie: gdy wodá/ ćiało ſśie/ kurczy/ á ſuſzy Oczko 13v.

c. O długości; tu przen: powstrzymywać, powściągać [co] (1):

Zwrot: »kurczyć rękę swoją« = powstrzymywać się od ukarania kogo (1): Długóż ſye paſtwić będą ći ſproſni pogánie Nád námi? długoż máią ćiebie bluźnić/ pánie? Czemu ták długo kurczyſz możną rękę ſwoię? Podnieś wżdam kiedy wzgórę/ podnieś práwą twoię. KochPs 110.

3. Zawężać, ograniczać; postępować jak skąpiec; tu w przen [co w kim, w czym] (2):

Fraza: »nie kurczyć darow Bożych w sobie« = korzystać z tego co komu Bóg dał, używać swojego mienia bez skąpstwa (1): A cżłowiek pomierny/ poććiwy/ á ſpokoyny/ ktory iuż żywot ſwoy poſtánowi/ iż ná thym przeſtáć może czo mu Pan Bog z łáſki dáć á porucżyć racży/ iż ſie nie wyciąga ná zbytki/ nie kurcży też onych dárow Bożych w ſobie iáko na iego ſtanik należy/ tenći iedno dobrego/ á ſwiętego/ á weſołego żywotá vżywa. RejZwierc 105v.

Szereg: »nie cieśnić ani kurczyć« (1): Nie ćieśnićie áni kurczćie miłośći w ſwoich domách/ y poiedynkowych pożytkách/ [...] Niech ſię ná lud wſzytek z was gor wyſokich iáko rzeká w rowne polá wylewa. SkarKazSej 670a.

Synonimy: 2. marszczyć, ściągać; 3. ograniczać.

Formacje wspołrdzenne: dokurczyć, kurczyć się, pokurczyć się, rozkurczyć się, skurczyć, skurczyć się; skurczać, skurczać się.

Cf [KURCZĄCY], KURCZENIE