[zaloguj się]
[pdf]

KWARTA (257) sb f

kw- (183), qu- (59), qw- (15).

Pierwsze a pochylone (w tym 2 r. błędne znakowanie) [znacz. 1. a., c., 3.] lub jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie) [znacz. l.b., d., 2.], drugie a jasne.

Fleksja
sg pl du
N kwarta kwarty kwarcie
G kwarty kwårt
D kwarcie
A kwartę kwarty kwarcie
I kwartą kwartami
L kwarcie kwart(a)ch kwartu

sg N kwarta (31). ◊ G kwarty (105). ◊ D kwarcie (2) [w tym: cum praep „po” (1)]. ◊ A kwartę (49) [w tym: -e (2), -ą (2)]. ◊ I kwartą (4). ◊ L kwarcie (10). ◊ pl N kwarty (8). ◊ G kwårt (21). ◊ A kwarty (9). ◊ I kwartami (1). ◊ L kwart(a)ch (3). ◊ du N (cum nm) kwarcie (1) FalZioł II 18c. ◊ A (cum nm) kwarcie (5) FalZioł I 120c, II 20a, V 70, SienLek 144v, GostGosp 126. ◊ L (cum nm) kwartu (8) FalZioł I 13c, 32a, 42b, 45a, 51b, 66c, 74d, 103b.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Czwarta część, ćwierć, czwarta część jakiejś całości (181): Quadra item, Czwarta część niektórey rzeczy kwartá/ wiertel. Mącz 334d.
a. Miara pojemności cieczy i ciał sypkich, równa zwykle czwartej części garnca, prawdopodobnie około 1 litra; wielkość kwarty zależna była od okresu, miejsca i rodzaju towaru; cirnea Mącz; quadrans congii 30 vncias seu duas libras mensurales dictas et dimidiam capit, quartarius Cn [quarta ‒ czwierć BartBydg] (162): Vwarz ty rzecży wſzytki w wodzie w proſtey we dwu kwartach wody/ aże do iedney kwarty wywarz/ potym przeczedziwſzy iżby tego było wſzythkiego z kwartę FalZioł V 85v; Thy wſzytki rzecży vwarz w winie: w czałey kwarcie/ potym ochłodz FalZioł V 117, I 75c [2 r.], 143a, V 77; (nagł) O Winie nauka. (‒) 96. Kwarth w barile/ á 24. garncze/ 4. kwarty w garniecz. KłosAlg G; weźmi Winá dobrego albo Máłmázyey wkroy w kwartę trzy korzenie chrzanu SienLek 106v, 90v; BielSat B4v, C; á heminá ieſt/ iákomći powiedźiał/ puł náſzéy kwarty: to ieſt/ dwá kieliſzki/ co ie Cijatos/ iákich cztérzy w kwartę/ zwáli Oczko 22, 19v, 22 [2 r.]; BielRozm 15 [2 r.]; Máſłu do rozchodu kwartámi miárá. GostGosp 74, 74.

kwarta czego (107): wezmi ſoku wroblego proſa/ wodki włoſkhiego kopru/ piothruſzcżaney, każdey ſnich mniey niżli połkwarthy FalZioł I 57a; Wezmi leliowych kwiatkow ze cżtyrzy garſci/ włoż ie do kwarty dobrego wina FalZioł I 76d; tego kałkuſu wezmi kwartę á włoż do niego trzy cżwierci łotu Dragantu FalZioł II 19a, I 3d, 5a, 9b, 11b, 13c (78); KłosAlg G2; wárgi wielkie á miąſſe/ ták/ iż káżdy mógł kwartę piwá ſnich wynieſć/ oblitze iákoby vkozłá March3 T7; RejWiz 62; Mącz 29b, 63b, 147b, 390c; Weźmi świeżo gron koprowych ze dwá łoty/ á włoż ié w kwartę Oliwy SienLek 160, 14v, 56, 105v, 107, 133v [2 r.], 160v; BielSat B4v, C; Oczko 19, 20, 20v; Iákom widział ná Seymie ná ten cżás w Piotrkowie/ Kwartę winá ośm groſzy dawáli ſzynkowie. Także y tu w Krákowie/ idź do Pániey Marty/ Nie da iedno pięć groſzy złego winá kwarty. BielRozm 15 [idem BielSat B4v, C]; Winá źiemſkiégo Węgierſkiégo iedna kwartá [una quarta JanStat 1050]/ nadrożéy zá groſz niech będźie płáconá. SarnStat 274; Kwartá pićia wſzelákiégo/ iáko teráznieyſza Krákowſka po wſzyſtkiéy Koronie bydź ma: á cztéry kwarty tákie máią czynić/ gárniec. Gárcy záś tákich w Báréle dwádźieśćiá y cżtéry. SarnStat 280, 273, 274 [3 r.]; Káżdy chce wino pić [...] iedną ná dźień kwartą winá do roku ſto złotych bliſko vtráći. SkarKazSej 704b.

W połączeniu z liczebnikiem głównym [w tym: liczebnik + kwarta (44), kwarta + liczebnik (4)] (48): Murm 195; warzże thy rzeczy we dwu kwarthu wody FalZioł I 42b; Wezmi ſkleniczę wktoreyby było dwie kwarcie FalZioł II 18c, I 13c, 32a, 45a, 51b, 66c (26); 14. towarzyſzow: wypili 92. kwart. wina po 26. d. wiele każdy ma dać á wiele to vcżyni w ſumie. KłosAlg G2, G [2 r.]; Tribus congiis epotis uno impetu, Wypiwſzy trzi kwarti zá yeden raz. Mącz 295d, 29b, 52a, 63b, 147b, 228d; SienLek 144v, 163v, 190; RejZwierc 194; Oczko 20 [2 r.]; Máſłá dźieſzká ma bydź kwart 22. álbo y gárniec; á ná tym piątná máią bydź/ dla fałſzu Dworek GostGosp 118, 74, 126; SarnStat 274, 280; SkarKazSej 704b.

W połączeniach szeregowych (2): Pod kupiectwem ſię zámyka [...] przedawánie tych wſzytkich rzecży/ ktore ſię licżbą/ korcem/ wagą/ łokćiem/ kwartą y wielkośćią mierzą. KlonFlis A4; KlonWor 67.

W charakterystycznych połączeniach: cała kwarta (2) rowno połkwarty, mierzyć kwartą (2).

Wyrażenia: »trzecia (a. czwarta, a. piąta) część kwarty« (5): wezmi ſoku ſzańthy thrzecią częſć kwarty FalZioł I 84c; Garnek ma być tak wielki czo ſie weń wleie piątha cżęſć kwarty FalZioł V 111v, I 74d, V 91, 107v.

»połtory kwarty« = sextarius Mącz (19): wſzukich [!] rzeczy troche przetłukſzi warz ie w wodzie iakoby wpołtory quarty wodi FalZioł I 3d, I 5a, 15a, 18a, 21c, 23b (15); Sextarius [...] mensura continens duodecim cyathos, Miárá ciekących rzeczy około półtory kwarty. Mącz [390]c, [390]c; Albo wźiąwſzy Soſnki zwierć/ warz ią w połtory kwarty wody/ áż trzećia część wywre SienLek 105v; Oczko 19v.

»poł trzeci kwarty« (1): Warz thy rzecży ſkraiawſzy korzenie y figi. w poł trzeci kwarty wody FalZioł V 82.

»więcsza kwarta« (1): Wezmi ſoku Sżadzczowego, ſoku ſzałwiowego/ każdego ſnich po połowiczy wieczſzey kwarty FalZioł I 43c.

Zestawienia: »kwarta krakowska« = 1/4 garnca, tj. około 1 litr, wg konstytucji z 1565 r. uznającej ją za wzorcową dla całej Polski (2): Napierwey wziąć iagod pſinkowych [...] przydać k temu wodki rożaney [...] á tego tak ma być iakoby cżwarta cżęſć kwarty krakowſkiey FalZioł V 91; SarnStat 280; [Poculus vel Cynthus cżyni kwarty Krákowſkiey cżęść dźieśiątą. SienHerb K2#v].

»poł kwarty« [w tym: poł kwarty (24), połkwarty (13)] (37): wezmi ſoku boragowego mniey trochę niż poł kwarty/ wina w ktorem warzono Citra iabłka także też ſpoł kwarty FalZioł I 17b; Wezmi ſoku ieleniego ięzyku mniey dobrze niżli połkwarty iakoby trecią częſć kwarthy FalZioł I 74d, I 3d, 5a, 9b, 11b, 17b (33); [woda] niema być [wypita] záraz/ ále po kieliſzku/ álbo po pułkwarty Oczko 20, 19, 20; A kędy cżeládźi máſło dawáią/ tedy kwartá/ puł kwarty/ ćwierć/ puł ćwierći/ mieć do tego drzewiáne ſłoiecżki GostGosp 74.

Szereg: »musz albo kwarta« (1): Szale niech będą ſpráwiedliwe/ y iednákie á rowne gwichti/ ſpráwiedliwy korzec/ y ſpráwiedliwe muſchy albo kwarty [modius aequusque sextarius]. Leop Lev 19/36.
b. Miara powierzchni; 1/4 pręta = równa 5/6 ara (9): Cżtéry ty Kwárty vczynią Pręt/ który będźie mieć Pólek wſzytkich pięć ſeth śiedmdźieśiąt y ſześć/ 576. tylé czworo á niż w Kwárćie: czego tu przykład maſz ná Figurze/ w któréy iáko widźiſz/ ſą cżtery Kwárty/ á iedná Kwártá ieſt rozdźielóná ná ſto czterdźieśći y cżtery Pólek. GrzepGeom M3v, M3, M3v, M4.
Zestawienie: »kwarta prętowa« (2): Lan ma dwánaśćie Prętów/ Pręt ma cżtéry Kwárty/ Kwártá Prętowa ma dwánaśćie Pólek na wſzytki ſtrony. GrzepGeom M3, M3v.
c. Równowartość pieniądza w systemie wagowym równa okolo 2.06 g srebra (8): v damyana zlothnyka myſtrza ſuego roku theraſz przeſzlego przed godi, kthoremu srebra polſchoſtha ſkoycza przeſz quarthi vkradl LibMal 1550/153.

W połączeniu z liczebnikiem głównym [w tym: liczebnik + kwarta (4), kwarta + liczebnik (1)] (5): [O srebrze] A. 1. mrc̃ ieſt 24. skoyce y 96 kwart. á ieden skoćiecz 4. kwarti. KłosAlg Hv, Ev; SarnStat 675, 696.

Wyrażenie: »kwarta pieniędzy« (1): Iednę quártę pieniędzy ſzkodę ćierpiący, zá ſpáśienié od wielkiégo bydłá bierze. SarnStat 675.
Szereg: »kwarta alias jeden grosz« (2): áby Zydowie [...] nie więcéy ná każdy tydźień lichwy wyćiągáć/ iedno tylko iednę kwartę/ alias ieden groſz od grzywny [nisi tantum unam quartam alias unum grossum a marca JanStat 1124] nie śmieli/ y będą powinni z dźięką bráć. SarnStat 259 [idem] 696.
d. Czwarty ton skali muzycznej; odległość czterech tonów (1): Diapente, διάπεvτε, Co ſie przes kwyntę weſpołek zgadza/ διατέσσαρώυ Co przes kwártę. Mącz 84d.
2. Część dochodu z dóbr królewskich, 1/4, a praktycznie 1/5 przeznaczona na mocy konstytucji sejmowej z r. 1562/ 63 na utrzymanie wojska (70): A to wżdy mamy ná to kwártę/ żeby ná gránicy był żołnierż GórnRozm D2, D3v marg; PaprUp I3, K; Do tego Dzierzawcy dobr Krolewskich aby drugą Quartę dali w takiey potrzebie RP. ActReg 10, 80; GRánice Koronné oboygá narodu y wſzyſtkich Pańſtw do Korony należących/ od wtárgnienia nieprzyiaćielá wſzelákiego/ obroną opátrowáć/ nakłádem náſzym mamy y powinni będźiem y potomkowie náſzy/ oſtáwując Quártę w mocy wedle Státutu Polſkiégo. SarnStat 130; BEſpieczeńſtwo miaft náſzych Krákowá/ Lubowle/ Rábſztyná/ Oświęćimiá/ Kámieńcá/ á tego z Quárty/ Poznániá Kiiowá/ Brácłáwiá/ zá vchwałą Séymu tego/ ludem ſłużebnym pieſzym opátruiemy. SarnStat 135; A ieſliby kto Stároſtę álbo Dźierżawcę pozwał o grunty náſzé/ z których Dźierżawcá albo Stároſtá Quártę dawa SarnStat 138; IEſliby ſie kto ſzláchćicem mienił/ y vdawał nie będąc im/ áby dobrá ſwoie tráćił/ połowicę do Quárty/ á połowicę do delatorá/ o co forum ná Trybunał inter cauſas officij. SarnStat 239, 6, 7 [2 r.], 26 [2 r.], 102, 103 żp (49); Záſię ná dźień pierwſzy Mieśiącá Lipcá/ dla odbieránia qwárty/ ktoraby iuż do tego ſkárbu oddawána być miáłá [szafarze skarbu, aby się zjeżdżali]. VotSzl Ev, B4, Ev, E2.

W charakterystycznych połączeniach: kwartę brać, (od)da(wa)ć (7), płacić.

Fraza: »kwarta idzie [z czego]« = kwota przeznaczona na wojsko wpływa z jakichś dóbr (4): Quártá z tych dóbr Mázoweckich non obſtante reformatione iśdź ma do Ráwy przedśię. SarnStat 1148, 354, 367 [2 r.].
Zestawienie: »kwarta rawska« = kwarta wpłacana do osobnego skarbu zwanego „rawskim” od siedziby w Rawie Mazowieckiej (1): QVARTA RAWSKA. Qwártá ſie poczęłá w Piotrkowie. 1562. SarnStat 359.
W przen (2):
Fraza: »kwarta by doma została« = nie trzeba by płacić podatku, oddawać pieniędzy (2) : MIáſto nakłádów ná obronę potoczną, y áby Quártá domá zoſtáłá, rádzą niektórzy Márchionatus Niemieckim ſpoſobem poſtánowić. SarnStat 130, 131.
[Zwrot: »siedzieć na kwarcie« = być osadzonym na gruncie objętym podatkiem kwarcianym: W tej wsi p. wojewoda sandomirski ma kmieci 7; siedzą na kwartach i na gruncie sobowskim LustrSand 128.]
Przen: metonim.: Sprawy związane z płaceniem kwarty (4): Ią niewiem czemu tego Pánowie Poſłowie prágną/ żeby ſądy ná Seymie bywáły/ gdyż oni do ſądow nie należą/ chyba gdy Krol o kwártę ſądźi. GórnRozm K4v; A któryby Deputat do Quárty in perſona nie przyiechał/ tedy ſalarium bráć nie ma. SarnStat 367; A potym póki iedno Séym będźie/ mamy odpráwowáć té criminalia ná káżdą Srzodę/ Piątek/ y Sobotę/ nie omieſzkawáiąc innych ſpraw Séymow inależących. A zwłaſczá nullo iure, y Quárty ſądzenia/ wedle Conſtituciiéy Lubelſkiéy SarnStat 149 [idem] 857.
3. Naczynie przeważnie metalowe o pojemności okolo 1 litra; cotyla Murm; cirnea, triens Mącz; quadrans, quartanus Cn (6): Murm 195; Item zeznala yſch v pyotra czecha woſtrorogowey kamyenyczi wmor kwarthą vkradla y konwiſſarovi myedzi wrothi yą chczyala przedacz LibMal 1545/96v; Cirnea, Miárá winna/ Kwartá/ Bocal. Mącz 54c, 464a.
Wyrażenie: »kwarta cenowa« (2): FalZioł I 52b; Item wkracowye v Pawla Conuiſſara quarthą cząnową vkradl, thą zidovi thamze za gr. 8 przedal LibMal 1544/78.
Szereg: »szklenica albo kwarta« (1): á potym wyſtaw to na ſłończe w fkleniczy albo w kwarcie czenowey przez dwadżieſcia [!] dni. FalZioł I 52b.

Synonim: 1. czwierć 2. »czwarta część«.

Cf [KWARCIZNA], POŁKWARCIE, POŁKWARTEK

AKtt, TG