Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: LEKARNIA

Następne hasło: LEKARSKIE »

LEKARSKI (79) ai

lekarski (64), lekarzski (3), lekarski a. lekarzski (12); lekarski : lekarzski FalZioł (2:3).

-é- (18), -e- (14); -é- BiałKat (2), Oczko (2), ZawJeft, SarnStat (9), też SienLek (4); -e- Mącz (14); a jasne (w tym 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	lékarski	f	N	lékarskå	n	N	lékarski(e)
	G	lékarski(e)go		G	lékarskiéj		G
	D			D	lékarski(e)j		D
	A	lékarski, lékarski(e)go		A	lékarską		A	lékarski(e)
	I	lékarskim		I	lékarską		I	lékarskim
	L			L	lékarskiéj		L	lékarskim

pl
N	m pers	lékarscy
N	subst	lékarski(e)
G		lékarskich
A	subst	lékarski(e)
I	m	lékarskimi, lékarskiémi
I	f	lékarski(e)mi, lékarskimi
L		lékarskich

sg m N lékarski (7). ◊ G lékarski(e)go (1). ◊ A lékarski (3), lékarski(e)go (1). ◊ I lékarskim (2). ◊ f N lékarskå (6); -å (5), -(a) (1). ◊ G lékarskiéj (11); -éj (1), -(e)j (10). ◊ D lékarski(e)j (1). ◊ A lékarską (3). ◊ I lékarską (2). ◊ L lékarskiéj (15); -éj (6), -(e)j (9). ◊ n N lékarski(e) (1). ◊ A lékarski(e) (1). ◊ I lékarskim (1). ◊ L lékarskim (1). ◊ pl N m pers lékarscy (3). subst lékarski(e) (2). ◊ G lékarskich (5). ◊ A subst lékarski(e) (3). ◊ I m lékarskimi (1) RybGęśli, lékarskiémi (1) SarnStat. f lékarski(e)mi (4) FalZioł (2), Mącz (2), lékarskimi (1) SkarŻyw. ◊ L lékarskich (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „lekarz” ‘doktor’ (79)

Przymiotnik od „lekarz” ‘doktor’; medicus Mącz, Cn (79): Apollo Bog lekárſki y pòétycki. KlonŻal B marg.

Wyrażenia: »doktor w lekarskiéj nauce, lekarski, lekarskich nauk« = lekarz medycyny; medicus Modrz; doctor in medicinae facultatibus, doctor medicinae JanStat [szyk 11:1] (6:5:1): y inſzy lekarſci doktorowie kthemu ſie zgaezaią [!] GlabGad P7; ModrzBaz 11; SkarŻyw 414; A gdźie v kośćiołów nie ſą fundowáni przerzeczeni Doktorowie/ ſkázuiemy/ áby nie więcéy ich było/ iedno dwá w świętym Piſmie/ dwá w Práwie Duchownym/ á piąty w Lékárſkiéy náuce. SarnStat 180 [idem 197, 923]; Dla tego vſtáwiamy/ y ſkázuiemy: áby nápotym Doktorowie lékárſcy w mieſćiéch w których mieſzkáią/ Aptéki káżdégo roku z pilnośćią przeglądáli SarnStat 273, 180, 197 [2 r.], 248, 273, 923 [2 r.].

»lekarska nauka« = medicinae facultates JanStat; ars medica a. medicinalis a. valetudinis, medicina Cn [szyk 18:7] (25): O znamionach w ludzkich niemoczach: przez niektore znaki pewne: wedle lekarzkiey nauki. FalZioł V [13], [13]v, 14; BielŻyw 68; GlabGad kt; Był thento lekarz Alexandrow ieſzcże młodzieniec/ á we wſzytkiey náuce lekarskiey dobrze doskonáły HistAl E2v; BielKron 121v; Mącz 5a, 476b; SienLek 37v, 194; HistRzym 95; ModrzBaz 52; SkarŻyw 592 [2 r.], 593 [2 r.]; GostGospSieb +2. Cf »doktor w lekarskiej nauce, lekarskich nauk«.

»rzecz lekarska« = medycyna (1): Pollens medicina Hipocrates, Przemożny w rzeczy liekárskiey Hypocrátes Mącz 308b.

»szkoła lekarska« (1): Medicinae, in plurali, Szkoły lekárskie. Mącz 212c.

a. Potrzebny lekarzowi, używany przy leczeniu (14): Iako o nich [o rybach] piſze Auic. w kxięgach wthorich lekarzkich. FalZioł IV 45a; A ktho niemoże mieć dwu ſklenicz Lekarzſkich, thedy w iedney przed wſchodem Słończa ma [urynę] zoſtawić. FalZioł V [1], +2, +2v, V [1]v, 7, 9v; Miárá y wagá lékárſka iáko ſye znáczy SienLek S2, 45v [3 r.], 46 żp, T, T2.

W charakterystycznych połączeniach: księgi lekarskie(-a) (3), miara (6), sklenica (4), waga (6).

b. Udzielany przez lekarza (6): Ale iże porady lekarzkiey nie maią: muſzą przed cżaſem zchodzić z tego ſwiata. FalZioł +2; Placitum, [...] Vznánie/ Albo skazánie ſędzięgo [!]. [...] Dogma, Ut, Placita medicorum, Poſpolite powieśći Sentencie poſtánowienie lekárskie/ które bywáyą zá pewne miáne. Mącz 302a; SkarŻyw 593 marg.

W charakterystycznych połączeniach: pomoc lekarska(-ie) postanowienie, (po)rada (2).

Szereg: »lekarski, to jest doktorowski« (1): Ale według doſtatku ſwego maią [panie i niewiasty] lekarzkiey/ to ieſth Doctorowſkiey rady y pomoczy oznaymiwſzy ſkutecżnie przycżynę niemoczy: vżywać. FalZioł V 28.

W przen (2): Nie mogę dáley bo mi bol doymuie/ Nieznoſnym rwániem [...]. Vśmierz co żywo nieprzepłáconymi Ieśli rzecż można dáry lekarſkimi/ Vśmierz ſam proſze wſzyſtkowładny Pánie/ Lub doraź RybGęśli Dv.

Wyrażenie: »lekarska ręka« = lekarz (1): W tákich fráſunkách ćiężkich ći wſzyſcy mieſzkáią/ Ktorzy lékárſkiéy ręki ránie zábraniáią. Złożyć wſzyſtki fráſunki ieſt to ná twéy woli: Bo córę ofiárowáć nikt ćię nie niewoli. ZawJeft 32.

c. Służący do leczenia, mający właściwości lecznicze (niekiedy z odcieniem: zalecony przez lekarza); medicus, medicinalis Mącz, Calep, Cn; remedialis Cn (25): FalZioł I 77a; Medicinalis, Liekárski/ pomagáyący ku zdrowiu. Mącz 212c; Potiono, Nápawam/ dáyę liekárski trunek. Mącz 316b, 212c, 314a, 316b; BiałKat 381v; A iż ći wyliczamy ſpoſoby vźywánia wód/ [...] tedy ták wiédz/ że wpićiu lékárſkim/ częſto bárzo vżywáią ćieplicznych/ ázwłaſzczá śiárczánych wód Oczko 19; chory przeto lekki/ álbo rzeknę lékárſki/ obiad ziadſzy/ wieczerzą niechay trochę więtſzą ié Oczko 24v; SkarŻyw 593; Calep 645b [2 r.]; á námaſz máśćią lekárſką oczy twoie [et collyrio inunge oculos tuos]/ ábyś widźiał. WujNT Apoc 3/18.

W charakterystycznych połączeniach: lekarska(-i, -e) maść, olej (2), picie (3), przyprawa, syrup, trank (trunek)(2), wodka.

Wyrażenia: »lekarska ręka« (1): Ut medica manus, Liekárska ręká/ to yeſt pomagáyąca ku zdrowiu. Mącz 212c.

»lekarskie rzeczy« = medicamina Mącz [szyk 5:1] (6): Korzenie/ ſkorki/ liſcie Owocz/ y kwiatki kaparowe/ wchodzą w lekarzſkie rzecży. FalZioł III 13d, I 44a, V 15v, 19b; Medicaminibus curari, Lekarſtw pożywáć/ Leczić ſie lekárskiemi rzeczmi. Mącz 73b, 384a.

Szereg: »lekarski abo barwierski« (1): iżby niemocné Apoſtołowie oleiem lekárſkim ábo bárwiérſkim mázáli: nád co nie ſłychałem nigdy kłąmſtwá hániebnieyſzégo. BiałKat 381v.

Przen (3):

a) Wyzwalający od grzechu, nawracający na wiarę (2): Drugie dobra ſą lekárskie, ktore pan bog dał ku lekarſtwu duſznemu iako ſą ſwiątoſci koſcielne Naprzod krzeſt WróbŻołt H3; Lecż Pan Bog vſt onych złotych y lekarſkiego ięzyká/ ktory wiele ran ludzkich vzdrowić miał/ zamknąć niechćiał. SkarŻyw 371.

b) Naprawiający błędne (odmienne od katolickich) przekonania religijne (1): te kieliſzne/ winne/ mięśne/ y ćieleſne ſekty/ iáko ſą/ Huſsitow/ Luteránow/ Waldencżykow/ y onym podoebn [!]/ iż zá zániedbániem lekárſkim/ ćiáło R. P. ták obśiádły/ żeby ich bez obrázy ſámego ćiáłá/ zrázu zbydź trudno PowodPr 37.

α. Leczący (1): [Złego drzewá [topoli] [...] wyćieka żywicá która ieſt bárzo lekárſka bowiem krew záſtánawia Cresc 1571 456.]

Szereg: »lekarski a gojący« (1): Cżemu pies ma ięzik lekárſki á goiąci GlabGad C5.

d. Zestawienie: »[palec] lekarski« = czwarty palec u ręki (1): Digitus, Pálec. [...] Annularis qui et medicus. Pierścienny álbo lekárski. Mącz 88d.

Synonim: doktorowski.

Cf LEKARZOW

BZ, HG