[zaloguj się]
[pdf]

LEŹĆ (87) vb impf

Teksty nie oznaczają é (Cn e pochylone).

Fleksja
inf leźć
indicativus
praes
sg pl
1 lezę lezi(e)my
2 leziesz
3 lezie lazą
praet
sg pl
2 m -ś låzł m pers
3 m låzł m pers leźli
f m an lazły
n subst lazły
imperativus
sg
2 leź
conditionalis
pl
3 m pers by leźli

inf leźć (17). ◊ praes 1 sg lezę (5). ◊ 2 sg leziesz (5). ◊ 3 sg lezie (23). ◊ 1 pl lezi(e)my (3). ◊ 3 pl lazą (17). ◊ praet 2 sg m -ś låzł (1). ◊ 3 sg låzł (4). ◊ 3 pl m pers leźli (8). m an lazły [wężowie] (1). subst lazły (1). ◊ imp 2 sg leź (1). ◊ con 3 pl m pers by leźli (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Iść powoli, posuwać się, wlec się (przeważnie z zabarwieniem ujemnym); serpere Mącz; adrepere, irrepere, obrepere Calep; inerti a. tardo passu incedere, anili passu procedere, pererrare, perreptare, repere, reptare, identidem tollere a. trahere pedes, tallipedare, (s)tritare Cn (14): RejRozpr Hv; Serpere etiam dicitur homo, per translationem, Lieść/ Leniwo yść. Mącz [388]b; Obrepo latenter et tacite advenio, sicut et surrepo ‒ Pomału y czicho liezę. Calep 715b, 27b, 563a.

leźć do czego (1): DRabi kiedy ná woynę/ idą/ poſkákuią/ A gdy lázą do domu/ rádzi náchrámuią. RejZwierz 103.

leźć za czym (1): Ale rolnik [...] leźie zá pługiem zgárbiony y krzywy. KlonWor 77.

cum inf (1): (marg) Dobrodzieyſtwá ſzkodliwe. (‒) Kozernikowi daſz kárty/ dziękuie zá nie/ á komu záſię ſzkodę vcżyni albo też ſam w koſzuli lezie ſpáć. RejZwierc 95v.

W charakterystycznych połączeniach: cicho leźć (2), pomału; leźć za pługiem; leźć spać; leźć do domu.

Zwrot: »leźć precz« (1): Więc potym chłop lezye precż RejWiz 72.
W przen (5):

leźć ku czemu (1): A gdzie zaczną gniazdo groſſe Iuż lezie trochá ku troſſe RejRozpr C4v.

W porównaniach (2): RejKup m8v; Abowiem Mniſzy thy ſterzy Reguły máią v ſiebie naprzednieyſze y nazacnieyſze/ Báſilego/ Auguſtyná/ Benedyktá/ y Fránćiſſká: ſktorych inſze Reguły iáko Záby z błotá láżą/ álbo płyną KrowObr 135v.

Fraza: »oczy [komu] lazą [z czego] przecz [= precz]« (1): A nieſmie ſię podnieſcz glowa. Y oczy my lazą ſniey przeċ Patrząċ na tak okrutna rzeċ. RejKup Hv.
Zwrot: »leźć wspak« = źle postępować (2): (did) Sumnienie ſlychacż/ chwali vznanie Kupczowo (‒) A prawda yz ſnacz liepiey thak Nyzliſz pierwey wſytko liaſl wſpak RejKup p4, m8v.
2. Posuwać się ruchem pełzającym, czołgać się; repere, serpere Calep, Cn; correpere Calep; perrepere, reptare Cn (8): Serpo repo, ventre ingredior, more serpentis incedo ‒ Liezę, czołgam ſie. Calep [973]a, [263]a.
a. O ludziach (1): muśi [poddany] klęknąć ná źiemię/ á potym leść ná brzuchu [przed królem afrykańskim] miecąc źiemię záſię BielKron 450v.
b. O wężach, robakach (5): Mącz [388]b; iżby ſnádniey ſnadź wyrozumieć mogł drogę kędy wąż lezie/ kędy rybá płynie/ kędy pthak leći/ niżli kędy leći myſl á ſpráwá cżłowieká młodoſcią vnieſionego. RejZwierc [121], 163.

leźć do czego (1): á przeto wężowie na wioſnę wychodząc z ziemie maiącz zaćmienie w ocżoch/ lazą do korzenia włoſkiego kopru/ a onem ſobie ocży wyciraią FalZioł I 51d.

leźć po czym pod czym (1): Exgrumo, dicuntur cochleae grumos eruentes, Lieść á mknąć ſie po ziemi pod skorupą/ albo grubká zyemna. Mącz 110d.

W charakterystycznych połączeniach: leźć do korzenia, za boty, za szyję, pod skorupą, po ziemi; wąż lezie (3).

3. Dostawać się, docierać gdzieś; adrepere, correpere, irrepere Cn (60):
a. Wchodzić do wnętrza, do środka czegoś (29):

leźć dokąd [w tym: do czego (2), w co (2)] (4): Lezie ieden do iámy RejFig Bb2; Bo mu ſie chce ożrzeć/ opić/ prożnowáć/ roziewiwſzy gębę iáko woł leżeć/ áno mu muchy w nię lázą. RejZwierc 113v; Boć iedno źwirzętá tákiego pokoiu ſzukáią/ nátkawſzy brzuch lázą w gęſte ſzeliny RejZwierc 164v, 62.

W przen [dokąd: w co (7), pod co (5), do czego (4)] (16): Y to nie dla cżego inego fáłſzuie/ iedno chcąc aby wſzytcy wten błąd lezli/ wktorem ſám leży. BudNT przedm c2v; Piotr Duchem Bożym ſpráwiony [...] wćiáſną dziurę leść/y ſkorę ſtárą z ſiebie odrzeć [...] y żoną/ dziećmi/ y roſkoſzámi wſzytkiemi wzgárdzić vmyślił. SkarŻyw 570.

W porównaniach (8): RejWiz 104; áni ſobie nic pomoc nie możemy/ iedno iáko ſlepi záwżdy leść muśimy w thy márne á ſmrodliwe doły ſproſnego ſwiátá tego RejPos 173, 166, 173; RejZwierc 255. Cf »leźć jako świnia we błoto«.

W charakterystycznych połączeniach: leźć do barłogu, w błąd, w doł, w dziurę, w upadek.

Zwroty: »leźć do błota« (1): TRzebá ſię záwſze wárowáć nam kota/ Nie vpijáć ſię áni leść do błotá. CzahTr Lv.

»leźć w długi« (2): KlonFlis D4; Nie cżuie ſię Pan młody/ choćia leźie w długi. KlonWor 56.

»leźć pod sieć« [szyk zmienny] (4): Lezyemy przedſię pod ſieć iáko do plew świnie RejWiz 104; Nie leź pod ſieć w nádzyeię nábycia więtſzego RejWiz 106, 40; á práwie ze wſzech ſtron do złego/ iako kuropátwy pod ſieć/ leziemy. RejZwierc 255.

»leźć pod skrzydło« = szukać opieki (1): Z ſądney ſtrony niechcze wſydło Iako Pies leże pod ſkzydło [!] RejKup dd8v.

»leźć ([w co]) jako (a. by) świnia we błoto (a. do błota)« [szyk zmienny] (3): RejWiz 171v; RejAp 2; A ty zápomniawſzy tego wſzytkiego/ dobrowolnie záſię lezyeſz w vpadek iáko świniá we błoto RejPos 106v.

»leźć wspak [do czego]« (1): A ty przedſię iáko pyes kryieſz przed ſłońcem ocży twoie/ á iáko świniá lezyeſz wſpák do bárłogu twoiego. RejPos 166.

α. Wchodzić potajemnie w złych zamiarach (8):

leźć do kogo (1): Theſz pomagal Iacubowy na Rynne gdi pokoſſulye do Bednarza lyaſl LibMal 1546/113.

leźć do czego (1): Więc kiedy mu doymie głod/ naprzod do ogrodá Cudzego leźie KlonWor 34.

leźć czym (1): Złodzyey ſie pod dom kopa/ drugi oknem lezye RejWiz 94.

W przen (5):
Zwrot: »dziurą leźć« [w tym: do czego (2), k czemu (1), w co (1)] [szyk zmienny] (5): Zycżyłbych káżdemu ták/ k zacnośći przychodzić/ Sobie pomoc pocżćiwie/ nikomu nie ſzkodzić. Ale owi co k temu/ práwie lázą dzyurą/ Tyby godno powieſzáć RejZwierz 67v, 3v; Zowie ie złodzieymi/ zdraycámi/ ktorzy dziurámi á niepocżćiwie lázą do koſciołow Páńſkich. RejAp [13]v, 184; RejPos 346v.
β. O błędach w tekście [do czego] (1): lecż piſarz głupi mnimał żeby to [słowo z marginesu] do tekſtu náleżáło/ y ták ie miedzy słowá Apoſtolſkie wpiſał. Otoż maſz zkąd tákowe omyłki do piſmá ś: lázły. BudNT przedm b5v.
b. Wspinać się, wdrapywać się na coś lub schodzić z czegoś (o ruchu pionowym); ascendere Modrz, Cn; scandere Mącz; inscendere Cn (21): A gdi przyſzło do tego/ że drudzy po onych ſpiętych [ludziach]/ iuż z gory leźli/ pocżął ten naywyſzſzy wołáć/ ſpieſzcie ſie GórnDworz P5v, P5v.

leźć na co (14): Wiewiorkam śię vteſkniło/ Iż im z pracą przychodziło: Záwżdy ná dąb po żołądź leść BierEz O4; RejZwierz 71; KlonWor 33. Cf Zwrot.

leźć przez co (3): RejFig Bb8v; Y leźli przez onę ſkáłę ná ręku y ná nogach áż ná drugą ſtronę przeleźli BielKron 64v; Turcy [...] przez mury ze wſzytkich ſtron leźli do miáſtá BielKron 251v.

leźć po czym (7): drudzy [Turcy] ſtrzelbą odſtrzelawáli/ áby przeſpiecżniey mogli po drábinkách leść BielKron 250, 247v, 316; BielSat N; RejZwierc 65v; BielSpr 61v; BielSjem 36v.

W porównaniu (1): Scandere in subrectum felium modo, Wzgórę lieść yákoby kot. Mącz 370c.

W charakterystycznych połączeniach: wzgorę leźć, z gory; na dąb leźć, na drzewo, na wieżę, przez płot, przez skałę, na nogach, na ręku, do miasta, po drabince (drabinie) (6).

Przysłowie: ná drzewo pochyłe. Lázą Kozy z rogámi RejZwierz 71.
Zwrot: »leźć na mur(y), na wał, na blanki« [w tym: na wał abo na mur (1)] [szyk zmienny] (8:2:1): Iancżárowie po drábinkách zá tharcżám ná mury leźli BielKron 248, 316, 316v, 417; RejZwierc 65v, 134v, 177v; BielSpr 61v; choćia mu każą w oboźie zoſtáć/ [...] choćia ná wał ábo ná mur leść [seu vallum murosque ascendere] ModrzBaz 114v; KlonWor 33.
c. Natrętnie, z uporem wciskać się gdzieś, pchać się, wracać do jakiegoś miejsca (10): Rownie ſie z námi dzyeie/ by lecie z muchámi/ Gdzye im miodem námáże/ tedy lazą ſámy. RejWiz 168; RejZwierc 66v.

leźć do kogo (1): álić ſie on [pies] znowu płáſzcży á lezie mardáiąc ogonem do ciebie. RejZwierc 92.

leźć na kogo (1): przymowyl dicens.. Iarczy dyabel then namya lessye ZapMaz VII Z 17/486v.

leźć na co [Cf b. Zwrot: RejZwierc 65v.]

W przen [w co] (2): Gedno ſam ſiebie ſtrois ſmiech Iuż znowu zaſze Lezez wgrżech. RejKup m8v; Bo wierz mi iż to wſzytko oboie [pożytek i pochlebstwo] poſpołu Chodzi/ á gdy onego obacżą gdzye wołu/ Co iuż w to iárzmo/ lezye á podawa rogi/ Toć mu więc dodawáią ieſzcże więtſzey trwogi. RejWiz 40v.
Przen: O myślach, wyobrażeniach, snach; inserpere Cn (4):
Fraza:»śmierć w oczy lezie« (1): Ieſliś młody/ z tyłu ſię śmierći zdrádliwey obawiay: ieſliś ſtáry/ otoć iuż w ocży lezie SkarŻyw 4.
Zwrot: »leźć na oczy, przed oczy, w oczy [komu]« = versare ante oculos Mącz; incurrere in oculos Cn [szyk zmienny] (2:1:1): Niewim kczemu ſwą rzecz chylys Ale wydze iż ią mylys. Lecz iż leda czo choremu Tak lezie przed oczý iemu. RejKup Iv; Mirabiles imagines obrepunt in animos dormientium, Dźiwne fantaſiye ná oczy lázą ſpiącym przes ſen/ Márzi ſie dźiwnie/ bywa też mówiono. Mącz 352c, 486b. Cf Fraza.
4. [Wychodzić, przedostawać się; tu w przen:

W porównaniu: Acżci nie iedno gniew/ ále y ine wády/ by ſzydłá z woru lázą/ philautia, philonikia, philotimia etc. Te ſie w Lubcżu znácżnie pokázowáły/ y ná wierzch wynurzáły. BudUrzęd 97.]

5. Wypadać (o włosach); defluere Mącz (5): roſtą włoſi od onego ługu/ y vmocnia włoſi niedopuſzcżaiąc gim leſć. FalZioł I 137d, I 144b; Defluit virgini capillus, Lazą pánnie włoſy. Mącz 34c; Glabresco, Poczináyąmi włoſy lieść. Mącz 146a, 7a.

W charakterystycznych połączeniach: z głowy leźc; włosy lazą (3).

Synonimy: 1. iść, wlec się; 2. czołgać się, smykać się; 3. wchodzić; b. wspinać się; c. pchać się; 5. wypadać.

Formacje współrdzenne: doleźć, naleźć, naleźć się, obleźć, podleźć, poleźć, przeleźć, przenaleźć, przyleźć, rozleźć się, uleźć, wleźć, wyleźć, wynaleźć, wynaleźć się, zaleźć, zleźć, znaleźć, znaleźć się; pozalazać, przelazać; oblezać, przylezać, wylezać; wyłażać; łazić, podłazić, przełazić, przyłazić, rozłazić się, włazić, wyłazić, złazić.

Cf LAZĄCY, LEZIENIE

AL, KN