![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
| « Poprzednie hasło: [LISZEĆ] | Następne hasło: 2. LISZKA » |
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}
1. LISZKA (182) sb f
liszka (179), liska (3); liska Murm, KrowObr; liszka : liska BielKron (5:1),
-szcz- (10), -szc- (4), -sc- RejZwierc (2); -szcz- BibRadz; -szc- MurzNT, GórnDworz; -szcz- : -szc- BierEz (9:2).
Fleksja
| sg | pl | |
|---|---|---|
| N | liszka | liszki |
| G | liszki | liszek |
| D | liszce | |
| A | liszkę | liszki |
| I | liszką | liszkami |
| L | liszce | |
| V | liszko |
sg N liszka (93). ◊ G liszki (7). ◊ D liszce (13). ◊ A liszkę (18). ◊ I liszką (7). ◊ L liszce (3). ◊ V liszko (4). ◊ pl N liszki (16). ◊ G liszek (9). ◊ A liszki (9). ◊ I liszkami (3).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
Znaczenia
1. zool. Vulpes vulpes (Rost: Canis vulpes L.); drapieżnik z rodziny psowatych (Canidae); vulpecula Murm, Mymer1, Mącz, Cn; vulpes (volpes, vulpis) Mącz, Cn (178): Orzeł lata liſzká chodzi BierEz H3; Záiąc niegdy liſzce przymowił Iżby on nád nię lepſzy był: Bo pry prędzey niż ty biegam/ Y lepſze mięſo w ſobie mam. BierEz P4; Kur w pochlebſtwie rozumu zbył: Liſzcże ſwą głowę náchylił. Oná go więc hnet popádłá/ A głupiego mędrcá śniádłá. BierEz S4, H2, H3 [5 r.], H3v [5 r.], H4 [2 r.], H4v [8 r.] (99); OpecŻyw 87; Vulpecula, Ein fuchſlein. Lyſká. Murm 41; Mymer1 27v; Też ktoby chciał truć pſy/ liſzki/ wilki/ kotki/ y inſze zwierzętha, Naprzod wezmi omiegu FalZioł III 40d; Oliwa gdyby w niey Liſzkę vwarzono/ odmiękcża wſzythki zathwardziałoſci/ Artetiki w cżłonkoch. FalZioł IV 14a, V 95; RejRozpr C3; MurzOrt B2v; KromRozm III B8; Sobol ieſt włoſa pyęknego/ Ale ſam ieſt mięſa pſiego/ Tákież kuná álbo liſzká BielKom E5v; Liſki maią iámy/ á ptaſſkowie niebieſcy gniazdá/ á Syn tzłowietzy niema/ gdzieby głowę ſwoię ſkłonił [Vulg Matth 8/20 i Luc 9/58] KrowObr 49 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw, RejAp, HistRzym (2), LatHar, WujNT (3)]; RejWiz 191; Leop Iudic 15 arg, 4; RejZwierz 118v, 120v, 122 [2 r.]; BibRadz Iudic 15 arg; POwiedáli ná kurá/ iż wleciał ná gruſzkę/ Widząc w polu biegáiąc Liſzkę pánią duſzkę. Przyſzedł Lis/ pánie kurze/ niewieſz co ſie sſtáło? RejFig Aa6; A gdy żonę iego zá inego dali/ náchwytawſzy trzy ſtá Liſzek przywięzował głownie z ogniem do ich ogonow/ y puſzcżał miedzy zboże Paleſtynow álbo Filiſtynow [Vulg Iudic 15/4] BielKron 52 [przekład tego samego tekstu Leop]; tám w tey Kráinie Liſki cżarne y popieláte. BielKron 433, 140 [2 r.], 433; Mącz 511d, 512a; A gdyć ſye liſzki/ álbo tchorze/ do kur nęcą/ day im ſuchą wątrobę liśią álbo tchorzową/ vtárſzy ná proch SienLek 192, 31; RejAp BB7; Podźmyſz záś do owce/ do gołębiá/ thám ſzcżyrą á proſtą widzimy niewinność: á w Liſzcze/ w wilku złość pokrytą. GórnDworz L15; HistRzym 87, 113; tedy ſie do tego trefil on Ezop rzkomo z głupiá chytry mędrzec/ y pocżął im báiáć o liſce RejZwierc 39v, 39v [2 r.]; SkarŻyw 496; CzechEp 407; LatHar 556; WujNT Matth 8/20, Luc 9/58, s. 233; JanNKar G3; SarnStat 644; KmitaSpit B2, C3v; Wilk bierze potáiemnie á liſzká ſię łaśi KlonWor **.
W porównaniach (6): GlabGad P7v; LudWieś A4; A gdy co chceſz z nią mowić/ chytra iáko Liſzká. RejWiz 23v; v kthorego źwierzęćiá przodek iáko v Liſzki/ poſládek iáko v małpy BielKron 444v; Gannio, Szczekam/ Wołam yáko Liſzká. Mącz 142c; Náſz Ruſak káżdy ogon chce mieć iáko Liſzká. PaprPan Cc3.
Przysłowia: káżda liſzká ſwoy ogon chwali GliczKsiąż G5v.
[Liſzki thylko śierść odmieniáią/ nie obycżáie. LorichKosz 177v (Linde).]
[Ale iż ſię dwoiákim obycżáiem krzywdá zſtawa/ to ieſt/ álbo przez gwałt álbo przez zdrádę/ zdrádá liſzce przyſtoi/ gwałt lwowi/ oboie to cżłowiekowi nieprzyſtoi CiceroKosz 23 (Linde).]
[Wyrażenie: »liszka chytra«: Abo w lás roſpuśćiwſzy ogáry krzykliwe/ Szcżwał nimi liſzki chytre/ lub ſárny pierzchliwe. ZbylŻyw B3.]
Szereg: »lis, (albo) liszka« (4): Vulpis. Lis. albo Liſzka. FalZioł +7a, IV 13d, 14a; Mącz 511d.
[Niektóre z powyższych użyć mogą być też interpretowane jako a. lub b.].Przen: Człowiek przebiegły, podstępny, zdradliwy (7): MurzNT Luc 13/32; Abowiem prorocy/ ſyn boży/ y Apoſtołowie ſwięći/ po proſtu do wſzyſtkich niepobożnych y przewrotnych ludzi wielkiego ſtanu mowili/ y ták wołáli ná nie. Iżeśćie grzeſzni/ iżeśćie rodzay złoſliwy y przewrotny/ lud ſſalony/ bękárći/ wilcy/ niedzwiedzie/ liſſki/ lwi drapieżni/ y rytzący ſmokowie KrowObr c2v; BibRadz Luc 13/32; A w Medyolanie gdzie byli możni/ ludni/ y chytrzy á wymowni Heretycy: poſtáwił tego S. Piotrá: wiedząc iſz od młodośći z Heretyki zroſł: iámy tych liſzek wiedział: zábieżeć wſzytkim ich mátáckim z piſmá wywodom vmiał SkarŻyw 373, 119.
Wyrażenie: »liszka chytra« [szyk 1:1] (2): O liſzko chytra/ wſzák to wiem że mię chceſz ku temu przypędźić/ ábych ſtobą mowił. HistRzym 24; SkarŻyw 390.
a. Samica lisa (2): Liſzká lwicy vrągáłá/ Y ſzcżeſliwa śię mniemáłá: Iż gdykolwiek ſzcżenna byłá/ Wiele liſiąt národziłá. BierEz K4v, K4v.
b. Niedorosły lis, szczenię lisa; vulpes parvula Vulg; vulpes parva PolAnt; catulus (vulpium) JanStat (12): Wezmi Liſzkę młodą/ albo zaiącżka młodego ktori ſie marcza vrodzi FalZioł V 110; Poimayćie nam liſzki málutkie/ ktore każą winnice Leop Cant 2/15 [przekład tego samego tekstu BudBib]; Liſzek młodych áby nie zbierano/ á v kogo ią naydą áby dzyeſięć grzywien przepadł á liſzki roſpuśćić. UstPraw K3 [idem SarnStat 278, 673]; BudBib Cant 2/15; SarnStat 278 [3 r.], 673 [3 r.], 1309.
W charakterystycznych połączeniach: liszka mała (malutka) (2), młoda (4).
2. Futro lisie (4): 50 lokyeth lytewſkiego sukna XIIII kvn XX, lyſchek Sahaydakow. 5 LibLeg 11/97; Poydźieſzli do Kuſznierzá/ dáwáć podſzyć ſzubkę/ Muſiſz dzieſięć złotych dáć/ ledwo ſkrije dupkę. A ieſtli też twoiemi Liſzkámi podſzyie/ Lepiey ćie on podgoli/ niżli Bárwierz zmyie. BielSat C2 [idem BierRozm]; RejZwierc 94v; BielRozm 17.
KN, ZZa