Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RATOWAĆ

Następne hasło: RATOWAN »

RATOWAĆ SIĘ (18) vb impf i pf

impf (9), pf (4), impf a. pf (5); impf [w tym: inf (4), praes (2), imp, con (2)] KarnNap, Oczko, KochPieś, WujNT, SarnStat, PowodPr 85, SkarKaz 386b, 421a, KlonWor 51; pf [inf] RejZwierc, ReszPrz, PaprUp, SkarKazSej.

ratować się (18), [retować się].

sie (10), się (8).

Oba a jasne; retować z tekstu nieoznaczającego é.

Fleksja

inf	ratować się

praet
	sg
3	m	by był się ratowåł

imperativus
	pl
2	ratujcie się

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się ratowåł	m pers	by się ratowali

inf ratować się (9). ◊ praes i fut 2 sg ratujesz się (1). ◊ 3 sg ratuje się (1). ◊ 3 pl ratują się (1). ◊ imp 2 pl ratujcie się (1). ◊ con 3 sg m by się ratowåł (2). ◊ 3 pl m pers by się ratowali (2). ◊ praet 3 sg m by był się ratowåł (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. W funkcji zwrotnej: Podejmować (podjąć) działania mające na celu uwolnienie się z trudnej sytuacji, (u)ratować siebie (14)
- a. Znaleźć (znajdować) pomoc w dziedzinie materialnej (2)
- b. Leczyć się (1)
2. W funkcji wzajemnej: Wspomagać się wzajemnie w trudnej sytuacji, ratować jeden drugiego (2)
3. W funkcji biernej: Zostać uratowanym (2)
- a. Zostać wspartym materialnie (1)

1. W funkcji zwrotnej: Podejmować (podjąć) działania mające na celu uwolnienie się z trudnej sytuacji, (u)ratować siebie (14): Lácno ćieſzyć chorégo gdyſmy zdrowi ſámi: Lecz kiedy tóż nád námi Niefortuná pokaże: tám więc człowiek czuie/ Ze co drugim chćiał rádźić/ ſam ſye nie rátuie. KochPieś 39; Czemu/ ieſli ſie ty iuż o Królu nie oprzeſz: ieſli mu co prędzéy w drógę nie zábieżyſz/ cóż zá nadźieię ſynowi ſwému/ nam/ ſobie zoſtáwiſz? álbo o którym Bogu/ o którym człowiecze rozumiéſz/ ábyć ná pomoc przybydź miał? ieſliż ſie ſam teraz nie rátuieſz/ ſam śiebie zániedbaſz y porzućiſz? OrzJan 101; SkarKaz 383b marg.

ratować się od czego (1): Y owſzem mowi ták piſmo ś. Ieſzcże to nie wielka winność/ gdy kto vkrádnie. Bo to cżynić może/ áby ſie od głodu rátował PowodPr 79.

ratować się czym (4): Ktoraby [zła przygoda] go iuż byłá ſnádnie dorobiłá/ Co práwie áż k vpáśći ſnadź go iuż pędziłá. By ſie był tym fortelem troſzkę nie rátował HistLan D4; miedzy ktorymi środki/ ieſt też Oleiu Swięte^go mázánie/ ktore Pan Iezus Chriſtus vſtáwił/ y Kośćiołowi ſwemu zoſtáwił/ áby ſie im rátowáli Chrześćiánie cżáſu oſtátniey potrzeby KarnNap E3v; PowodPr 85; Wielkie ieſt miłośierdźie nád vmárłym/ gdy im to czynim/ co po śmierći/ zwłaſzczá około dobrych vczynkow ſobie do zbáwienia ſłużących/ nam poruczyli. bo tym ſię ná drugim świećie rátuią: gdy ábo ich długi płáćim/ ábo iáłmużny z dobr ich ktore zoſtáwili/ y ktorych vżywamy/ czynim/ ábo Mſze ábo ofiáry zá nie odpráwuiem. SkarKaz 386b; [PismaPolit 323].

W charakterystycznym połączeniu: sam (przez się) się ratować (5).

[W przeciwstawieniu: »ratować się ... siebie tracić«: Ale którzy zaniedbawszy pomocy Boskiej, pierwej sie o ratunek i pomoc ludzką starają, obojga więc nie miewają: ani Boskiej ani ludzkiej pomocy, i owszem tym, czym sie więc chcą i Rzeczypospolitej retować, tym siebie i Rzeczpospolitą tracą. PismaPolit 323.]

Zwroty: »w niebezpieczeństwach się ratować« (1): WAruiąc iednák miánowićie/ y zoſtáwuiąc ná tám téy prowinciiéy obowiązek ruſzenia poſpolitégo/ [...] tákże y obowiązek rátunku extra ordinem y mimo powinność [...]/ żeby [...] ſámá téż przez ſie w mnieyſzych przypadkách y niebeſpieczeńſtwách/ mogłá ſie bronić y rátowáć. SarnStat 1204.

»w przygodach się ratować« (1): Lepiey mu vkázowáć nędze y przygody ludzkie: áby ſię ich lękał/ á vmiał ſię w nich rátowáć gdy nań przypádną SkarKaz 421a.

Szeregi: »bronić się i ratować« (1): SarnStat 1204 cf »w niebezpieczeństwach się ratować«.

»i sobie pomoc i ratować się« (1): Nie dał bym práwi/ zá pomoc y zaſługę świętego Piotrá iednego pieniądzá/ ponieważ y ſam ſobie pomoc/ y rátowáć ſię nie mogł.ReszPrz 60.

a. Znaleźć (znajdować) pomoc w dziedzinie materialnej (2):

ratować się z czego [= czym] (1): A złodźieiek nowotny/ naprzod więc w rynſztoku Gmerze: potym ſię imie dłubáć y w tłomoku. [...] Szuka w śmiećiách/ choćia nic nie zgubił/ nie ſchował/ A z nieſzcżęśćia cudzego radby ſię rátował. KlonWor 36.

ratować się czym (1): Smial to nieprzijaciel [...] onich [Zborowskich] niewſtidliwie mowic ze wielkie vpominky brali od Krolow tich ktore promouali na Kroleſtwo [...]: Piotr on Woyewoda Krakowſky ktori [...] mial intrati nakazdi Rok piecdzieſiath Tiſiecei/ a wzdi odumarl dlugo [lege: długu] pultorakroc ſtotiſieci/ chocia predko po koronacijei vmarl/ wzdic bi ſie bel mogl ratowac temi vpominkami o ktorich nieprzijatziel powiada. PaprUp F3.

b. Leczyć się (1): Iednákże iżeſmy ich niemáło widźieli/ ktorym ná haniebną Fráncę Cieplice pomagáły/ nie będźieli inſzych lékarſtw vżywáć mogł/ á Cieplicam vfáiąc/ tám ſye rátowáć chce Oczko [40]v.

2. W funkcji wzajemnej: Wspomagać się wzajemnie w trudnej sytuacji, ratować jeden drugiego (2): Aby ná kſztałt członkow tegoż ćiáłá/ vrząd ſwoy káżdy czynił. A znáiąc wſzyścy iż ieden drugiego pomocy potrzebuie/ ſpolnie ſię rátowáli. WujNT 1.Cor 12 arg; Rátuyćie ſię ſpołecżnie: Zgodá rzecży máłe Mnoży; Niezgodá pſuie rzecży choć ſpániáłe. KlonWor 51.

3. W funkcji biernej: Zostać uratowanym (2): Obeyrzyćie ſię proſzę ná ty ſzkody y vtráty/ ktore wam z niezgody vraſtáią. Bo naprzod drogi ſobie wſzytki práwie zágrodźićie/ do porátowánia ták náchyloney do vpadku oyczyzny ſwey (marg) Rátowáć ſię oyczyzná w niezgodzie nie może. (–) SkarKazSej 673a.

a. Zostać wspartym materialnie [czym] (1):

Szereg: »podeprzeć się a ratować« (1): Choćbyſmy ſie nań [na skarb pospolity] wſzyſcy [...] raz po troſze zrzućili/ [...] iżby ſie thá wżdy márna ohydá á ſproſna lekkość Koronna [tj. pusty skarb Rzeczypospolitej] cżym podeprzeć á rátowáć mogłá. RejZwierc 187v.

Formacje współrdzenne cf RATOWAĆ.