Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ŁUPIESTWO

Następne hasło: ŁUPIEŻCA »

ŁUPIEŻ (16) sb m

e pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	łupież	łupiéże
G	łupiéża
A	łupiéż, łupiéża	łupiéże
I		łupiéżmi

sg N łupież (7). ◊ G łupiéża (1). ◊ A łupiéż (3), łupiéża (1) [w znacz. 4.]. ◊ pl N łupiéże (2). ◊ A łupiéże (1). ◊ I łupiéżmi (1).

Sł stp notuje, Cn w innym znaczeniu, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. zool. Złuszczona powierzchniowa warstwa naskórka w postaci drobnych łuseczek u ssakáw lub złuszczony płatami naskórek u gadów czyli tzw. wylinka (10)
- a. lek. O chorobie skóry u ludzi (5)
2. lek. Bielmo, zmętnienie rogówki oka wskutek choroby lub mechanicznego urazu (1)
3. Pokryta włosami skóra ssaków (3)
4. Zdobycz, łup, cel łowów (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. zool. Złuszczona powierzchniowa warstwa naskórka w postaci drobnych łuseczek u ssakáw lub złuszczony płatami naskórek u gadów czyli tzw. wylinka; vernatio Mącz (10): Oſſa ſtara łupież z ſiebie z ſeymuie á tak ſie odmładza. FalZioł IV 28c; Vernatio, Lupieſz/ ſtára skórá z którich ſie węże wyliniáyą ná wioſnę. Exuvium serpentinum. Mącz 484a; [potym one mieścá wypalone [na nodze konia] záſypuy wapnem nie gáſzonym dwá kroć przez dźień zeymuiąc pierwey łupież ſpiekły z ran Cresc 1571 530 (Linde)].

Wyrażenie: »łupież wężowy« (3): Takieſz y łupież wężowy poki ieſzcże żyw ieſth wąż: zawieſzony na cżłowieka ktori ma quartanę/ pewnie theż przeſtaie quartatana. FalZioł V 90; Albo łupież wężowy vtłucz z rákiem świéżym z ſámcem á ná ránę przyłóż. SienLek 152v, 113.

Szeregi: [»koża albo łupież«: Skory álbo łuby ná drzewach ták śię máią iáko koże álbo łupieże ná źwierzętach Cresc 1571 54 (Linde).]

»łuska albo łupież« (1): Proch też z łuſki álbo złupieżá wężowego dobrze w Winie álbo w piwie pić thym co płod przed czáſem poraniáią SienLek 113.

[»skora albo łupież«: Luby ná drzewie te ſą iáko ſkory álbo lupieże ná źwierzętach Cresc 1571 50 (Linde).]

a. lek. O chorobie skóry u ludzi; mentagra Mącz (5): Daymy tedy tych wod owym nabárźiéy/ co máią ſkorę po wiérzchu plugáwą/ bądź to będą ſtrupy/ párchy/ otręby/ (porriginem zowiém) łupieże/ kroſty ſuché/ álbo zropióné/ ták w nię wſadzáiąc/ iáko po wierzchu ducie puſzczáiąc. Oczko 14v, 14v, 17v.

łupież na czym (1): Mentagra, morbus dictus a mento a quo incipit, Nieyáki Liſzay/ Suchy ſwierzb. Albo łupież ná twarzy Mącz 217a.

łupież w czym (1): Na łupieze w głowie. FalZioł #2d.

2. lek. Bielmo, zmętnienie rogówki oka wskutek choroby lub mechanicznego urazu (1):

Szereg: »łupież albo skorka w oczu« (1): Pterygium. Też nieyáki łupież álbo skórká w oczu wzrokowi przeſzkadzáyąc. Mącz 329a.

3. Pokryta włosami skóra ssaków; pellis Mącz, Vulg (3): Lowiec łupieſz niedźwiedzi przedał Ktorego w iednym leśie wiedzia[ł]? Y wźiął z ſobą kupcá onego/ By ogłądał [!] męſtwo iego. BierEz I4; Pellis, Skóra/ Lupieſz. wlaſnie. Mącz 286d.

[W porównaniu: Kthory [z bliźniąt Rebeki] ſye pirwey národził liſowáthy był/ á wſſythek koſmáthy/ iáko łupieſz bydlęćiá [totus in morem pellis hispidus]/ y názwano imię iego Ezau. Leop Gen 25/25 (Linde).]

Wyrażenie: »owczy łupież« (1): Melota vel Melote, Latine pellis ovina, Owcza skórá/ owczy lupież. Mącz 214d.

4. Zdobycz, łup, cel łowów (1): Czo ſie záſię wtorego żártu/ [...] dotycze/ gdzye cżłowiek ſam vłowić ſie ma/ niewiem iáki może być lepſzy przykład/ iáko kiedy chćiwy ſtrzelecz ná łupieżá zmierza GórnDworz T3v.

[W przen: Oto lud iákoby Lwicá powſthánie/ y iáko Lew ſie wznieſie: niepierwy ſie położy/ aż by pożárł łupież [devoret praedam] kthory vchwyćił/ á piłby krew zábitych Leop Num 23/24 (Linde).]

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Coramen, lupyeszh vel rzemyen BartBydg 36.

Synonimy: 1. kuża, łuska, skora, skorupa, wylina; a. otręby, parchy: 2. bielmo, błonka; 3. futro, skora; 4. łup, plon, zdobycz.

Cf ŁUPIENIE, ŁUPIESTWO