[zaloguj się]
[pdf]

PARCH (72) sb m

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N parch parchy
G Parcha parchów
D parchóm, parchåm
A parch parchy
I parchami
L parch(o)ch

sg N parch (7). ◊ G Parcha (1). ◊ A parch (3). ◊ pl N parchy (10). ◊ G parchów (4); -ów (2), -(o)w (2). ◊ D parchóm (3) FalZioł (2), Oczko, parchåm (1) SienLek; -óm (1), -(o)m (2). ◊ A parchy (41). ◊ I parchami (1). ◊ L parch(o)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżeſ notowanych przyładów) – XVIII w.

1. Zakaźna choroba skórna (u ludzi występująca zazwyczaj na owłosionej części głowy), zwana dzisiaj grzybicą woszczynową; dawniej być może każda choroba skóry charakteryzująca się występowaniem licznych strupów; strupy, krosty jako objawy tej choroby; alopecia Mącz, Calep; scabies Mącz, Cn; mentigo Mącz; impetigo, lepra, lichen, vitiligines Cn (70): ktory plaſtr gdy przikłada na parſzywą głowę/ goij thy parchy złe FalZioł I 116a, I 2a, 5d [2 r.], 16a, 92b, 117a (20); Alopecia, Niemoc/ álbo/ chorobá głowy od ktorey włoſy z głowy lázą/ Parch Mącz 7a; Scabiem pecori caveto, Strzeſz trzody od parchów. Mącz 41d; niektorzy wárzą ná to białą kápuſtę w głowách/ á tym ſye myią: czynią też to y párcham SienLek 48v; Wſzelkie párchy bądź ná nogach/ álbo y gdźie indźie/ niżli ié czym námázowáć będźieſz/ drzewiéy roſołem álbo moczem vmyway. SienLek 180v; Bywaią téż koniom ſtrupy co ſye nieták ſzérzą iáko párchy SienLek 183, 48v [3 r.], 49, 49 żp, 180v [3 r.], 181 [9 r.], 182, S[ss]4.

W połączeniach szeregowych (3): RejWiz 118; rzecz tłuſta/ á kroſtóm/ świérzbóm/ párchóm/ guzóm y inſzém zwiérzchownym rzeczam bárzo pozyteczná: rópą támći [w Drohobyczu] ludźie zowią Oczko 17v, 14v.

[W porównaniu: ktorzy [rozpustni bachanci] żywotem niepobożnym záwſze ſzáleiąc/ grzeſząc/ drugim zgorſzenie iáko párchámi cżynią. GilPos 317.]

W charakterystycznych połączeniach: gruntowy parch, prawy, wszel(a)ki (2), zły; parch (z)ginie (2), mnoży (rozmnaża) się (2), roście, zlezie; pożyteczny parchom, na parchy (2); dobry naprzeciw parchom, na parchy (2); maść ku parchom, plastr; lekarstwo na parchy (2), maść (2); nie dopuszczać parchow; strzec ad parchow; parch(y) (z)goić (6), leczyć (uleczać) (7), namaz(ow)ać (mazać, pomazować) (11), myć (wymywać) (3), palić, posypować, spędzać (3), zganiać (4); na parchy przykładać.

Wyrażenia: »parch na głowie, głowy« [szyk 8:1] (8:1): Storax liquida ieſt dobra na przeciw parchom głowy FalZioł III 29b, [‡]a, I 1c, 3a, 40b, 122a, 146c, II 9d; Calep 56a.

»parch koński« (5): Párch końſki czym zgániáć SienLek Aaaav, 180v [3 r.], Aaaav.

»parchy osute [= obsypujące]« (1): Theż ci robaczy wchodzą w maſć y w plaſthry ku parchom oſutym FalZioł I 70a.

Szeregi: »krosty, (i) parchy« [szyk 2:1] (2): FalZioł I 146c, III 25b; Mentigo, [...] genus morbi, Kroſty/ Párchy ná podgárłdkách y wárgách owczych. Mącz 217a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»liszaje i parchy« (1): Oleiek z pſzenicze Liſzaie y parchy goij FalZioł III 25a.

»łup, (i) parchy« (2): O Niedoſtátkoch płci głowney/ [...] iáko temu zábieżeć álbo pomoc: A naypierw o łupie: tudzieſz y o párchoch. SienLek 48v, 48v [2 r.].

»mucha to jest parch« (2): gdy muchę tho ieſt párch ná koniu obaczyſz/ thedy ony mieſtcá roſpalonym żelázem z nienagłá pożży SienLek 181v, Aaaav.

[»parchy i skroby«: wſzelkie też párchy y ſkroby polewká z tátárki goj Cresc 1571 180.]

»parch albo strup« (1): Alopecia – Parch, albo ſtrup na głowie. Calep 56a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»świ(e)rzb i parchy« (2): Ziarna kminu polnego ſtarte na proch á z ocztem roſpuſzcżone, ſwierzb j parchi na głowie vlecża FalZioł I 40b, I 8c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen (1):
Zwrot: »zmiękczyć [komu] parchow« = natrzeć boleśnie głowę, dać w łeb [forma pogróżki] (1): Diminuam tibi caput nisi hinc abis, Roſtącęć łep/ zmiękczęć párchów yeſli ſie nie porwieſz precz. Mącz 223b.
2. Zagrzybienie muru (1):
Szereg: »trąd i parchy« (1): A tháć ieſt vſtáwá około káżdey niemocy trądu/ y párchow [est lex omni plagae leprae et maculae nigrae]. [mówi Bóg] Ieſliżbych dopuśćił ná kthory dom mieſzkánia wáſzego záráżenie trądu (marg) Byłá to zmazá przemierzła/ ktora przylnęłá ná śćiánách w domoch. (–) Tedy [tu następuje opis czynności, które należy wykonać] [...]. BibRadz Lev 14/54.
3. n-loc (1): woczyecha Stimka slapalicz iana Koperlaka sparcha, [...] dobrze nam [królowi Stefanowi] i rzeczy poſpolyty zasluſzonymy sluſzne znayduyemy ZapKościer 1582/32v.

Synonimy: 1. krosta, liszaj, łup, łupież, mol, strup, świerzb; »parch koński«: mucha, żaba.

Cf [PARCHOWACINA], PARSZYWOŚĆ

ZCh