[zaloguj się]
[pdf]

RDZA (81) sb f

rdza (79), rzda (1), rzdza (1); rzda Murm; rzdza CzahTr.

a jasne.

Fleksja
sg pl
N rdza
G rdze
A rdzę rdze
I rdzą

sg N rdza (60). ◊ G rdze (8). ◊ A rdzę (4). ◊ I rdzą (7). ◊ pl A rdze (2).

Sł stp: rdza, Cn: rdza, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) – XVIII w: rdza.

1. Warstwa pokrywających powierzchnię metali produktów ich rozkładu, powstałych pod wpływem warunków zewnętrznych; aerugo BartBydg, PolAnt, Mącz, Calep; rubigo Murm, Mącz, Modrz (58): Murm 124; Złoty miedzy inſzemi kruſzczy ieſth na droſzſzy/ na trwalſzy/ á zawſze iaſnieie, rdza go w żadnym kęſie nieumnieyſzy FalZioł III 34b; Arma squallent situ et rubigine, Zbroyá pośmiedziáłá/ záplugáwiłá ſie rdzą. Mącz 411b, 359b; Nie lituy vtráćić pieniędzy dla brátá y przyiáćielá/ ták iſzbyś ſtąd żadnego pożytku nie miał/ á nie kryi ich pod kámień ábyć ſię od rdze nie popſowáły. BudBib Eccli 29/13; ModrzBaz 64; CzechEp 50; Miecz/ gdy ią [słoniną] wyſmáruieſz/ wolniéy w poſzwy wchodźi/ Rdzę gubi/ bá y poſzwóm by namniéy nieſzkodźi. WyprPl C2; WujNT Iac 5/3; Miecż z wielkimi táſzkámi pułhak z drugi ſtrony. Ták záwſze bez krzemieniá w poły rzdzą nábity/ Ták pewny iáko y Pan ſam też známienity. CzahTr L3.
Przysłowie bibl. [Matth 6/19-20]: Nie ſkarbćie ſobie ſkárbow ná ziemi/ gdzie mol y rdzá kázi/ y gdzie złodźieie wykopywáią y krádną. BibRadz Matth 6/19; Otworzcie ony ſkárby kroleſtwá wiecżnego/ Co ich mol rdzá nie pſuie/ á nigdy nic złego/ Nie może im záſzkodzić RejPos C4v, 146v, 246, 312, 312v, 326; [człowiek roztropny] Wſpomniawſzy iż mu thám Pan wiecżne ſkárby obieczał y nágotował/ kthorych áni mol áni rdzá nie gryzie [...] nic mu to nie ſtráſzno iż to vcżyni czo záwżdy vcżynić powinien. RejZwierc 168v, 48v, 67, 122v, 133; SkarŻyw 101; Byli tu [święci] iáko nie będąc/ o on ſię żywot pracuiąc [...]. Kędy áni mol, áni rdzá/ áni theż iuż żadna nędzá/ nie będźie tám ArtKanc O14v, L2v; WujNT Matth 6/19, 20. [Ogółem 17 r.]

W połączeniach szeregowych (2): do tákiego vżywánia [tj. leczenia chorób wenerycznych]/ nie wſzyſtkich wód ćieplicznych zálécáć możemy ponieważ bywáią doſyć rózné/ tedy wapienné/ wktórych gips/ ołowna przyſádá/ rdzá/ álbo żelazna iſtotá/ zgołá ich zániecháć Oczko 23; Dni tego cżáſu krotkie ſą y złe/ pełne boleśći y vćiſku: gdzie [...] ná máiętność ludzką/ ták rozlicżny nieprzyiaćiel/ y ſzkodźcá/ rdzá/ mol/ y złodźiey LatHar 601.

Frazy: bibl. »rdza (po)gryzie (a. zgryźć może)« (8): A Pan ná cię woła/ áby pokłádnicá twoiá á ſkárb thwoy był w ſercu á w myſli twoiey w onym ſkárbie niebieſkim/ gdzyeć go iuż áni rdzá áni mol zgryść áni zniſzcżyć nie może RejPos 264, 146v; Ale thy ſkárby czo od fortuny przypadáią/ y rdzá ie ſnádnie pogryzie/ y w niwecż ſie obrácáią RejZwierc 133, 48v, 67, 122v, 133, 168v.

»rdza zje (a. pojadła), może pożrzeć« (3:1): kroleſtwo Páńſkie á moc y dobrodzyeyſtwá iego niewidome ſą/ ále ſą pewnieiſze niż widome/ á niżliby iuż w ſkrzyni pewney leżáły: gdiż thy docżeſne ſkárby może mol y rdzá pożrzeć y popſowáć. RejPos 326; Inne ćieleſne doſtátki/ z cżáſem giną/ ſzáty ſię wyćieráią/ domy vpadáią/ y złoto rdzá z zie SkarŻyw 130; KochPieś 26; PowodPr 69.

Szeregi: bibl. »(ani) mol i (a, ani) rdza« = aerugo et tinea PolAnt, Vulg (17): cf Przysłowie. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»proch i rdza« (1): W pokoy widły ſię świecą y ryine lemieże A ná zbroiách gdźi[e]ś we ćmie proch y rdzá ſię lęże RybGęśli B2.

Przen: Zło (5): potrzebá tego vkázuye/ áby rodzicy zmłodu one [dzieci] karáli/ od tey rdze/ to yeſt złosći GliczKsiąż F6; [Ale widzę iż ſię niektorych z ćięſzkośćią puśćić może tá ſtára rzdzá. StefanOdpor C4v].

rdza czego (2): Ty wieſz cżego potrzebá ku doſkonáłośći moiey/ á iáko wielce potrzebny ieſt ſmutek ku ocżyśćieniu rdze grzechow. LatHar 593; SzarzRyt B3.

W porównaniu (1): dzyeći [...] zuchwálſtwem y roſpuſtą/ nye inacżey by rdzą yáką zápſowáne y zákáżone ſą GliczKsiąż F6. [Może też znacz. 2.]

Szereg: »rdza ani żużelica« (1): A thu ſobie możeſz pomyſlić iákie ſą iáſne á przeźrocżyſte ſpráwy á poſtępki Pána tego [...]/ nie naydzieſz tám rdze áni żużelice/ tho ieſt fáłſzu áni omylenia żadnego RejAp [14]v.
a. Czerwonobrunatna warstwa, powstająca na żelazie i stali pod wpływem korozji; ferrugo Mącz, Calep, Cn; rubigo Cn (13): PatKaz III 127; Erugo – aerugo, d⟨icitu⟩r vitium rodens ferrum aut segetes, rubigo nascens ex pluvia, rdza BartBydg 52; Ludzſki żywot ieſt iako żelazo, ieſthli ſie im czo działa ogłodze ſie, ieſtli prożno leży rdza ie kazi. BielŻyw 126; A Iop záſię zá cżáſu vćiśnienia ſwego/ Też powiedał/ muſzą być [niebiosa] z żelázá twárdego. A kiedy poźrzyſz wzgorę/ áno wſzędy cżyſto/ Nie znáć ni rdze ni miedzi/ wſzędy przezrocżyſto. RejWiz 147; Mącz 4d, 125a, 359b; Calep 415a.
Fraza: »rdza zje« (1): Zelázo nalepſze ták przypráwuią/ zákopa bláchy żelázne w źiemię/ á thám co ſłábe żelázo rdzá zie/ iedno drzeń żelázny zoſtánie/ z ktorego cżynią zbroię BielKron 280v.
Wyrażenie: »rdza żelazna, z żelaza« (2:2): FalZioł V 77v; A ieſli bes they przyczyny powieki świerzbią/ zetrzy miáłko rdzę z żelázá/ poſypuyże ie SienLek 68v; Rdzę żelázną z łoiem ćielęcym zmieſzay/ á ná páznogćie przykłáday. SienLek 136, 111v.
b. Seledynowozielona warstwa (zasadowy węglan lub zasadowy siarczan miedzi), powstająca na miedzi pod wpływem korozji; patyna, śniedź, grynszpan; aerugo Mącz, Calep, Cn; rubigo Mącz; aeruca Cn (6): AErugo, Rdzá ná miedźi/ álbo ná kuprze. ná ſpiżi/ átá zielona yeſt. Mącz 4d, 359b [2 r.]; Calep 36a.
Wyrażenie: »rdza z miedzi, [miedziana]« (2): grinſzpan ktory ieſt rdza z miedzi/ z miodem z oliwą á z woſkiem zmieſzany [...] rany ſmrodliwe goij FalZioł III 40b; SienLek Yyy; [SienHerb 265b (Linde); Grynſzpan/ álbo rdzá miedziána/ ma moc tákże śćiągáiącą/ zágrzéwáiącą UrzędowHerb 401b (Linde)].
2. bot. Pucciniomycetes; rdze, klasa mikroskopowych pasożytniczych grzybów z podgromady podstawczaków (Basidiomycotina) powodujących niszczenie upraw (18): HistJóz B, B2; Robigo vel rubigo, ros noxius seu morbus segetum, etc., rdza BartBydg 133; LubPs bb3; [faraon opowiada sen:] Siedḿ kłoſow wyraſtáło z iednego zdzbłá/ pełnych y bárzo pięknych: á druga ſiedḿ takież z dzbłá iednego ćienkich záráżonych rdzą/ y zwiędłych Leop Gen 41/23; Robigo, Rdzá ná życie/ to yeſt/ śnieć czerẃ żytna skázá żytna gdy ziołá álbo słoma czerwienie [!]. Mącz 357a, 508d; Zboże twoie rdzá záráźi/ robáctwo ie złe pokáźi/ niepogody y powodźi/ tákći Pan Bog grzeſznym ſzkodźi. ArtKanc M5; Calep 926a, 930a; JanNKar A3v. [Cf 1.a. BartBydg 52.]

W połączeniach szeregowych (bibl.) (4): Przepuſći ná ćię Pan ſuchoty/ źimnicę/ gorąckę/ ſuſzą/ miecz/ wiatry ſzkodliwe/ rdze/ á będźie ćie ták trapił áż zginieſz. BibRadz Deut 28/22; IOel Prorok [...]. Piſał kſięgi ze trzemi rozdzyały/ vpomináiąc narody Izráelſkie [...]/ á mowiąc iż wáſzę zyemię ziedzą Kobyłki/ Chrząſcże/ mole/ rdzá/ y ina nędzá. BielKron 92v; Ieſliby też głod był w ziemi/ ábo powietrze/ ábo ſuſza/ ábo rdzá/ ábo ſzaráńcże/ ábo chrząſzcże BudBib 2.Par 6/28, 3.Reg 8/37.

Fraza: »rdza zjadła« (1): Wſſytki rodne owoce márna rdzá im [Egipcjanom] zyádłá LubPs S.
Zestawienie: »rdza żytna« [szyk 1:1] (2): Rubigalia, Festi dies olim amoliendae rubiginis instituti, Rdze żitne/ to yeſt śmieći oddaláyące. Mącz 359b, 27b.
[Szereg: »rdza albo ruda«: Też śię cżaſem przydawa/ iż cżáſu gorącego gdy ſłońce świeći ſpada ná nie [winną latorośl] zwierzchu deſzcż drobny gorący bárzo á iádowity/ ktory Włoſzy Melumen á v nas rdzą álbo rudą zową. Cresc 1571 327 (Linde).] 
3. Zestawienie w funkcji terminu bartnicznego: »rdza miodowa, [pczelna]« = pokarm białkowy larw pszczelich (i dorosłych owadów w zimie), składający się z pyłku kwiatowego nagromadzonego i zakonserwowanego w komórkach plastra; pierzga, perha (1): á ták kto ma páznogćie złé/ [...] rdzę miodową z łoiem koźim zmieſzawſzy przyłóż. SienLek 136; [SienHerb E2#c, L2c#].
4. [Zestawienie w funkcji nazwy związku chemicznego: »złota rdza« = czteroboran sodu, minerał używany jako klej złotniczy, a także w lecznictwie; boraks [szyk zmienny]: CO dźiś Boráſem zową/ ſtárzy złotą rdzą zwáli/ Ktorey dwoy rodzay był/ ieden ſámorodny/ á drugi dźiáłány SienHerb 593a (Linde), E4#, Mv#.] 
5. zool. Galleria mellonella L. a. Acarapis woodi Rennie; barciak większy (mały motyl z rodziny omacnicowatych (Pyralidae), którego larwy żywią się woskiem i resztkami organicznymi w komórkach plastrów pszczelich i pozostawiają na nich brunatne odchody (brudy woskowe), motylica) a. świdraczek pszczeli (roztocz z rodziny Tarsonemidae, pasożyt wywołujący chorobę roztoczową pszczół, rozwijający się i żyjący w tchawkach tych owadów) (1): Acarus, Rdzá. Pleśń/ álbo Brudy woſkowe. Mącz 1d.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Rubigo. Roſt. Rdza. Mymer1 6v, 14v; MurzOrt Bv.

Synonimy: 1.b. grynszpan; 2. »czerw żytna«, »skaza żytna«, śnieć; 3. pierzga; 4. boraks, »żabi mak«.

Cf RDZAWICA

PP