Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NACHWYTAĆ

Następne hasło: NACHYLAĆ SIĘ »

NACHYLAĆ (29) vb impf

nachylać (28), nachelać (1); nachylać: nachelać Calep (11:1).

Oba a jasne; e z tekstu nie oznaczającego é.

Fleksja

indicativus
inf	nachylać
praes
	sg	pl
1	nachylam
3	nachylå	nachylają

praet
	sg		pl
2	m		m pers	-śćie nachylali
3	m	nachylåł	m pers	nachylali

imperativus
	sg
2	nachylåj
3	niechåj nachylå

inf nachylać (1). ◊ praes 1 sg nachylam (17). ◊ 3 sg nachylå (1). ◊ 3 pl nachylają (1). ◊ praet 3 sg m nachylåł (1). ◊ 2 pl m pers -śćie nachylali (1). ◊ 3 pl m pers nachylali (1). ◊ imp 2 sg nachylåj (2). ◊ 3 sg niechåj nachylå (1). ◊ part praes act nachylając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w. s.v. nachylić.

Znaczenia

1. Zmieniać położenie czego, w szczególności zginać ku dołowi, zwracać w kierunku czegoś (przeważnie znajdującego się niżej) (24)
- Przen (6)
2. Skłaniać, jednać (1)
3. Psuć, wypaczać (2)
4. Deklinować (o stosowaniu końcówek gramatycznych) (2)

1. Zmieniać położenie czego, w szczególności zginać ku dołowi, zwracać w kierunku czegoś (przeważnie znajdującego się niżej); declinare Mącz, Calep; acclinare, reclinare Mącz, Cn; inclinare, inflectare Calep, Cn; oscilare Mącz; (con)curvare, (con-, de-; re)flectare, detorquere Calep; incurvare Cn (24): Reclino, Ná zad náchilam/ Náginam/ też Odchilam. Mącz 57d, 57c, d, 270d; Concuruo ‒ Nakrziwiąm, nachiliąm. Calep 235a, 207a, 239b, 280b, 291b, 296b (12).

nachylać czego (po przeczeniu) (1): Ulisses [...] wzrok trzymał nakłoniony, Laski ani wprzod, ani wzad nie nachylając, Ale ją w jednej mierze ustawicznie mając KochMon 27.

W charakterystycznych połączeniach: w przod nachylać, na (w) zad (3).

W przen [czego] (1): [Dawid uważywszy wielką przeciw sobie dobroć Bożą] potym prośi/ áby y ná potym toż cżynił. Niebá ſwego náchyláiąc/ y rękę ſwoię ku wykupieniu iego zwyſoka poſyłáiąc. CzechEp 162.

Przen (6):

a) Zwrot: »dzbanow nachylać« = pić wino (1): A gdyſczie ſedzieli bayącz Dzbanow przikro nachylającz Tedym wiecz wám gaſył knotki RejKup cc4v.

b) Zwrot: »nachylać ucha« = chcieć słuchać; inclinare autem PolAnt (2): káżdi s tych ktorzy ſłucháli náchylał vchá/ j cżekał/ ku cżemuby one ſłowá ſwe przyſtoſowáć chciał GórnDworz O5; BudBib Ier 25/4.

c) Zwrot: »grzbietu [czyjego] nachylać« = upokarzać kogo (1): Niech będą záćmione oczy ich áby nie przeyrzeli: á grzbietu ich záwżdy náchylay [et dorsum eorum semper ineurva]. WujNT 1.Rom 11/10.

d) Wywierać nacisk na kogo [kogo A] (2): Maſz ſyny/ ćwicżże ie/ á náchylay ich od dźiećińſtwá ich [erudi illos et curva illos a pueritia illorum Vulg Eccli 7/25]. SkarKaz 420a; Páśie popioł/ ſerce zwiedzione náchyla go [cor seductum declinare fecit eum] (áby) nie zbáwił duſze ſwey BudBib Is 44/20.

2. Skłaniać, jednać [co do czego] (1):

Szereg: »nachylać i skłaniać« (1): Niechayże mi tá ſłábość y oźiębłość moiá/ [...] náchyla y ſkłánia litościwą y łáſkáwą Bozką dobrotliwość twoię/ do niepotężnośći moiey pośilenia LatHar 217.

3. Psuć, wypaczać (2): Depravo, Kázę/ Krziwię Náchylam. Mącz 82c.

Zwrot: »nachylać prawo« (1): Lecż nie chodzili ſynowie iego drogámi iego/ ále náchylili ſię zá łákomſtwem/ á bráli dáry/ y náchyláli práwá [et perverterunt iudicium]. BudBib 1.Reg 8/3.

4. Deklinować (o stosowaniu końcówek gramatycznych) [czego] (2):

Szereg: »nachylać albo (to jest) deklinować« [szyk 1:1] (2): wſzytkie ſłowá [...] my możemy y mamy deklinowáć/ to ieſt końcá iych náchyláć/ onego ſłowá ſylab prżyczyńiaiąc/ álbo oſtaneczną odmieniáiąc. BudBib Cv, Cv.

Synonimy: 1. zginać; 2. skłaniać, zjednywać; 3. kazić, psować; 4. deklinować.

Formacje współrdzenne cf CHYLIĆ.

Cf NACHYLANIE