Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NACHYLIĆ

Następne hasło: NACHYLNOŚĆ »

NACHYLIĆ SIĘ (39) vb pf

sie (22), się (17).

a jasne.

Fleksja

inf	náchylić się

praet
	sg		pl
1	m	-m się nachylił	m pers
3	m	nachylił się	m pers	nachylili się
	f	nachyliła się	m an
	n	nachyliło się	subst	nachyliły się

plusq
	pl
3	subst	nachyliły się były

inf náchylić się (4). ◊ fut 2 sg nachylisz się (1). ◊ 3 sg nachyli się (3). ◊ praet 1 sg m -m się nachylił (1). ◊ 3 sg m nachylił się (10). f nachyliła się (5). n nachyliło się (3). ◊ 3 pl m pers nachylili się (2). subst nachyliły się (1). ◊ plusq 3 pl subst nachyliły się były (1). ◊ part praet act nachyliwszy się (8).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w.

Znaczenia

1. Zmienić położenie, w szczególności zgiąć się ku dołowi, zwrócić się w kierunku czegoś lub kogoś znajdującego się niżej (33)
- Przen (11)
2. Zniżyć się, obniżyć się (1)
3. Skłonić się, stać się przychylnym czemu lub komu (5)

1. Zmienić położenie, w szczególności zgiąć się ku dołowi, zwrócić się w kierunku czegoś lub kogoś znajdującego się niżej; inclinare Vulg, PolAnt (33): gdy ſie náchyliſz boleſć w grzebiecie FalZioł II 9c; Qui fundaſti terram ſuper ſtabilitate^m ſua^m non inclinabit in ſęculu^m ſaeculi. Ktoris zbudował ziemię na mocznoſci iey/ á nie nachyli ſie na wieki wiecżne. WróbŻołt 103/5; MurzNT Ioann 20/11; [Turek] Stoiąc nigdy wody niepuſzcża/ iedno náchyſzy ſie iáko niewiáſty BielKron 259v, 70; SienLek 40v: MWilkHist H2v; chleb ná poły rozłomili y iedli/ y wody ſię oney náchyliwſzy z ſamey rzecżki napili. SkarŻyw 51; náchyliwſzy ſię kśiądz ták poſzeptem mowi. CzechEp 242; Lecz Piotr wſtawſzy pobieżał do grobu: á náchyliwſzy ſię [procumbens] vyźrzał ſáme prześćierádłá leżące WujNT Luc 24/12, Ioann 20/11; Bo kiedy ſię náchyli wſzytkie nogi widáć ZbylPrzyg A2v.

nachylić się do kogo (1): Turnius przyſzedſzy náchylił ſie do Czeſárzá á nic nie mowił. RejZwierc 84.

nachylić się nad co (1): ná they rowniey byłá głęboka iáſkinia álbo przepáść/ [...] ktory ſie nád nię náchylił zwłaſzcżá ſługa Apolinow/ był iáko omamiony bez ſmyſłu BielKron 274.

nachylić się nad czym (1): potym ſámá náchyliwſzy ſie nád dołem/ pytáłá ich/ iáko ſie tám macie Pánowie Swátowie y kazáłá ich ziemią żywych záwálić. StryjKron 122.

Zwroty: »nachylić się na doł« [szyk zmienny] (3): Ale mily Iezus nachyliwſſy ſie nadol/ pocżął piſatz palce^m na kamieniu. OpecŻyw 77v; RejWiz 35; SienLek 15v.

»nachylić się do ziemie« = oddać pokłon (1): Y pośpieſzył ſię Moiżeſz/ y náchylił ſię do ziemie y pokłonił ſię [et incurvavit se in terram. et humiliavit]. BudBib Ex 34/8.

W przen (3): Laboratu vehementer, inclinata res est. Pilnie ſie trą álbo ſpierają o to. Náchiliłá ſie rzecz nieyáko. Mącz 181a.

nachylić się do czego (1): STEPHAN. 1578 [...] Do Compoſiciiéy ná Séym przyſzły odłożył gdy do Státutu Trybunálſkiégo tákié ſpráwy náchyliły ſie były. SarnStat 227.

nachylić się od czego (1): Pyſzni złoſciwie barzo ſprawiali naprżeciw mnie/ alem ſie ią od zakonu twego nienachylił [a lege autem tua non declinaui]. WróbŻołt 118/51.

Przen (11):

a) Zwrot: »nachylić się do słuchania« = chcieć słuchać (1): Ták rozmáite chłuby miedzy ſobą zwykli cżynić/ [...] z iákich inſzych plotek nikcżemnych/ że y vſzy muśiáłyby być bárzo ćierpliwe/ ktoreby ſie do słuchánia tych rzecży náchylić chćiały [quae illis audiendis sese admoveant] ModrzBaz 61.

b) Fraza: »dzień się nachylił (ku zachodu)« = zbliża się wieczór: declinavit dies PolAnt; inclinata est dies Vulg [szyk zmienny] (1): BibRadz Iudic 19/8, 9; biádá nam/ że ſię náchylił dźień/ że ſię rozćiągnęły ćienie wiecżorne. BudBib Ier 6/4; Zoſtań z námi/ boć ſię ma k wieczoru/ y dźień ſię iuż ku záchodu náchylił. WujNT Luc 24/29.

c) Bezpodmiotowo (1):

Fraza: »k wieczoru się nachyliło« (1): Gdy ſie [...] Dyogenes będąc iuż ſtarim brał na igrę ktorą Olimpiacum zwano, tam od zimnicze był na drodze morzon, á iuż ſie kwiecżoru nachyliło. BielŻyw 77.

d) Zachwiać się, chylić się ku upadkowi; declinare Vulg (5): Wſzytcy ſie náchylili [omnes declinaverunt] tudzieſz wſzyſtcy ſie ſtáli nieużytecżnymi: niemáſz ktoby cżynił dobrze Leop Rom 3/12; SkarJedn 400; Lecż go P. Bog nie zápomniał/ widząc iſz ſię bárzo názad náchylił/ podiął vpádnienie iego/ podporą pomocy ſwey. SkarŻyw 167.

Zwrot: »do upadku, ku upadku nachylić się« (1:1): OrzRozm E3; ZIácháliśćie ſię w imię Páńſkie/ ná opátrowánie niebeſpiecznośći Koronnych: ábyśćie to co ſię do vpadku náchyliło podpárli/ co ſię ſkáźiło nápráwili/ co ſię zrániło zleczyli/ co ſię rozwiązáło ſpoili SkarKazSej 657a.

2. Zniżyć się, obniżyć się (1): że ſię zda dla ich [obłoków] niſkośći/ ktorą ná oko widamy/ iákoby ſię y ſámo niebo náchylić miáło. CzechEp 162.

3. Skłonić się, stać się przychylnym czemu lub komu; inclinare Vulg; incubare, impellare Modrz (5): Alić worek zniey [z szuby] wygląda Przedſie nań ſędzia pogląda A ſnadz trudno wto vgodzić By też miał Salomonem [być] By ſie wżdy niémiał náchylić RejRozpr C3v.

nachylić się do kogo (1): Widźiał tedy Krol że ſię ſżcżęśćie náchyliło Do żorawiow: gdy iego śiłá iuż vbyło. KmitaSpit B3v.

nachylić się ku czemu (2): W on dźień przychyli ſie cżłowiek ku ſtworzyćielowi ſwoiemu/ [...] á nie náchyli ſie ku ołtarzom [et non inclinabitur ad altaria] kthore vdziáłáły ręce ie^go Leop Is 17/8; ále niewiem iákim ſpoſobem obycżáie dworſkie bárzo ſię ku prożnośći/ márnośći/ á ku hárdośći náchyliły [ad vanitatem et ambitionem incubuerunt]. ModrzBaz 12v.

nachylić się za czym (1): Lecż nie chodzili ſynowie iego drogámi iego/ ále náchylili ſię zá łákomſtwem [sed declinaverunt post avaritiam] BudBib 1.Reg 8/3.

Synonim: nakłonić się.

Formacje współrdzenne cf CHYLIĆ SIĘ.

Cf NACHYLENIE