Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CHYLIĆ

Następne hasło: CHYŁ »

CHYLIĆ SIĘ (44) vb impf

sie (36), się (8).

chy- (42), chi- (2).

Fleksja

indicativus
inf	chylić się
praes
	sg	pl
1	chylę się
3	chyli się	chylą się

praet
	sg		pl
3	m	chylił się	m pers	chylili się
3	n	chyliło się	subst

imperativus
	sg
2	chyl się

conditionalis
	sg
2	m	byś się chylił
3	m	by się chylił

inf chylić się (2). ◊ praes 1 sg chylę się (2). ◊ 3 sg chyli się (21). ◊ 3 pl chylą się (3). ◊ praet 3 sg m chylił się (4). n chyliło się (4). ◊ 3 pl m pers chylili się (1). ◊ imp 2 sg chyl się (1). ◊ con 2 sg m byś się chylił (1). ◊ 3 sg m by się chylił (2). ◊ part praes act chyląc się (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Zginać się, opuszczać się, pochylać się (10)
2. Skłaniać się, zmierzać, dążyć, mieć się ku czemuś; zanosić się na coś, zbliżać się (25)
- a. O zbliżaniu się późnej pory (5)
- b. Upodabniać się (1)
3. Zwracać się w kierunku, rozciągać się, być położonym (9)

1. Zginać się, opuszczać się, pochylać się; labi Calep; acclinare se, casare, clinari, conquiniscere, demittere se, inclinari (se), incumbere, proclinari, propendere, vergere Cn (10): BibRadz I 463d marg; Labor ‒ Vpadąm, chile ſie. Calep 574h.

chylić się k(u) czemu (3): Bog ich ſzaleńſtwá wſkuśić chćiał/ Siekierę złotą vkazał: Oni iż ſie k niey chylili/ Przeto y ſwe potráćili. BierEz L2; HistHel Cv; A niedorośli wnukowie/ Chyląc ſye ku ſtárſzéy głowie: Wykną przeſtáwáć ná mále KochSob 71.

Fraza: »słońce (k zachodu) chyli się« (2): HistHel Cv; Toby ſie ty chćiał báwić/ á ſłonce ſie chyli WyprPl C.

W przen [na co] (4): ieſliże Polſká w mierze ſtoi/ czyli ſye ná ktorą ſtronę chyli. OrzRozm B3, E3, E4v; Tákći ſie dawno wſzytko ná doł przykro chyli WisznTr 22.

2. Skłaniać się, zmierzać, dążyć, mieć się ku czemuś; zanosić się na coś, zbliżać się; vergere Mącz, Cn; venire Mącz; proclinari, propendere Cn (25):

chylić się do czego (7): A nie chce ſie nigdy chylić do błędow przeklętych LubPs ccv; gdy iuſz Alexándryiſki lud bárzo ſobie teſknił/ á do odſtąpienia Ceſarzá ſię chylił SkarŻyw 392, 463; Lecż iák ſkoro [miasto Sparta] práwá y vſtáwy Zakonodawcę ſwego Licurguſá opuſzcżáć pocżęło/ zátym też ſámo do ſłábośći y zniſzcżenia chyliło ſie. Phil P2; OrzJan 83; do czego ſie téż, zda mi ſie, chyli Státut świętéy pámięći Królá Zygmuntá SarnStat 314Cf »chylić się do złego«.

chylić się k(u) czemu (10): Diar 33; Res venit ad pugnam, Rzecz ſie chyli ku zwádźie. Mącz 330a, 485a; A iż to ieſt powinność práwego Dworzániná znáć przyrodzenie páná ſwego/ y to k cżemu ſie chyli GórnDworz Kk5; á cżáſy chylą ſię ku ſtárośći. BudBib 4.Esdr 14/9; KochPs 205. Cf »chylić się ku złemu«.

chylić się za kim (1): Niechyl ſię za timi/ Ktorzi [...] towarzyſtwo wzięli z beſtijami KochSat B4.

Zwroty: peryfr. »ku końcowi się chylić« = mieć wkrótce umrzeć (2): Widząc że mi ſie práwie ku końcowi chyli/ [...] mam na pilney piecży/ Bych na wſzem poſtánowił w pokoiu ſwe rzecży. HistLan E, E.

»ku upadku się chylić« (1): także też widźimy wſzyſcy/ [...] że Polſká ku vpadku ſye chyli OrzRozm Dv.

»chylić się do złego, ku złemu, gdzie źle« [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): RejKup y4; A tym kthorzy ſie chylą do wſſytkyego złego/ Rácż przywyeść ná głowy ich ták rowne ich złośći LubPs cc5; RejWiz 134.

a. O zbliżaniu się późnej pory (5): CHyliło ſię dobrze s pułnocnego cżáſu WisznTr 30.

Fraza: »dzień k(u) wieczorowi, do wieczora się chyli« = advesperascente die, dies mutabatur in noctem Vulg; dies descenderat PolAnt; vesperascit Calep [szyk zmienny] (3 : 1): ſthąpa w ćiemnośći/ gdy ſie dźień k wiecżorowi chyli Leop Prov 7/9; BibRadz Iudic 19/11; HistLan C2v; Vesperascit – Do wieczora ſie chili. Calep 1117a.

b. Upodabniać się [do czego] (1): [o] ináczéy brzmi niż łáćińſkie, chyląc ſie do litery która po/ o/ idźie JanNKar F2.

3. Zwracać się w kierunku, rozciągać się, być położonym; ascendere, declinare, inclinari, respicere, vergere Vulg (9):

chylić się do czego (1): aż do gory Libanu/ ktorey cżęść chyliſie do Seir Leop Ios 12/7.

chylić się ku czemu (2): Bamoth lepak/ ieſth padoł w Moábſkiey kráinie/ na gorze Fázgá/ która ſie chyli ku puſzcżey. Leop Num 21/20, Ios 12/1.

chylić się na co (4): Na ſtronę lepak Przybytku która ſie chyli ná pułnocy/ poſtáwił takież dwádzieśćiá Forſtow Leop Ex 36/25; zá drogą która ſie chyli ná zachod słońcá Leop Deut 11/30, Ios 18/14; Mącz 185a.

cum inf (1): nie wrácáli ſie chodząc: Ale ná ono mieſce ná kthore ſie chyliło iść [ad quem ire declinabat] kthore było pierwſſe/ ſſli zá nim y drugie Leop Ez 10/11.

W przen [w co] (1): Twe drogi proſto wiodą/ w ſtronę ſie nie chylą WisznTr 23.

Synonimy: 1. skłaniać się; 2. nakłaniać się, skłaniać się, ściągać się; 3. bieżeć, ciągnąć się, iść, patrzać.

Formacje pochodne: nachylić się, odchylić się, pochylić się, podchylić się, przychylić się, schylić się, uchylić się, wychylić się; nachylać się, ochylać się, odchylać się, pochylać się, przechylać się, przychylać się, schylać się, uchylać się, wychylać się.

Cf CHYLENIE, CHYLENIE SIĘ