Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NAŁOŻONY

Następne hasło: NAŁOŻYĆ SIĘ »

NAŁOŻYĆ (91) vb pf

a oraz o jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

inf	nałożyć

praet
	sg		pl
1	m	nałożyłem, -em nałożył	m pers	-smy nałożyli
2	m	-ś nałożył	m pers
3	m	nałożył	m pers	nałożyli
3	f	nałożyła	m an

plusq
	sg
3	f	była nałożyła

imperativus
	sg	pl
2	nałóż	nałóżcie

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych nałożył	m pers
2	m	byś nałożeł	m pers
2	f	byś nałożyła	m an
3	m	by nałożył	m pers	by nałożyli

inf nałożyć (27). ◊ fut 1 sg nałożę (2). ◊ 2 sg nałożysz (2). ◊ 3 sg nałoży (6). ◊ 3 pl nałożą (1). ◊ praet 1 sg m nałożyłem, -em nałożył (4). ◊ 2 sg m -ś nałożył (4). ◊ 3 sg m nałożył (18). f nałożyła (2). ◊ 1 pl m pers -smy nałożyli (3); -yli (2), -eli (1). ◊ 3 pl m pers nałożyli (6). ◊ plusq 3 sg f była nałożyła (2). ◊ imp 2 sg nałóż (1). ◊ 2 pl nałóżcie (1). ◊ con 1 sg m bych nałożył (1). ◊ 2 sg m byś nałożeł (1). f byś nałożyła (1). ◊ 3 sg m by nałożył (4). ◊ 3 pl m pers by nałożyli (1). ◊ impers con praet by było nałoż(o)no (1). ◊ part praet act nałożywszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Poświęcić, zużytkować, przeznaczyć na coś (51)
- a. O nakładach pieniężnych (42)
2. Naładować, wypełnić (środek transportu, naczynie) (9)
3. Przygotować do strzału (7)
- a. Wycelować; tu w przen (2)
4. Umieścić na czymś (5)
- a. Położyć (1)
5. Przyłożyć (2)
6. Zwrot: »pieniężną winę [na kogo] nałożyć« = ukarać grzywną (1)
7. Wdrożyć, przyzwyczaić, nakłonić (4)
8. Porozumieć się, zawrzeć układ (11)
9. Prawdopodobnie: wymyślić, przedstawić (1)

1. Poświęcić, zużytkować, przeznaczyć na coś (51):

nałożyć co (4) cf nałożyć co na co; co na czym; Zwroty.

nałożyć co na co (1): chceli áby co myał [...] ná tho wſſytko cżás wſſytek náłożyć musi. GliczKsiąż M8v.

nałożyć co na czym (1): My żeſmy ſie ucżyli, á cżás ná náukách niemáły náłożyli y ſtrawili GliczKsiąż Ov.

nałożyć na co (3): SienLek a3 cf Ze zdaniem dopełnieniowym; PowodPr 72 cf Fraza. Cf nałożyć co na co.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ia tho bacząc/ á chcąc téż Rzeczypoſpolitéy w tym poſłużyć/ náłożyłem naprzod ná to/ iákoby porządnié ſpiſáné béły [księgi] SienLek a3.

Fraza: »przyszło na orzech nałożyć« = przyszło do ostatecznej walki (1): A coż kiedyby ieſzcże przyſzło ná orzech náłożyć á z ták możnym á trzeźwim woylkiem Tureckim ſie zetrzeć/ Coby tu ſobie dobrego obiecowáć? PowodPr 72.

Zwroty: »czas nałożyć« (1): Bo ácżby cżás náłożył yákiſz kolwyek/ á wnim ſie nye pilnye vcżył/ [...] cżás on nye vżytecżny ále márny á poprozny będzye. GliczKsiąż Nv.

»pracę próżno nałożyć« = zmarnować wysiłek (1): Operam conterere, Pracę ſwą próżno náłożyć/ zgubić. Mącz 450d.

Szereg: »nałożyć i strawić« (1): GliczKsiąż Ov cf nałożyć co na czym.

W przen (2):

nałożyć komu (1): A iáć bárzo rad náłożę y nád zwyż ſię wydam ſam zá duſze wáſze [Ego autem libentissime impendam et superimpendar ipse pro animabus vestris] WujNT 2.Cor 1/15.

nałożyć na co (1): ábyś ſię weſelił [Panie] z roboty twoiey/ y z onego drogiego odkupienia ná ktoreś ták wiele náłożył. SkarKaz 280a.

a. O nakładach pieniężnych; erogare, expensere Vulg; sumptum facere, insumere sumptum Mącz (42): Swietyć to gros bys baczyła Y ſama bys nałożyła. RejKup k5; Mącz 110d, 432c; ActReg 135.

nałożyć co (9): poſługi będźie chćiał ábyś mu czynił/ á nic nie nałożył. Strum R4; Monwid ninieyſzy kilká ſet náłożył/ Aby Fricż ożył. ModrzBazStryj ¶2v. Cf nałożyć co komu; co komu na co; co na co; »nałożyć wiele pieniędzy«.

nałożyć co komu (1): Iac bych tu przyczynę nalazł latwie bom niewidział tego abyś w ieden grosz komu nałozeł ActReg 160.

nałożyć co komu na co (1): obá thyſiącá chcę iey ná pogrzeb náłożyć HistRzym 16v.

nałożyć co na co, na kogo (11): ya Stanyslaw postrzygacz byerza kv starey przyszadze ysz opatrzny cristophor nyenaloszyl szesczy kop (ad) na potrzeba ręczy pospolythey ZapWar 1534 nr 2371; KłosAlg F4v; Obyeczowal then tho Skinder ſam od ſziebye y od Thowarziſchow ſwich stho y dwye zlotich na ye^go wyprawą nalozicz LibMal 1548/142; GliczKsiąż M2; Tá ieſt ſumá nákłádów ktorą náłożył [Haec est summa expensarum quam obtulit]/ Krol Sálomon ná budowánie domu Pánſkie^go Leop 3.Reg 9/15; Multum insumpsi in munieda civitate, Wielem náłożył ná obwodzenie murem miáſtá. Mącz 433a; HistRzym 16v, 17v; WujNT Mar 5/26, Luc 8/43; PowodPr 83 marg.

nałożyć komu (6): o ſynacżku [...] wychowałem cyę/ náłożyłemći/ myeyże też ná tem doſić. GliczKsiąż O3, M5v, M7v; CiekPotr B2. Cf nałożyć co komu; co komu na co.

nałożyć ku czemu [= na co] (1): Przeto nye dobrze cżynyą oni rodzicy kthorzy ſyny ſwe ſámopás puſſcżáyą/ [...] yedno myawſſy ye y do ſzkoły dawſſy y ku temu náłożywſſy [...] nye chcąc o nich nic wyedzyeć yákoby ich oycámi nye byli GliczKsiąż O3.

nałożyć na co (36), na kogo (3): BielRozm 23; MurzHist A4; Siłá tákich znaydzye/ ktorzi wolą ſwiátá zbythecżnego pátrzáć niż náuk/ dla cżego cyęſzko też im bywa ná ſyny áby ſie náuk vcżyli náłożyć. GliczKsiąż M5v, M5v; GroicPorz dd2v, dd3; RejZwierz 133; BielSat C4v; JanNKar D4; co pozwány ná práwo náłożył/ zápłáćić ma przy przyśiędze SarnStat 712, 148, 1103, 1274. Cf nałożyć co komu na co; co na co; na co czym.

nałożyć na co czym (2): Do Bożego grobu nie chćiał iecháć z drugiemi ráthowáć Krześćian/ mowiąc iż niema ná tho cżym náłożyć. BielKron 326v; ModrzBaz 42v.

W połączeniu szeregowym (1): Pánowye kthorzy máyą ſie dobrze/ [...] wolą komu inſſemu s ktorego ſie nic nye záwyąże/ dáć/ dárowáć/ náłożyć/ niż kthorego młodzyeńcá ná náuki wychowániem yákiem opátrzyć. GliczKsiąż M7v.

Zwrot: »nałożyć (wiele) pieniędzy, pieniądzmi« (2:1): Kupiec rzekł/ bych ia to wiedział/ Iákibych pożytek z ćiebie [Ezopa] miał [...] Iużbych pieniędzy náłożył. BierEz A4; BibRadz 1.Mach 14/32; niektórych śmierć niemiáłáby byłá vcżćiwego pogrzebu/ by było ná to pieniądzmi poſpolitemi nienáłożono [misi pecunia publica collata fuisset]. ModrzBaz 42v.

W przen [co na co] (2): Wſpomni coś ná to náłożył/ ábyś nas z mocy ſzátáná potępionégo wyrwał SiebRozmyśl E2; PowodPr 82.

2. Naładować, wypełnić (środek transportu, naczynie) (9): Ampliter sumptum facere, Wiele trawyć/ álbo okficie náłożić. Mącz 8b.

nałożyć co w co (2): Drohobicz dwa gry thamze naloziwſchi hol wwoz mſzoney 22 gr MetrKor 57/118v [idem] 59/279.

nałożyć co [= w co] (2): A onego ieſzcże czo zoſtáło z onych odrobin/ náłożyli ſiedḿ koſzow. RejPos 182v. Cf nałożyć co czego.

nałożyć co [= w co] czego (1): Towárow pełen okręt náłożył: Vpátrzywſzy dobrą pogodę/ Puśćił ſie s nimi ná wodę. BierEz P2.

nałożyć co na co (1): Bo ieſli wizytko náłożyſz ná ſtátek/ Pewnie nędznikiem będźieſz ná oſtátek KlonFlis E.

W przen (3):

nałożyć co w co (1): A w tym łuku nagotował nacżynie ſmierći/ á w ſtrżały ſwey pomſty ogień nałożył [sagittas suas ardentibus effecit]. WróbŻołt 7/14.

W połączeniu szeregowym (1): Poſpolicye Bakalarzowye dziecyom piſſą wokábuły dwye ſlowye po łáćinie/ á dwie po polſku/ [...] Kthory ſpoſob vcżenya noworoſlych dzyatek nye bárzo zły yeſt/ ábowim ták dziecyę [...] rzecży łáćińſkyey ſobye nábędzye/ náłoży/ y yákoby náſpiżuye. GliczKsiąż I8v.

Zwrot: »pełne kąty nałożyć« = wzbogacić (1): Bowiem ten opyekálnik [Bog] y s ſwego dołoży/ Pełne kąty i ſkrzynie gdy racży náłoży. RejWiz 105v.

3. Przygotować do strzału; apponere Mącz; intendere Vulg (7):

nałożyć co (5): Apponere machinam, Działo náłożić Mącz 310a; RejZwierc 28v; Miecżá dobyli niezbożnicy/ y nałożyli łuki ſwe [intenderunt arcum suum]/ áby porázili vtrapionego y vbogiego BudBib Ps 36/14; KochPs 53; KochPham 19.

W charakterystycznych połączeniach: nałożyć działo, łuk (3), strzałę.

a. Wycelować; tu w przen [na kogo] (2): Mnie Kácérzowie nigdy nic nie vczynią/ gdy oni ná mię náłożą/ mnie Papieżá chybią/ á was pewnie o Króle nie chybią. OrzQuin K3, Aa2v.

4. Umieścić na czymś (5):

nałożyć czego na co (1): ſynowie Aaronowi [...] nań [na ogień] kádzidłá ku ofierze wonney náłożyli SkarŻyw 492.

nałożyć co na czym (1): kazała [Dydo] náłożyć ſtos drew ná gorze przed Kártago BielKron 75v.

nałożyć czym nad czym (1): iákobyś chćiał miéć bórtnicę ſzéroką: nád bórtnicą náłóż drzewem wyżſzéy wedle potrzeby. Strum K.

Zwrot: »ogień nałożyć« (1): Einheiſſen. Podpalić/ et ogień náłozyć. Calefacere. Calag 150b.

a. Położyć [kogo] (1): Ammonius [...] ſyná ſwego kazał náłożyć y yemu chłoſtę dáć GliczKsiąż F8v.

5. Przyłożyć (2):

Zwrot: »nałożyć (do drzwi) ucha« [szyk zmienny] (2): Mátká przyſtąpiwſſy náłożyłá vchá/ á on yey vcho vkąsił GliczKsiąż E6; Ale cóż zá głos znowu iákiś wdżięczny ſłyſzę? Vchá do drzwi náłożę/ trochę ſie vćiſzę. PudłFr 73.

6. Zwrot: »pieniężną winę [na kogo] nałożyć« = ukarać grzywną (1): nakłády woienne ná nich [zwyciężonych] wyćiągáć/ y oſoby iákie w zakłádźie wźiąć/ y pieniężną winę ná nie náłożyć [multa indicenda [est]] ModrzBaz 126.

7. Wdrożyć, przyzwyczaić, nakłonić; assuefacere, consuefacere, inficere Mącz (4):

nałożyć czego [= do czego] (1): Pravis moribus inficere, opinione, gravitate, similibus, Złych obyczáyów náłożyć. Mącz 115c. Cf nałożyć kogo czego.

nałożyć kogo czego [= do czego] (1): Ex delitiis, otio, languore, desidia, animum inficere, Roſkoſzy/ próżnowania oſpáłośći y leniſtwa kogo náłożyć. Mącz 115c.

nałożyć kogo cum inf (2): Assuefecti parere imperio populi Romani, Náłożył ye być posłuſzne páńſtwu Rzimskiemu. Mącz 427b, 283d.

8. Porozumieć się, zawrzeć układ [z kim] (11): LibLeg 7/103v; Poſłał też Krol Boleſław poſłá ſwego Skarbká rycerſkiego cżłowieká do Ceſárzá proſząc áby mu źiemie nie puſthoſzył a ſnim przyiaćielſkie náłożył. BielKron 351v, 109v, 194, 197, 364v, 398v, 460v; Z wieśniaczkeim [!] wy náłóżćie/ ten was nie vſzkodźi/ Chcąc co rychley roſprzedáć/ ná równy zyſk godźi. WyprPl B2v.

nałożyć o co (2): A gdy poſzel yego przyedzie chczymy znym snadnye vgodzicz y owſzisthko przyaslywie nalozicz LibLeg 7/97v; BielKron 370.

W charakterystycznych połączeniach: nałożyć miłościwie (2), przyjacielskie(-o) (5), przyjaźliwie.

9. Prawdopodobnie: wymyślić, przedstawić (1): Takyſmy spoſob ku obronie poſpolithey przeczywko ſamemu poſpolitemu Tureczkiemu nieprzyaczieliewy y przeczywko nawalny moczy yego nalozely. ConPiotr 30v.

Synonimy: 1. wydać; 2. nakłaść, naładować, napełnić; 7. nauczyć, przyzwyczaić.

Formacje współrdzenne cf ŁOŻYĆ.

Cf NAŁOŻONY