[zaloguj się]
[pdf]

NAMIASTEK (146) sb m

namiastek (145), namiestek (1) ZapWar.

nå- (128), na- (9); na- Leop (5), BudBib; nå-: na- BielKron (11:1), CzechEp (27:2); -mias- (134), -miås- (3); -mias- : -miås- Leop (4:1), RejPos (5:1), CzechEp (28:1); -mies- z tekstu nie oznaczającego é; -ek.

Fleksja
sg pl
N nåmiastek nåmiastkowie
G nåmiastka nåmiastków
D nåmiastkowi námiastkom
A nåmiastka nåmiastki
I nåmiastki(e)m nåmiastkami, nåmiastki
L nåmiastku nåmiastkach

sg N nåmiastek (25). ◊ G nåmiastka (11). ◊ D nåmiastkowi (3). ◊ A nåmiastka (16). ◊ I nåmiastki(e)m (24). ◊ L nåmiastku (3). ◊ pl N nåmiastkowie (16). ◊ G nåmiastków (15); -ów (1), -(o)w (14). ◊ D námiastkom (16); -om (1), -(o)m (15). ◊ A nåmiastki (7). ◊ I nåmiastkami (6) CzechEp (3), LatHar, WujNT (2); nåmiastki (3) BielKron, RejZwierc, KarnNap. ◊ L nåmiastkach (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. namiestnik, Linde XVI – XVII w.

1. Ten kto po kim następuje; potomek, spadkobierca; posterus, sequens BartBydg; successor JanStat (131): BartBydg 120b; Namiáſtkięm być. Subſtitui. Succedere in locum alicuius. Calag 17a; Ale iáko Lwá znáć z páznokći á wilká też z zębow/ choćiażby ſię owcżynkámi pokryli: ták y tá ſámá ſpráwá świádcży o tych cżyimi ſą námiáſtkámi/ bá y dziatkámi. CzechEp 49.

namiastek czyj [w tym: pron poss (5), G sb (1)] (6): á Aaron y ſynowie iego to będą ſpráwowáć/ bo to wiecżna ſłużbá będzye námiáſtkow ich przed ſyny Izráelſkimi. BielKron 33v, 333v, 337v; CzechEp 72; Pan Pawyel wąſzorſki Koſztka namyaſtek barthoſza Brunka tak Marczyn stanyslaw wąſzorſczi Koſtkowyę [...] Mayą spolecznye to Imyęnyę na dolnych sduncyczach ZapKościer 1584/52v; [strony w sądzie] ná Artykuły niżéy opiſáné z ſtróny ſwéy y namiáſtków ſwych SarnStat 184.

Wyrażenie: »przyszły namiastek« (1): Poſtąpiſz z włośći drogo zápłáconych/ Poſtąpiſz z dworu/ y gmáchów złoconych: A co zebránia twégo kolwiek będźie/ To wſzytko przyſzły namiáſtek ośiędźie. KochPieś 43.
Przen: Naśladowca [czyj] (1): (nagi) Wálenty Wſkrzyńſki (–). Z Onych to nieſpokoynych kątów maſz iednego/ Wierz mi iż ten nie wyda męſtwem z was żadnego/ Pátrokluſow namiáſtek onego Grecżyná/ Iuż wiedz że nie podłego doſtáłáś to ſyná PaprPan Iv.
a. Ten, kto po kimś obejmuje stanowisko, godność; następca (przeważnie o relacjach: Chrystus, apostołowie – hierarchia Kościoła); successor Pol Ani; superstes Vulg; vicarius Cn (121): KromRozm III P3v; Ezechiaſz ſzcżęśćiem vnieſiony/ P áná [!] rozgniewał/ chorował/ vmárł/ námiáſtkiem ſyn zły Mánáſses. Leop 2.Par 32 arg; [papieżnicy Piotra św.] głową [...] kośćiołá ſwoiego w namiáſtkách/ Papieżách Rzymſkich/ bez wſtydu y Bożey boiáźni opowiedáią? CzechEp 230, 51, 329; Namiáſtká tego [przedniejszego Apostolskiego] Papieżem názywamy: iákobj oycá oycow Bo theż ták Dámázá Papieżá niektore Concylia názwáły. LatHar 177 marg; PowodPr 25.

namiastek czyj [w tym: Gpron (49), ai poss (37), G sb (15)] (101): A w tym ſlowie dál iemu [Chrystus Piotrowi] ij iego námiaſtkom/ motz związaniá ij rozwiązaniá na ziemi. OpecŻyw 56v; TEofraſtus mędrzec, Ariſtotcleſow vcżen y namiaſtek, bo gdy iuż był Ariſtoteles ſtaroſcią obciążon, był napominan od vcżennikow ſwych aby im na ſwoie mieſtce innego wybrał, y wybrał im Teofraſta BielŻyw 106; SeklWyzn o2v; Ktemu/ Pyotr/ Páweł/ y ini S. Apoſtołowye y namyáſtkowye ich biſkupi/ káznodźyeye y męczennicy wſſyſtko kazánye á náukę ſwoyę ſtoſowáli KromRozm II c3, c; KromRozm III C8, G2v, K5, N3v, N5v (10); O śmierći Roboámá y námiaſtku iego. Leop 3.Reg 14 arg, Gen 46/30, 2.Par 27 arg; Przeniesienie S. Sthániſłáwá [...] do kośćiołá S. Wacławá/ przez Buſkupá [!] Lámpertá namiáſtká iego BielKron 349v, 144, 156; RejPos 124v, 300v, 301v, 302v; RejZwierc 192v; WujJud 4; CzechEp 107, 193, 334, 379, [401]; LatHar 57, 77, 120,135, 352, 679; W kośćiele powſzechnym ieden ieſt Miſtrz Pan náſz Ieſus Chriſtus: á pod nim ieden namiáſtek iego WujNT 97; Iáko Zydowie Chriſtá Páná; ták haeretykowie czczą namiáſtká iego zowiąc go Antychriſtem. WujNT 337, 27, 69 marg, 72, 77, 171 (14). Cf Wyrażenia peryfrastyczne,

W porównaniu (1): Piotrowi namiáſtkowie iáko ćień Piotrow WujNT 417 marg.

Zwroty: »namiastka naznaczyć« (1): Pan Moizeſſowi y ſmierć opowiedzał [!]/ y námiáſtſká [!] náznácżył. Leop Num 27 arg.

»zostawi(a)ć namiastkiem, namiastka« = superstitem relinquere Vulg; ostendere cum, qui successurus erat Pol Ant [szyk zmienny] (2:1): á vzrzawſzy Iakob Iozefa obłapiwſzy go płakał/ mowiąc iuż w weſelu vmrę iżem vidzyał oblitze twoye namyaſtkiem ćye żoſtawiąm [!] HistJóz E2; Leop Gen 46/30; BudBib 2.Mach 9/23.

Wyrażenia: »[czyjego] królestwa [= wladzy] namiastek« (1): nie przęto ſie raduię iż [syn] mi ſie narodził, ale iż za cżaſu twego narodzon ieſt mam to dufanie że on przez cię vcżony będzie godny być naſzego kroleſtwa namiaſtek. BielŻyw 87.

»namiastek potomny« (1): [papież powiadał] ſłuſzne przycżyny/ by ſnadź namiáſtkowie iego potomni przez doſtátek páńſtwá w pychę á okrucieńſtwo nie vpádli BielKron 156.

»namiastek ziemski« [szyk 1:1] (2): BibRadz *2; z iedney ſtrony cżeść Páná BOgá twego zálecáią/ á z drugiey/ ſwięte iego niebieſkie/ y namiáſtki źiemſkie z godnośći y mocy/ ná nie od Bogá włożoney/ ſzpetnie obnażáią. LatHar + 4v.

Wyrażenia peryfrastyczne na oznaczenie papieża i biskupów:»namiastek apostolski, apostołow« (10:1): BiałKaz M4; Co o Kápłaniech y Biſkupiech ma być rozumiano/ ktorzy ſą namiáſtki Apoſtolſkimi KarnNap C4; CzechEp 19, 29, 77, 138; LatHar 177; Duch S. ieſt dány namiáſtkom Apoſtolskim. WujNT 366 marg, 732, 844, Yyyyy2v.

»namiastek (pana) Chrystusów (a. Krystusow)« (16): SeklWyzn Av; KromRozm I E3v; KromRozm III L2, M2; BielKron 142; BiałKat 133v; Moźeli Papież, w oſobie Piotrowey, być namiástkiem Christuſowym. CzechEp 330 marg, 36, 330; dziśieyſzy Papież Clemens VIII. ieſt prawdziwy potomek Piotrá ś. á namiáſtek Chriſtuſow WujNT 3, 44, 60, 103, 104, 444, Aaaaaa4v.

»namiastek pański« (1): Otoż maſz Papieżá/ othoż maſz namiáſtká Páńſkiego/ othoż maſz zwirzchność przełożeńſtwá iego RejPos 301.

»namiastek ś. Piotra, Piotrow« [szyk 16:5] (15 : 6): KromRozm II h4, ſ3; Gdźyeż o tym piſmo/ iżeby Papyeż był namyáſtkyem Pyotrá S. KromRozm III N3, I, 13, N3, Ov [2 r.], O4 (11); BielKron 171, 194v; WujJud 6v; CzechEp 49, 107; kośćioł/ to ieſt przełożeni kośćielni/ á zwłaſzczá namiáſtek Piotrá S. máią moc potwierdzić Ewángelią y piſmo ś. WujNT 655, 68, 417 marg.

Szeregi: »głowa a namiastek« (1): zebrawhy ſye ná Concylium w Conſtántynopolu/ yednoſtáynye ſye piſánim ſwym do Agápetá/ papyeżá/ yáko do głowy á namyáſtká Pyotra S. vćyekli KromRozm III P5v.

»namiastek i plenipotent« (1): Tymi ſłowy y możność ſwą Bozką pokázuie/ [...] y zaczność Apoſtolſką/ Biſkupią y kápłáńſką: gdy ie w poruczonym vrzędzie rowne ſobie czyni/ y ſtánowi ie namiáſtkámi y plenipotenty ſwemi. WujNT 387.

»namiastek a porucznik« [szyk 1:1] (2): Papyeż namyáſtkyem á porucznikyem Kryſtuſowym ná tym ſwyećye tylko KromRozm III M2, M2v.

»potomek a (i, a(l)bo) namiastek« [szyk 4:2] (6): KromRozm II c; Leop 2.Par 27 arg; WujJud 4; ná Pietrze Pan miał záſádzić koſcioł ſwoy/ y iemu tę moc właſną dáć/ zwięzowáć á rozwięzowáć ná zyemi wedle zdánia ſwego/ á potym potomkom y namiáſtkom inym iego/ ktorzy mieli być ná potym ná mieyſcu iego RejPos 300v, 302v; WujNT 3.

»wikaryj (a, abo, i) namiastek« [szyk 6:3] (9): Papyeż ieſt namiáſteks. [!] Piotrá/ wikáryi Kryſtuſow BielKron 194v; WujJud 6v; CzechEp 36, 138, 328, 330, [411], 425; Piotr [...] chodząc po morzu iáko y P. Chriſtus/ pokazał ſię być iedynym Wikáryim álbo námiáſtkiem P. Chriſtuſowym WujNT 60.

2. Ten, kto w czyim zastępstwie pełni określoną funkcję lub sprawuje władzę w czyim imieniu; też nazwa pełnomocnika zarządzającego państwem lub prowincją; succedaneus Mącz; consulis legatus, secundi loci rector, vicarius, vicem agens Cn (14): KromRozm III M2; Succedaneus alieni periculi, Zaſtępcá cziyey niebezpiecznośći/ ſzkody/ Namiáſtek. Mącz 45a; [Chrystus] wſzytkiemu ſam ſproſtáć może: przetoż namiáſtká żadnego nie potrzebuie. CzechEp 329, 331 [2 r.]; A iżby káżdy z Rycérztwá ſam przez ſię ſłużył/ nie przez namiáſtká [non per substitutum JanStat 334]/ áni przez ſwé ſługi. SarnStat 428.

namiastek czyj (3): zákazano theż ſrodze Impreſorom áby nic nie imprymowáli w świętym piśmie/ áżby pierwey vkázáli Biſkupowi ábo iego namiáſtkowi. BielKron 225, 148; RejPos 119.

W połączeniu szeregowym (1): tego co ſię w tyle ich zá ocżymá dźieie/ [...] wiedźieć y widźieć/ procż ſkutku/ [,..] nie mogą: dla cżego im też ná ſtronie będącym/ trzebá tám y ſam mieć ſurrogatow/ namiáſtkow/ ſtrożow/ dozorcy etc. CzechEp 329.

Wyrażenia: »namiastek bormistrzow« = proconsul Cn (1): Proconsulatus – Godnoſcz namiaſtka bormiſtrzowego. Calep 852a.

»namiastek cesarski« (1): ná thym Seymie nie było Kſiążąt tylko/ Wálterus Pruſki Miſtrz námieniony/ á Biſkupi á namiáſtek Ceſarſki. BielKron 220.

»panújący namiastek« (1): ábyſmy y my támże w niebie ocżymá wnętrznemi/ [...] Iezuſá Chriſtuſá záwżdy po práwicy Bożey vpátrowáli: á ná żadnego ſię zmyślonego niewiedźieć kędy dáleko zá gorámi/ zá morzem y zá rzekámi pánuiącego namiáſtká/ przećiwniká Chriſtuſowego namniey nie oglądáli CzechEp 330.

Szereg: »namiastek i wikaryj« (1): [Bóg] ſam ieſt páſterzem/ y ſam ſwe owce páśie/ bez namiáſtká y wikáryego CzechEp 331.
3. Ten, po kim kto dziedziczy; przodek (1): Iako ia sbraczya szwa czasthky wszythky zadzyerzalem nakthorych czasthkach y naszyedlyskv wydzyenye Bylo podluk obyczvy zyemye podlya lystha kxyazaczego et namyesthkowye moy y Braczyey moy zadzyerzely y my zadzyerzely podla vphaly zyemye wyschey trzech lyath ZapWar 1509 nr 2061.

Synonimy: 1. potomek, sukcessor; a. następca, następnik, plenipotent, wikaryj; 2. sprawca, wikaryj.

Cf NAMIESTNIK

TK