[zaloguj się]
[pdf]

NAMIESTNIK (246) sb m

namiestnik (245), namiastnik (1), [namiasnik]; namiestnik : namiastnik BartBydg (1:1).

namiestnik (212), namiesnik (31), namieśnik (3); namiesnik Murm, DiarDop, GliczKsiąż, Calag, Calep (6); namiestnik : namiesnik : namieśnik BielKron (2:1:–), Mącz (2:20:1), SkarŻyw (15:–:2).

nå- (229), na- (14); nå- : na- Mącz (20:3), OrzQuin (4:1), KuczbKat (3:1), SkarJedn (45:4), SkarŻyw (14:3), NiemObr (17:2); e jasne; namiastnik z tekstu nie oznaczającego pochyleń,

Fleksja
sg pl
N namiestnik nåmiestnicy
G nåmiestnika nåmiestników
D nåmiestnikowi nåmiestnikom
A nåmiestnika nåmiestniki
I nåmiestniki(e)m nåmiestniki, nåmiestnikami
L nåmiestniku nåmiestnikåch

sg N namiestnik (67). ◊ G nåmiestnika (30). ◊ D nåmiestnikowi (5). ◊ A nåmiestnika (31). ◊ I nåmiestniki(e)m (41). ◊ L nåmiestniku (4). ◊ pl N nåmiestnicy (16). ◊ G nåmiestników (19); -ów (1), -(o)w (18). ◊ D nåmiestnikom (13); -om (1), -(o)m (12). ◊ A nåmiestniki (12). ◊ I nåmiestniki (4) RejAp, WujJud, SkarŻyw, ReszList, nåmiestnikami (1) SkarKazSej. ◊ L nåmiestnikåch (3); -åch (2) WujJud, -ach (1) PowodPr.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ten, kto po kim następuje, spadkobierca, dziedzic; superstes BartBydg (144): Superstes, namyastnyk BartBydg 154.
[Wyrażenie: »namiestnik folwarku«: Opowiadał się pan Piotr Broskowski podstarości bielski i namiestnik folwarku Hołowieska LustrPodl 34.]
a. Ten, kto po kimś obejmuje stanowisko, władzę, godność, następca; succedaneus Mącz, Calep; suecessor Calep [przeważnie o relacjach: Chrystus, apostołowie – hierarchia kościelna]; (143): Succedaneus. Który ſie gotuye po kiém ná vrząd wſtępić/ Namieſtnik. Mącz 45a; SkarJedn 57; SkarŻyw 597; NiemObr 50, 51, 54; tedy ſkárbow od świętych ludźi náſkárbionych ſzáfárzem naywyżſzym vcżynił Pan Bog Piotrá świętego Apoftołá ſwoiego/ y wſzyftkie po nim inne namieſtniki/ Biſkupy Rzymſkie ReszList 150; Calep 1024a.

namiestnik czyj [w tym: ai (69), pron (50), G sb (12)] (131): KrowObr 159v; OrzQuin K2v, T4v; RejAp 18, 77; BiałKat 133v; Bo ieſt rzecż iáſna/ że to [...] do Apoſtołow tylko rzecżono: ktorych w tym vrzędźie namieſtnicy ſą Kápłani. KuczbKat 215; Choć P. Chriſtus ieſt głową Koſćiołá/ przedſię y Piotr y namieſtnik iego ieſt głową. WujJud 124, 6 [2 r.], 24v, 30, 30v, 120v (11); [masz się dostatecznie spowiedać] ábyś mogł być nie tylko ſłowem Bożym poćieſzon [...] ále też mocą Klucży Kośćielnych/ ktore Pan ſwym namieſtnikom zoſtáwił/ rozgrzeſzenia/ y duſzney poćiecby pewnie doſtáć KarnNap C3v; SkarJedn A7v, 42, 53, 56, 152, 333, 367; SkarŻyw 596, 599 [2 r.]; CzechEp 328; muśimy tedy ná tym mieyſcu rozumieć o głowie widźiáney/ to ieſt o Pietrze/ á ná potym/ o iego namieſtniku. NiemObr 30, 29, 49, 150, 167; ReszPrz 28, 31, 33, 96; ReszHoz 138; Calep 1023b; P. Chriſtus nie ſam przez ſię ále przez Apoſtoły y ich namieſtniki lud ſwoy karmi chlebem ſłowá ſwego y ś. Sákrámentow. WujNT 64, 56, 57, 60, 114, 310 (9); PowodPr 58; SkarKazSej 698b. Cf Wyrażenia peryfrastyczne.

W połączeniu szeregowym (1): [heretykowie] prawdą ſię Chryſtuſową chlubić śmieią/ y Duchá S. y ſkarby łáſki iego (nie biorąc ich od Chryſtuſowych namieśnikow/ podawcow/ y ſzáfarżow) ſobie przypiſuią. SkarŻyw 82.

Zwroty: »naznaczać namiestnika« (1): ſądy y woyny ſzczęśliwie [...] ſam P. Bog/ iáko kroi ich/ odpráwował: náznáczáiąc ſobie namieſtniki ony przełożone ich. SkarKaz 690a.

»po sobie namiestnika postanowić« [szyk zmienny] (3): Piotr w Rzymie ſtolicę fundował/ y ná niey po ſobie namieſtniká Clemenſá poſtánowił. NiemObr 52, 29, 51.

»[kogo] namiestnikiem swym zostawić« (1): Thego tedy Piotrá namieſtnikiem ſwym zoſtáwił tu Pan náſz BiałKat 133v.

Wyrażenia peryfrastyczne na oznaczenie papieża i biskupów:»namiestnik apostolski« [szyk 6:2] (8): DiarDop 102; GliczKsiąż K8v; Oſądzćie ſie tedy iuſz/ ieſliśćie namieſtnicy Apoſtolſcy/ albo nieprzyiaćiele Boży? KrowObr 91v; Nie z Apoſtołow tedy/ áni z Apoſtolſkich namieſtnikow y vcżniow wyſzłá tá náuká Luterowa. ReszPrz 38; KołakSzczęśl Cv; Ci lepák ktorzy z Bogá nie ſą/ nie ſłucháią Apoſtołow/ áni namieſtnikow Apoſtolſkich/ áni kośćiołá wſzytkiego WujNT 825, 366, 419.

»namiestnik boży, boski« [szyk 3:1] (3:1): KromRozm III Hv; Iáko tám ony Hierárchie Anielſkie/ do iednego ſię Páná Bogá śćiągáią: ták y to kroleſtwo tegoſz Páná Boga widomé ná ziemi/ do iednego ſię namieſtniká Bożego śćiągáć ma. SkarJedn 60; KołakCath B3v; niktby ſię nád kápłaná/ iáko Bozkiego namieſtniká nie podnośił. SkarKazSej 674b.

»nawyższy namiestnik« [szyk 5:1] (6): Piotr S. nád inne iáko głowá widoma y namieſtnik nawyżſzy Páná náſzego/ przełożony ieſt/ y wſzytkiemu kośćiołowi zá ſtárſzego dány SkarJedn 65, A4v, 121, 173, 195 [2 r.].

»namiestnik (Pana, Jezu) Chrystusów, Chryst(us)a (a. Krysta)« [szyk 29:13] (38:4): KrowObr 9v [2 r.], 11; Początek tedy wſzyſtkich błędów y roſtyrków kácérſkich/ inſzy nie ieſt/ iedno wzgárdá Kápłaná naywyżſzégo/ namieſtniká Kryſtá Páná OrzQuin L4; WujJud 27, 37, 84v, 152v; Lepiey Chryſtuſowego namieſtniká ná wolney ſłużbie Bożey ſłucháć/ á niżli wtey niewoli Poháńcowi ſię kłaniáć. SkarJedn 402, 45, 46, 61, 82, 148 (18); SkarŻyw 27, 82, 290, 337, 394; CzechEp 51, 326, 328 [2 r.], 330, 333; NiemObr 152, 165; ReszList 143, 144, 145.

»namiestnik pański, pana« (3:1): RejAp BB2, Ee3v; SkarJedn 65; ſpoſob grzechu [...] y licżbę śmiertelnych/ ile być może/ namieſtnikowi Páńſkiemu y ſędźiemu ſumnienia twego opowiádáiąc. LatHar 137.

»namiestnik Piotrow, Piotra« [szyk 15:5] (15:5): KrowObr 22v, 26, 28v, 32 [2 r.], 33, 34v; KuczbKat 75; Namieſtnik Piotrow tenże vrząd co y Piotr na ſobie nośi WujJud 124v marg, 2Iv, Mm8v; SkarJedn 143, 364; nie iużby zá tym ſzło/ iż Biſkup Rzymſki namieſtnikiem Piotrowym być miał NiemObr 52, 48, 54, 55 [2 r.], 57; ReszPrz 103.

»potomny namiestnik« (1): Nie więcey [wierzyć rozkazują]/ iedno co im od Apoſtołow y od ich potomnych namieſtnikow wiernie y prawdźiwie [...] ieſt podano. WujJud 6.

»namiestnik rybitwowy« (1): z namieſtnikiem rybitwowym/ y z vcżniem Krzyżowym mówię. KuczbKat 75.

Szeregi: »głowa i namiestnik« (2): káżdy ſobie wiárę z prozney dumy myſli ſwych wymyſláć/ y iedność ćiáłá tego nie rozdzielnego tárgáć będzie ieſli w poſłuſzeńſtwie S. pod iedną głową y namieſtnikiem Chryſtuſowym rozumu ſwego nie vkroci SkarJedn 156, 65.

»namiestnik i naśladowca« (1): to ſą oſobliwi namieſtnicy y náſládowcy Chriſtuſowi/ ktorzy tego co im Chriſtus roſkazał cżynić niecbcą CzechEp 51.

»namiestnik (i) pasterz« [szyk 3:2] (5): RejAp 18; SkarJedn 343; Pan chcąc go iuſz vcżynić Namieſtnikiem ſwym y páſterzem kośćiołá ſwego/ pierwey mu kazał ryby ćiągnąć SkarŻyw 599, 596, 599.

»namiestnik i posłaniec« [szyk 3:2] (5): ten który poſłáńcom y namieſtnikom Chryſtuſowym ludziom wierzy: nie ludziom ktorzy záwieść mogą/ ále ſamemu Bogu wierzy. SkarJedn 45, 46, 53, 56; SkarŻyw 27.

»potomek i (albo) namiestnik« [szyk 3:2] (5): ácż był dan klucż Apoſtołom y ich potomkom álbo namieſtnikom do miłoſierdzia Páńſkiego/ ále nie inákſzy/ iedno áby przepowiádáli Ewányelią RejAp 77; WujJud 21v, 27; SkarJedn 148, 274.

»sługa i (a) namiestnik« (3): nye lżey źli niżli dobrzy/ nyegodni niżli godni vrzędnicy/ yáko ſludzy á namyeyſtnicy boży/ ktorzy pánu ſwemu ſtoyą y vpadáyą/ [...] od nas tćyeni y ważeni być máyą. KromRozm III Hv; WujNT 669; cżego Bog o rodźicách nie rzekł: to o Kápłanách ſługách y namieſtnikách ſwych powiedźiał/ iż bądź poſzánowánie/ bądź też wzgárdá ábo krzywda ich/ iemu ſie ſámemu dźieie. PowodPr 58.

»starszy i namiestnik« (1): przez ſtárſze y námieſtniki Chryſtuſowe/ [...] zbáwienie duſzne/ ná cżłonki y owce ich pochodzi. SkarJedn 157.

»namiestnik a (i, albo) sukcesor« [szyk 2:1] (3): Kto was ſłucha/ mnie ſłucha/ mowi ſyn Boży do Apoſtołow y ich Namieſtnikow álbo ſucceſſorow. WujJud 246v, 152v; KołakSzczęśl Cv.

»wikaryj (i, albo, to jest) namiestnik« [szyk 7:1] (8): Powiedz mi proſzę ćie? od kogo to przezwiſko pyſzne Wikáryi/ álbo Namieſtnik Kryſtuſow/ wziął Papież? KrowObr 9v, 9v [2 r.], 11, 26, 32 [2 r.], 34v.

2. Ten, kto pełni jakąś funkcję lub sprawuje władzę w czyim zastępstwie; też nazwa pełnomocnika zarządzającego państwem lub prowincją; vicarius Mącz, Calep, Modrz, Cn; administrator, mandator, prodictator, praeses, procurator, satrapa Mącz; consulis legatus, vicem agens Cn; locum tenens JanStat; successor Vulg (101): Izaſz ty nie wieſz/ iż tám bywa poſpolićie Namieſthnik/ kędy ſam Pan obetzny być niemoże. KrowObr 10, 159v, 181 [2 r.]; OrzRozm C; Dare vicarium, Záſádźić mieysce swe/ namiesniká dáć. Mącz 493b, 206c, 324c, 428d, 493b; ktorzi wiela vrzędow doſtáli/ ći ponieważ powinnośći ich doſyć cżynić niemogą/ máią miáſto śiebie wiele namieſtnikow. ModrzBaz 45, 45, 120v [2 r.]; SkarJedn 73, D4; dálekość kráiu potrzebowáłá: áby Papieſz ſwego miał w Grecyey namieſtniká/ któremu by dozor kośćiołow wſchodnych zlećił SkarŻyw 319, 428; Calep 1121a.

namiestnik czyj [w tym: pron (32), ai (8), sb G (6)] (46): LibLeg 10/72; KrowObr 10; vkazałem też liſt Krolowi od iego namieſtniká BielKron 460v; Fungi aliena vice, Námieſnikiem cziym być/ záſtępowáć kogo w czym. Mącz 493b; OrzQuin F4v, S3v; RejAp 144; KuczbKat 190; RejZwierc 45v; StryjWjaz C2; ModrzBaz 74v; Kroi á namieſtnik krolewſki władzą trzymáiąc/ nie cżynią dwu plebanów áni dwu krolow/ ále iednego w vrzędzie y páńſtwie/ ácż dwá ſą w oſobie. SkarJedn 57; Iáko wy bez roſkazánia nawyżſzego Biſkupá/ y bez namieſtniká iego Synod zebráć y cżynić możećie? SkarJedn 146, 41, 57, 78, 113, 119 (Id); SkarŻyw 89, 319, 321, 428 [2 r.]; Włodimirz wziąwſzy na pomoc War ego w/ wroćił ſie do ſwoiego Xięſtwá/ gdzie namieſtniká Iaropełkowego z Nowogrodá wypędził StryjKron 130, 130, 492, 497, 687; CzechEp 422; NiemObr 154; Vrzędnik ma záwżdy ludzie licżyć/ álbo namieſtnik vrzędnikow/ gdy ná robotę wychodzą/ áby wiedźiał wiele ich w tegodniu nie robiło GostGosp 10; A ieſliby przerzeczeni Stároſtowie [...] álbo ich namieſtnicy [aut loca tenentes eorundem JanStat 245] zá czáſem będący byli w tych rzeczách leniwi álbo niedbáli: tedy oné wſzyſtki o tákowé niedbálſtwo przez Vrzędniki duchowné mieyśc dopuſczamy kląć. SarnStat 898, 497; SkarKaz 2a; SkarKazSej 689b [2 r.], 698b.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy geograficznej wskazuje miejsce sprawowania władzy (4): BudBibKaw A; Gdyż Pánowie Rádá y wſzyſtko Rycerſtwo Litewſkie nie chcieli z nim iść/ odpráwił ná pomoc Albrichtowi Márſzałká ſwego Namieſtniká Lidzkiego/ Páná Stániſłáwá Piotrowicá Kiſzkę StryjKron 672, 687, 772.

W połączeniu z nazwą osobową [w tymi namiestnik + nazwa (8), nazwa + namiestnik (6)] (14): A na teye granycze xyadz Syemyon Olelkowycz wiſſilal namyeſtnyka swoyego Swyrplowa LibLeg 10/72; BudBibKaw A; Także tego to Pátryárchi Iákobitow/ w Hieruzálem/ namieſtnik Iędrzey Opát Syryánin/ [...] zowie Papieżá/ głową y Doktorem powſzechnego kośćiołá. SkarJedn 307, 309; SkarŻyw 70, 428 [2 r.]; w tym czáſie Stániſław Kiſzká y iego Namieſtnik Sołohub wtóry raz Moſkwę od Smolenſkiego Zamku odbili StryjKron 687, 492, 672, 687, 737, 772; WujNT Act 24/27.

W połączeniach szeregowych (4): Procurator regni, Namieſnik/ álbo Adminiſtrator á ſprawcá kroleſtwá. Mącz 73c, 222c, 380b; Wſzytkim w obec/ y káżdému zoſobná/ Woiewodóm/ Káſztelanom/ Stároſtom/ Podſtárośćiom/ Burgrábiom/ Namieſtnikom/ Burmiſtrzom / Wóytom/ Ráycom/ Láwnikom miaſt/ y miáſteczek/ ták y wśi náſzych/ iáko inych wſzytkich/ któré podwody dáwáć ſą powinni SarnStat 971.

Zwrot: »(za) namiestnika (kogo) ustawić, postawić, przełożyć« [szyk zmienny] (2:1:1): napierwey vſtháwili Kroká zá ſędziego y namieſniká/ [...] kthory potym po Cżechu był ſprawcą wſzego ludu. BielKron 318; SkarŻyw 70; Iaropełk przyciągnąwſzy s Kijowá do Nowogrodá/ namieſtniká ſwoiego ná Xięſtwie Nowogrodzkim przełożył StryjKron 130, 497.
Wyrazenia:»namiesnik burmistrzowski, burmistrzow« = proconsul BartBydg, Murm, Calep, Cn (2:1): Proconſul eyn ſtathalter eins burgermeiſters. Namyeſnik burmiſtrzowſki Murm 176; proconsul, namyestnyk burmistrzow BartBydg 34b; Calep 852a.

»namiesnik poborcowy« = proquaestor Calepy Cn (1): Proquaeſtor ‒ Nąmieſnik poborczowi. Calep [863]a.

»namiesnik szafarski« = subcurator Mącz, Cn (1): Subcurator, Podſzáfárzy/ namieſnik ſzáfárski. Mącz 425b.

Szeregi: »namiestnik a pomocnik« (1): kędy był ſzyrſzy powiát/ że on mieyſki Biſkup pracą y doglądániem zdołáć mu nie mógł. Przetoż mu byli przydáni iáko namieſtnicy á pomocnicy/ kthorzy ná ſobie nośili vrząd Biſkupi w powiecie onym. RejPosRozpr c3v.

»posłaniec (a. poseł) i namiestnik« (2): á ieſlić do Rzymu dáleko/ maſz w Polſzce Poſłańcá/ y Namieſtniká iego Arcybiſkupá Gniéźniéńſkiégo OrzQuin F4v; SkarŻyw 89.

»sprawca i namiestnik« (1): Y to chćiał mieć/ áby pod iednym ſprawcą y namieſtnikiem ſwoim/ iedność ſię y zgodá kośćiołá Bożego trzymałá SkarJedn 78.

»starosta, (i, albo) namiestnik« (6): Mącz 89c, 106a, 369c, 430d, 458c; piſmo dla tego króle y przełożone bogámi zowie: iż Ią od P. Bogá iáko 1tároſtámi y namieſtnikámi iego. SkarKazSej 698b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»urzędnik to jest namiestnik« (1): Rychło potym obacżył Vrzędnik onego miáſtá/ tho ieſt namieſtnik/ iż moi towárzyſze zmówili ſie vćiec BielKron 458v.

»wikaryj i (albo) namiestnik« [szyk 7:1] (8): thám niemáſz Wikáryiego álbo namieſtniká/ kędy ſam pan ieſt obetzny KrowObr 10, 9v, 10 [2 r.], 10v; [Tessaloniceński biskup] záwżdy bywał prze dálekość Wikáryim y namieſtnikiem Papieſkim dla wſchodnych kośćiołow y innych Greckich SkarJedn 139, 56, 82.

a. Osoba sprawująca władzę w czasie bezkrólewia; interrex Mącz, Calep (3): Interrex patricius. Namieſnik zacnego domu y zawołania. Mącz 350a.
Wyrażenie: »namiesnik królewski, krolestwa« (1:1): Mącz 350a; Interrex – Nąmieſnik krolewski, panuiąci miedzi ſmiercią a wibranim nowego krola. Calep 554a.
b. wojsk. Niższy oficer, zastępca lub adiutant w jeździe; legatus, optio, quaestor, vicem agens Mącz, Cn; cornicularius, tribunus militaris Mącz; adiutor centurionis, subcenturio Cn (5): Comioularius, Castrense vocabulum. Námieſnik álbo porucznik który ku dzieſiątnikowi przyſádzón yeſt. Mącz 65d; Optio, Obrány á prziſádzony towárziſz ku rotmiſtrzowi/ Namieſnik. Mącz 267a; Tribunus militaris, Rotmiſtrz/ álbo Hetman nád tyſiącem drabów álbo alias naywyſzſzego Hetmáná namieſnik. Mącz 463d, 186d, 336b.
3. Ten, w następstwie po którym ktoś pełni urząd, poprzednik [czyj] (1): [Tho ieſlij opathouie ktore novo na opaczthwa biorą w kapitulie vielkiey maią pouiedziecz ſmiercz a zeſczie ſvich namiaſnikoph StatNorb 323.]
Wyrażenie: »namiestnik przeszły« (1): Sábinianus Papieſz/ kthory namieſtniká ſwego Grzegorzá przeſſlego/ roſkazáł kxięgi popalić. KrowObr 90v.

Synonimy cf NAMIASTEK.

Cf NAMIASTEK, PODNAMIESTNIK

TK