[zaloguj się]
[pdf]

MAŁŻEŃSTWO (769) sb n

małżeństwo (759), manżelstwo (7), mażeństwo (2), manżeństwo (1); manżelstwo OpecŻyw (7); manżeństwo Mymer2; małżeństwo : mażeństwo BielŻyw (1 : 2).

-e- (764), -ę- (5+żp).

a pochylone (w tym 22 r. błędne znakowanie), e oraz o jasne.

Fleksja
sg pl
N måłżeństwo måłżeństwa
G måłżeństwa måłżeństw
D måłżeństwu måłżeństwåm
A måłżeństwo måłżeństwa
I måłżeństwem
L måłżeństwie måłżeństwach
inne sg G a. pl A - måłżeństwa

sg N måłżeństwo (163). ◊ G måłżeństwa (212). ◊ D måłżeństwu (28). ◊ A måłżeństwo (196). ◊ I måłżeństwem (25); -em (1), -(e)m (24). ◊ L måłżeństwie (109). ◊ pl N måłżeństwa (14). ◊ G måłżeństw (7). ◊ D måłżeństwåm (1). ◊ A måłżeństwa (11). ◊ L måłżeństwach (1). ◊ sg G a. pl A måłżeństwa (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Związek między mężczyzną i kobietą prawnie zawarty jako instytucja lub sytuacja prawno-społeczna; też: bycie mężem lub żoną, życie jako małżonkowie; poślubienie kogoś; matrimonium Murm, Mymer1, Mymer2, Mącz, Calag, Calep, Cn; coniugium Mącz, Calag, Cn; connubium Mącz, Cn (751): BierEz Pv; OpecŻyw 41v; PatKaz III 97, 99, 106, 135; Murm 130; Mymer1 8, 38; BielŻyw 101; Tamoć rozpustne małżeństwa, Gdzie jest pycha i bogactwa. BierRozm 3, 3; matrimonium Eheſtandt Manżeńſtwo. Mymer2 40; SeklKat K3v; KromRozm I C2, D4v; KromRozm III Fv; BielKom G2v, G6 [3 r.]; Abowyemći nye może być beſpyecżnyeyſſa vcyecżká á zwyąſká káżdemu młodzyeńcowi ku przeſtányu grzeſſyć/ yáko yeſt małżeńſtwo. GliczKsiąż P, B3v, B6v, B7, Cv, C5 [2 r.] (33); GroicPorz t4, gg4; Ieſli małżeńſtwo zla rzetz/ tedyć Bog muśi być według ćiebie złoſliwy/ ktory małżeńſtwo poſtánowić ratzył? KrowObr 221, 11v [2 r.], 126v, 185v, 220v [5 r.], 221 [7 r.] (48); RejWiz 38 marg, 57v marg, 59v, Cc4v, Dd2v; BibRadz Gen 2 arg, I 2b marg [2 r.], 3a marg, Gen 9 arg, I 113c marg; Goski A3v, A4; OrzRozm H4; Támże wzyąwſzy kártę pápiru/ vcżynił zapis małżeńſtwá/ zátym godowáli wielbiąc Páná Bogá. BielKron 97v; áby pewnieyſza [przyjaźń] byłá/ vtwierdził to małżeńſtwem/ gdy mu dał ſieſtrzenicę ſwoię BielKron 218; Ten Henrik Ceſarz miał żonę Kunegundę świętego żywotá/ kthora dziewicży żywot w małżeńſtwie wiodłá BielKron 289v, 3v, 25, 44v marg, 200, 202 (16); Mącz 177c, 211a, 252c, 411c; OrzQuin Y2; SarnUzn D; Pánnie/ wdowie/ dozwalam miłośći/ y to ták/ iżby nádzieiá małżeńſtwá byłá. GórnDworz Cc, Aa5, Kk5v; HistRzym 36; RejPos 42 marg, 42v [2 r.], 43v marg, 223v, 230, 345v; BiałKat 61, 286, 368v [3 r.], 371 marg, 373v żp; Małżeńſtwo dla tego po Láćinie zową Matrimonium, iż Niewiáſtá nawięcey przeto zá Mąż iść ma/ áby mátką byłá: [...] Też ie miánuią Coniugium, to ieſt Złącżenie: iż właſna Zoná z Mężem ſwoim/ iákoby w iedno śie iárzmo ſprąga: iáko y po Polſku Małżeńſtwo od złącżenia Mężá z Zoną. KuczbKat 250, 115 marg, 240, 250 [8 r.], 255 [9 r.], 260, 350 marg; RejZwierc A5v; WujJud 26, 159, 161 [2 r.], 210v, 211 [2 r.] (13); WujJudConf 211, 211v [3 r.]; RejPosWstaw [412]; MycPrz II C; BiałKaz I4v [2 r.], K; CzechRozm 163, 164 [2 r.]; maćie to wiedzieć/ iż małżeńſtwo nie ieſt proſta ceremonia wymyśloná od ludzi/ ále ieſt Sákráment ieden z śiedmi Sákrámentow KarnNap F2, F2v, F3, F3v [2 r.]; ModrzBaz 12v, 32v [3 r.], 33, 36v, 53; SkarJedn 235, 357; KochOdpr C4; Calag 139a; Kośćioł ktemu tákiego małżeńſtwá/ o ktorym Biſkup/ Pleban/ y właſny páſterz/ niewie/ áni ná nie zezwala/ zá małżeńſtwo niema. SkarŻyw 153; á ono iego mátkę/ zá wielkiego Krolá wydáią/ y około onego małżeńſtwá śpiewáią bárzo nabożnie y weſoło. SkarŻyw 509, A5, 13, 14, 76 marg, 143 (24); Bo Mázurowie onych czáſſow częſte przes ſpolne Małżeńſtwá powinowáctwá z Litwą potwierdzáli StryjKron 365, 52, 130, 390, 547, 552, 712, 717; CzechEp 362, 416, 420; KochDz 104; Iż Małżeńſtwo ma być dobrowolne á nieponiewolne WerKaz 280, 280 [3 r.], 281, 281 żp, 283 [2 r.], 285 (15); BielSjem 22 marg; KochPam 84; ArtKanc M4; ActReg 46; Innubo – Wſtępuię przez małzenſtwo w dom, za mąż idę. Calep 539a, 640a, [643]a; LatHar [++2] [2 r.], ++8v, 115 [2 r.], 245, 347 marg, 678 marg; Dáleko tedy więcey kápłani nowego zakonu/ ktorzy vſtáwiczne ofiáry ſpráwuią/ záwſze też od małżeńſtwá wolni być máią. WujNT 194, 79, 80, 195, 204, 309 [3 r.] (27); Z ſtrony małżeńſtwá ſądy poczęśći v nas odpráwuią ſie w Duchownym práwie. SarnStat 1267, 588, 600, 601, 602, 631 (13); Sálomon nábrał w małżeńſtwo ábo w mieſzkánie/ cudzego nabożeńſtwá białychgłow PowodPr 39, 42; SkarKaz 120b, 418b, 421a [3 r.], Ooood; CiekPotr 27, 28; PaxLiz B3, D4v, Ev, E4v; SkarKazSej 696b; SapEpit B3, B4; Pierwey rozwodźiny Będą w onym małżeńſtwie/ niżli wywodziny. KlonWor 68, 61, 68; PudłDydo A3v; Nie iednemu ia lube towárzyſtwo zráił/ Nie iednegom w małżeńſtwo poſługą ſwą wpráwił. ZbylPrzyg B4. [Cf 2. GliczKsiąż P6].

małżeństwo z kim (30): GliczKsiąż B, Bv, C2v; Mamy ſie ſtrzedz małżeńſtwá z niewiernymi. BibRadz I 133d marg, Gen 24 arg; BielKron 2v, 310v, 381, 381v, 436; GórnDworz Aa5; BiałKaz Kv; CzechRozm 163; SkarŻyw 59 [2 r.], 152 [2 r.], 456; StryjKron 140; Ze Krolewna forituie cicho Małzenstwo [króla] z Xiezną Holsztynską ActReg 157; LatHar 116; KołakCath Bv; WujNT 1.Cor 7 arg, s. 622, 2.Cor 6 arg, s. 635, 782 [2 r.], Zzzzz4v; KlonKr A4.

małżeństwo miedzy kim (a kim) (9): MIedzy Zydem á Krzeſćiáninem żadne Małżeńſtwo być niemoże GroicPorz h4, gg; KrowObr 222 [3 r.], 227; BibRadz Hebr 13/4; BielKron 413v; Incestus, Niecziſtość/ Zákazáne á nieſzłuſzne małżeńſtwo miedzi krewnémi ſobie perſonami Mącz 50b.

małżeństwo czyje [w tym: G sb i pron (19), ai poss (9), pron poss (1)] (29): Iákoby tho piſmo miáło być przećiwne małżeńſtwu kápłáńſkiemu. KrowObr 231v, 220v, 220v żp, 222, 232, 235v (9); BibRadz Gen 24 arg; OrzRozm H3 marg; BielKron 381v marg, 412v, 429v; Mącz 500a; áby miły Pan Bóg Małżeńſtwo to Córki iego ſzcześćić raczył OrzQuin Aa5v; RejPos 42 marg, 42v; CzechRozm 163; SkarJedn 357; KochOdpr C; SkarŻyw 68 [2 r.]; StryjKron 547, 552; WujNT 782 [2 r.], Zzzzz4v; SarnStat 1226.

małżeństwo czyje [= z kim] [w tym: G sb i pron (7), pron poss (2)] (9): Iozeffie mężu náſwiętſſi/ á bogu mily/ ktorys dóſtoien manżelſtwa tey panny OpecŻyw 5v, 6v; BielKron 133; SkarŻyw 68, 151, 153, 437; Iżem niemáło zácnych młodzieńcow wzgárdziłá. Ktorzy o me małżeńſtwo vſtáwicżnie trwáli PudłDydo B3v, A3.

W połączeniu z liczebnikiem porządkowym [w tym: pierwsze (2), wtore (6), czwarte (1)] (8): PatKaz III 138v; KromRozm III E2v; Krewni pirwſzego małżeńſtwá by ſie ná wtorym nie poymowáli BielKron 149v; SkarŻyw 457; ZapKościer 1580/6v; O zieździe Litewſkim z Krziżaki [...] y wtorym Małżeńſtwie Witołtowym/ Roku 1418. StryjKron 547, 552; WujNT 1.Cor 7 arg.

W przeciwstawieniach: »małżeństwo ... dziewictwo (7), bezżeństwo (a. bezżeński stan) (6), czystość (5), panieństwo (4), cudzołostwo (3), rozwod (2), kurestwo, wszeteczność« (26): Owa v ćyebye w yedney cenye kureſtwo á ſwyęte małżeńſtwo. KromRozm I C; Teżći czáſem porządny ſlub z drugą byerze/ ktory pirwey ma żonę. A wżdy ono małżeńſtwo nye yeſt/ ále cudzołoſtwo KromRozm I C2v; iż czyſtoſć y pányeńſtwo nye ma wyętſſey zaſlugi v Bogá niż małżeńſtwo KromRozm I F3; A gdźye Páweł S. Corynthczykom o małżeńſtwye y o rozwodźye piſſe. KromRozm II d4v, e2; Vkaſz ty proſzęćię/ takowe błogoſláwieńſtwo twoiego besżeńſtwá/ iákie ia tobie tu vkázuię moiego małżeńſtwá? KrowObr 222; BiałKat 373v; Ze świętemu dźiewictwu małżeńſtwo rownáć/ [...] iuż to nie chrześćiáńſka ále Iowiniáńſka/ y odſzcżepieńſka ieſt. WujJud 196v; Ták wy y Mnichom y Mniſzkam nie małżeńſtwá/ ále wſzetecżnośći dopuſzcżaćie/ ſłowá Páwłá ś. źle wykłádáiąc. WujJud 210, 209v; SkarJedn 235; Małżenſtwo drugdy świátu/ á dziewictwo Bogu záwżdy płod ſwoy wypuſzcża SkarŻyw 180, 93 [2 r.], 120, 180, 457; WujNT 233, 576, 1.Cor 7 arg, s. 591 marg, 596, 782, Aaaaaa3v; SarnStat 638; SkarKaz Ooooa.

W charakterystycznych połączeniach: bogobojne małżeństwo, cne (2), człowiecze, dobre (4), domnimane, doskonałe, dostojne, heretyckie, nierowne, nieszczęsne, pewne, plugawione, pochwalone, pogańskie, poniewolne, porządne, prawdziwe (3), przyszłe, rozpustne, słuszne (2), spolne, swowolne, szlachetne, ustawione (postanowione) (8), własne (2), wolne, zacne, zaczęte, zakazane, ziemskie (2); dozorca małżeństwa, granica, gwałtownik, koniec (4), moc, nadzieja, niegruntowność, niezgoda, oznajmienie, pociecha, podobieństwo, przyczyna, przywora, sława (2), świątobliwość, umowa, ustawa (stanowienie) (2), używanie, własność, zapis, zasłona, zastawa; obyczaje około małżeństwa; z małżeństwa potomstwo, spowinowacenie; małżeństwa bronić (zbraniać się) (11), dopuszczać, dowiedzieć się, odstąpić, strzec, zakaz(ow)ać (14), życzyć; do małżeństwa kwapić się, namowić, obrocić się, przynależący, przyprawować, skłonić się, uciekać się, wrocić się; podług małżeństwa począć; przedsiębrać około małżeństwa; od małżeństwa wolny (2); małżeństwu błogosławić; małżeństwo ganić, konać, poczynać (zaczynać, zacząć) (4), pokazać, poświęcić, potwierdzić (3), przypowiedzieć, sprawić (sprawować) (2), sromocić, (po)stanowić (ustawić) (15), targać, wzgardzić (2), zachować, zakaz(ow)ać (7), zakazujący (3), zapowiedzieć; na (w) małżeństwo brać się, godny, nabyć, namawiać (3), posłać, przyzwalać (przyzwolić, zezwolić) (3), wprawić; małżeństwem gardzić, naprawić, uhamować, utwierdzić, zatworzony; za małżeństwem się schodzić; czystość w małżeństwie, nierząd, powściągliwość (2), przeszkoda (2), przypadek, stopień; uczciwy w małżeństwie; w małżeństwie miłować się, zacho(wy)wać się (2); pismo o małżeństwie (2), sądy (2); o małżeństwie pisać, uczyć (2), usłyszeć, wątpić.

Zwroty: »małżeństwo dawać; małżeństwo jest dane« = udzielać ślubu (2; 1): Też vſtáwił [Ewarystus papież] áby małżeńſtwá były dáne iáwnie/ á nigdzyey iedno w kościele. BielKron 149, 150; ActReg 16.

»da(wa)ć (a. oddać, a. (p)oddać się, a. wydać), (od)dana (a. wydana) w małżeństwo; pod(d)ana małżeństwu; dana ku małżeństwu« [w tym: komu (19), za kogo (3), z kim (2)] = wydać za mąż, ożenić (się) [o mężczyźnie 3 r.] [szyk zmienny] (18 : 9; 3; 1): ten ieſt doſtoien/ aby iemu dziewitza Maria dána byla ku manżelſtwu. OpecŻyw 4, 5; Bądź poddaná małżeńſtwu ſwiętemu/ Záchowuiąc poſłuſzeńſtwo iemu BielKom G2v; KrowObr 235v; BibRadz I 453d marg; vrodził ſie im pirwſzy ſyn Kain s ſioſtrą Kálmáną bliźniętá/ s ktorą ſie potym oddał w małżeńſtwo BielKron 2v, 52v [2 r.], 87v, 99v, 103, 126 (11); OrzQuin Aa5; A wydárſzy mu corkę ſwą dał ią w małżeńſtwo Demetryuſowi [et dedit eam Demetrio Vulg] BudBib 1.Mach 11/12, 1.Mach 11/9; StryjKron 150, 365, 427, 452, 462 (8); OrzJan 84, 127; A córki/ y śioſtry/ y iné powinowáté ſwé/ przerzeczeni Pánowie y Szláchtá Ziem Litewſkich/ będą mogli w Małżenſtwo dáwáć [copulare poterint JanStat 746] mężom tylko powſzechnéy wiáry SarnStat 988; CiekPotr 54.

»małżeństwo mieć [z kim]; w małżeństwie za sobą mieć« = być czyimś mężem (1; 1): GliczKsiąż C2v; Dawidá Stároſtę Grodzieńſkiego [...] (ktorego też zá ſobą w Małżeńſtwie Corkę właſną miał) [...] zábił StryjKron 406.

»w małżeństwie mieszkać, być, będący, stać, trwać, żyć, żywiący, (nie)mieszkanie; w granicach małżeństwa mieszkać« [w tym: z kim (4), być za kim (1)] = matrimonium iunctum est Vulg [szyk zmienny] (10 : 7 : 1 : 1 : 1 : 4 : 1 : 2; 1): Wdowiec gdy żony ożálał/ Iżby záśię w małżeńſtwie ſtał: Z wdowąmeſtá ſie poſlubiłá BierEz P, Q4v; OpecŻyw 4, 4v; ábowiem ieſt lepiey w małżeńſtwie żyć/ á niſſli w zápáltzywośći być. KrowObr 139, 139, 225v, 233v, 234v, 235v; OrzList d3; ſłuſznali rzecż ieſt mnie mięſzkáć w małżeńſtwie tym/ z iątrwią właſną BielKron [211]v, 212; RejAp 110v; GórnDworz Ii4; RejPos 256; KuczbKat 280; BiałKaz K2; ModrzBaz 54; SkarJedn 68; przyſzedł [...] do Corki ſwoiey [...] Danuty/ ktora była w małżeńſtwie zá Ianuſzem Xiążęćiem Mázowieckim. StryjKron 442; ReszPrz 97; WerKaz 284; WujNT 56, 1.Cor 7 arg, 10, s. 782; SarnStat 639.

»z małżeństwa narodzić się, narodzony, spłodzony; przez małżeństwo spłodzony« [szyk zmienny] (1; 2 : 1; 1): Práwo zábrania być temu Sędźiem/ ktory ieſt [...] nie z małżeńſtwá národzonym GroicPorz b2v, b3; CzechRozm 160; ZapKościer 1580/6v; WujNT 227.

»małżeństwo popełnić, poślubić« = zawrzeć małżeństwo (1 : 1): Aż więc ták z ſobą mowili/ Y małżeńſtwo popełnili. BierEz Q4v; y podziś to ieſzcże w narodzyech żydowſkich trwa/ [...] iż żáden z nich nie mogł nigdy małżeńſtwá poſlubić ſobie/ iedno záwżdy z narodu ſwego RejPos 271v.

»w małżeństwo poślubić« [w tym: komu (1)] = wydać za mąż (2): Na kthori czaſz y szyny na swą vyarą obrzeſzowacz, y czorką swą w malzenyſthwo poſlubycz V.C.M. vmyſlycz raczil LibLeg 7/31v; StryjKron 747.

»małżeństwu służyć« [w tym: z kim (1)] = żyć w małżeństwie [szyk zmienny] (7): A iż po wzięćiu vrzędu tego/ [apostołowie] małżeńſtwu nie ſłużyli SkarJedn 31; y tego nieprzyimuie [na kapłaństwo]/ ktory máiąc pierwſzą żonę/ służj znią małżeńſtwu SkarŻyw 456, [223], 262, 320, 456; SkarKaz 45a.

»w małżeństwo wstąpić (a. wstępować), iść (a. przyść), wstępowanie, wstępujący, ście; do małżeństwa wstąpić« [w tym: z kim (7), za kogo (1), czyje (1)] = zawrzeć małżeństwo; nubere Vulg [szyk zmienny] (29 : 5 : 1 : 1 : 1; 1): FalZioł V 53; ZapWar 1536 nr 2492; KromRozm I C2v, K4v; GliczKsiąż B6v; KrowObr 150v, 225v, 233v; BielKron 261, 310v, 380, 381v, 406v, 414v marg; Mącz 410a; oboie tego prágnęło/ áby thá tákowa miłość ſzcżęſliwy koniecz wzięłá/ tho ieſt/ áby s ſobą w małżeńſtwo przyſzli GórnDworz Aa5; RejPos 41; BiałKat 286; BiałKaz Kv; KarnNap F2; Pomni o oney bogoboyney Heſter/ gdy zniewoley w małżeńſtwo pogániná Monárchi świátá iść muśiáłá SkarŻyw 153, 93; StryjKron 140; WerKaz 288, 291; KołakCath Bv; WujNT 1.Cor 7/9 [2 r.], s. 592 marg, 594, 595, 596 (9); SarnStat 599; IAGIELLO Litwin/ z iedną w Małżeńſtwo wſtąpiwſzy: Polſkę męſtwem ozdobił/ z Litwą ſie okrzćiwſzy. KlonKr wstęp A4; PaxLiz E.

»w małżeństwo wziąć (a. pojąć), brać (a. obierać)« = poślubić [tylko o mężczyźnie]; despondere sibi Mącz [szyk zmienny] (8 : 3): GroicPorz gg4; Mącz 410a; KuczbKat 350; Iż powinowáte w małżeńſtwo biorą. SkarJedn 233; SkarŻyw 151 marg, 153; StryjKron 130, 552; KołakCath Bv, B2v; GDy kto ſobie weźmie w małżeńſtwo Pánnę álbo dźiéwkę [copulat sibi matrimonialiter virginem seu puellam JanStat 570] á vmrze nie opráwiwſzy iéy nic SarnStat 632.

»małżeństwo zjąć; zjąć się w małżeństwie« = zawrzeć małżeństwo; nubere Mącz (1; 1): iż coby było Rzecżypoſpolitey Krześćijáńſkiey s pożytkiem chce małżeńſtwo tákie ziąć. BielKron 414v; Mącz 50c.

»małżeństwo złamać; małżeństwo zruszone (a. nienaruszone)« = (nie) dochować wiary (1; 2): iuż żadny znas niemoże małżeńſtwá złámáć/ bo ſie thego dowiemy przes tę koſzulę. [...] wiedz że iáko długo ia z ſwą żoną przebywáć będę w wierney miłośći/ tedy tey koſzule nie trzebá práć/ ále będzieli miedzy námi małżeńſtwo zruſzone/ tedy będzie pránia potrzebowáłá HistRzym 107–107v; PowodPr 42.

»małżeństwo złączać (a. łączyć); małżeństwo złączone« [szyk zmienny] (3; 1): BierEz Dv; BiałKaz K2; Małżeńſtwo porządne ſam Pan Bog łącży WerKaz 303 marg, 303.

»w małżeństwo złączyć (się) (a. złączać się); małżeństwem złączać się, związać, złączony« [w tym: z kim (3)] = zawierać małżeństwo; żenić lub wydawać za mąż [szyk zmienny] (4; 1 : 1 : 1): BielŻyw 161; thedyćby był nigdy pan Bog cżłowyeká Adámá z Yewą małżeńſtwem nye zwyązał. GliczKsiąż B7; ieſliby ſye złączyli w Małżenſtwo [żyd z chrześcijanką]/ nie inácey máią być ſądzeni/ iedno iáko w cudzołoſtwie mięſzkáiący. GroicPorz h4; KrowObr 225v; GrabowSet P3v; WujNT 830; KlonKr 3.

»w małżeństwo zmowić [za kogo], jednać [komu], zmowiony; małżeństwo jednać« = sponsus Mącz [szyk zmienny] (1 : 1 : 2; 1): FalZioł V 53; áż ſie [...] krolowi Węgierſkiemu Włádźiſłáwowi ſyn y corá vrodźili/ ktore [...] w małżeńſtwo Swięte Ceſarſkim potomkom iednano przed cżáſem BielKron 412v, 222v; Mącz 410a; Obádwá iuſz mieli pánny w małżeńſtwo zmowione. SkarŻyw 76.

»małżeństwa nie znać« = żyć w czystości cielesnej (4): GliczKsiąż O4v, P2; A gdy ie Pan Bog tym dárem [córeczką] vcżćił/ poſtánowili ſobie iuſz dáley małżeńſtwá nieznáć/ ále oſtátek czyſtośći ofiárowáć Pánu Bogu SkarŻyw [223], 242.

»[z kim] małżeństwo zwieść« (1): nyemáła thego potrzebá yeſt/ [...] áby z byałą głową/ cnotliwą/ ſtátecżną/ nye ſwowolną/ ále poććiwą małżeńſtwo zwyodł GliczKsiąż B.

»żądać (a. pożądać), pragnąć, prosić, starać się w małżeństwo« [w tym: komu (1)] = ambire puellam Mącz [szyk zmienny] (8 : 2 : 1 : 1): BielŻyw 167; BielKron 406v, 407; Mącz 104c; KuczbKat 350; Wſkazáłá do onego ktory iey w małżeńſtwo prágnął SkarŻyw 150, 69; StryjKron 51, 130, 717; Máło potym poſły ſwé do Kámmy poſłáł/ żądáiąc iéy w małżeńſtwo. KochWz 139; CiekPotr 36.

»bez małżeństwa żyć, trwać, być; żywot, stan krom małżeństwa« = caelebs vita, caelibatus Mącz; non nubere Vulg [szyk zmienny] (2 : 2 : 1; 1 : 1): gdyż Kśięża [...] márnie á nieuczćiwie bes Małżeńſtwá w Polſzce żywią OrzRozm H3v; Mącz 30a [2 r.]; BudBib 4.Esdr 16/45; roſkázuię nie ia/ ále Pan; iżby ſię żoná od mężá nie odłączáłá. A ieſliby ſię odłączyłá/ niechayże trwa bez małżeńſtwá [manere innuptam] WujNT 1.Cor 7/11, s. 594, 595.

Wyrażenia: »małżeństwo nierozdzielne; nierozdzielność małżeństwa« (6; 1): O nierozdźielnośći małżeńſtwá. WujNT przedm 37; Dla czego też małżeńſtwo ieſt nierozdzielne. WujNT 679, 22 marg, Matth 19 arg, s. 79 marg, 80 marg, 262 marg.

»nierządne [= zawarte wbrew zakazom kościelnym] małżeństwo« (5): Nierządne małżenſtwá karał Ian S. karze y kośćioł Kátholicki. WujNT Zzzzz4v, 31, 204 marg, 782 [2 r.].

»małżeństwo potajemne« (1): Nie tylko potwirdzáć ále y łącżyć álbo ślub dáwáć w kośćiele máią dla zábronienia Małżeńſtw potáiemnych WujJud 211v.

»prawe małżeństwo« (8): GliczKsiąż B4v, B8; potrzebá ieſt áby było między niemi práwe á ſłuſzne małżeńſtwo GroicPorz ggv, b3; KuczbKat 250; MycPrz II B; WierKróc A2v; SkarJedn 344.

»przyjaciele, przyjacielstwo po małżeństwie; przyjaciele z strony małżeństwa; krewni małżeństwa« = powinowaci, powinowactwo (6 : 1; 2; 1): PRzyiaćioły po Małżeńſtwie Láćinnicy zową Affines, ták po mężu iáko y po żenie GroicPorz gg4; Mąż z żoną ſą gruntem przyiaćielſtwá po Małżeńſtwie. GroicPorz gg4v, gg4 [4 r.], gg4v, oo3v [2 r.]; BielKron 149v.

»stan małżeństwa« (7): RejPos 41 [2 r.], 42 [2 r.], 42v marg; KarnNap G2v; TEn ſtan Małżeńſtwá S. y Sákráment Pan Bog poſtánowić racżył/ nie dla cżego inſzego/ iedno ku ſpłodzeniu dźiatek WerKaz 285.

»małżeństwo święte [= będące sakramentem]« = matrimonium sanctum Modrz [szyk 63 : 6] (69): SeklWyzn f3v; SeklKat Kv, M2v; KromRozm I C; MurzNT 111; Kryſtus miły kiedy w Chanie ná weſelu ſam był/ Ku tći małżeńſtwu ſwiętemu wodę w wino zmienił. MrowPieś A4v, kt; BielKom G2v; GroicPorz kk3v; KrowObr 150v; BielKron 198, 381v, 406v, 412v; OrzQuin Aa5; Gdyż wiemy iáko Pan małżeńſtwo ſwięte vwielbić á vbłogoſłáwić racżył. RejAp 118v, 27, 171; RejPos 41 [3 r.], 41v, 42 [2 r.], 42v; RejZwierc 34v; WujJud 133v, 212v; WujJudConf 212; KarnNap F2 [3 r.], F2v żp, F3, G2v; Vżywánie Wenuſá cżłowiekowi Krześćijáńſkiemu/ okrom małżeńſtwá świętego [extra torum matrimonii sanctum]/ zgołá zákazáne ieſt. ModrzBaz 53; SkarJedn 231, 234, 343, 358 [2 r.], d7; SkarŻyw 153, 234, 242 [2 r.]; WerKaz 267, 279, 280, 281 [4 r.], 283 [3 r.], 285 [2 r.], 302 [2 r.]; ArtKanc N11 żp, N12; ZawJeft 30; OrzJan 127; LatHar 678; KołakCath B2v; WujNT 56; WysKaz )?(2v; SkarKaz 45a.

»uczciwe (a. poczciwe, a. nieuczciwe) (jest) małżeństwo« [szyk 30 : 9] (39): SeklKat K4v; KromRozm I C2 [2 r.]; GliczKsiąż B4v, C5v; Izaſz niewieſz iáko Duch Swiethy/ małżeńſtwo vććiwe zowie [...]/ tymi ſlowy mowiąc. Vććiwe ieſt miedzy wſzyſtkimi małżeńſthwo/ á gámraty y cudzołożniki będzie Bog Sądził. KrowObr 222, 227 [2 r.], 228, 228v, 230 [2 r.], 230v (17); RejWiz 42v marg, Cc8v; BibRadz Hebr 13/4; RejAp 110v; RejPos 256, 346; RejZwierc 34v [2 r.]; SkarŻyw 68; WujNT Hebr 13/4, s. 782 [6 r.], Zzzzz4v.

»wesele małżeństwa« (1): Krol Iágieło kiedy miał nieprzyiaćiołom odpor czynić/ tedy weſele małżeńſtwá w Sanoku ſpráwował StryjKron 547.

»wiara małżeństwa« (1): Bo á co zá potrzebá znáiomośći ſzukać zkim oney/ ktora przymierzem á wiárą małżeńſtwá [fide matrimonii] zkim złącżoná ieſt? ModrzBaz 55.

»zakon małżeństwa« (1): Tedyby teſz y zakon małżeńſtwá muſiał być zepſowan/ dla tego/ iż ieſt wiele małżonkow cudzołożnikow. KrowObr 227.

»związek (a. związka), węzeł małżeństwa« [szyk 7 : 2] (8 : 1): KuczbKat 260; niech oboie pomni/ że rodźice ſwe/ y wſzytkie przyiaćioły opuśćili dla zwiąſku małżeńſtwá [coniunctionis coniugalis causa] ModrzBaz 33; CzechEp 168; iż zwiąſká Małżeńſtwá/ żadnym rozwodem rozwiązána być nie może WerKaz 284, 283 marg, 284, 304 marg; ZawJeft 40; PaxLiz Ev.

Szeregi:

»małżeństwo i spowinowacenie« (1): Bo puśćiwſzy inſzé pány/ Kśiążętá/ Elektory/ y Króle/ z którémi małżeńſtwá y zpowinowácenia miał: [...] Céſarz [...] dawſzy Wnuczkę brátá ſwégo zá ſyná Iego Król: M. Zygmuntá Auguſtá/ Hiſzpánią/ źiemię Włoſką y Niemiecką/ [...] zpiął z Koroną Polſką. OrzJan 63.

»małżeństwo i ślub« (1): gdy ſie potym do domu zwroćiłá/ będąc iuż znácżnie brzemienną/ Iozeff ſkoro to po niey obacżył mniemáiąc żeby ſie z cudzołożyłá/ małżeńſtwá y ſlubu onego ſwoiego z nią ták milcżkiem zniknąć chćiał CzechRozm 161.

Zestawienia: »bogini małżeństwa« (1): Iuno byłá bogini małżeńſthwá RejAp 111.

»sakrament, świątość małżeństwa« [szyk 11 : 1] (6 : 6): KuczbKat 115, 251 żp, 255; KAZANIE PRZY PRZIYMOWANIV SWIATOSCI MALZENSTWA. WerKaz kt, 267, 279 [2 r.], 281, 285 marg, 302; Maſz y małżeńſtwá świętego/ [...] w kośćiele iego Sákráment ſwoią też pewną łáſką opátrzony. LatHar 678; WujNT Bbbbbb4.

Przen: O mistycznej jedności Chrystusa i Kościoła, duszy i Boga (6): Ieſt tedy Zawiſna miłośc Boża/ [...] przez ktorą duſzá ludzka zepſowana fáłſzywymi náukámi y zlymi chciwośćiámi/ precż odrzucona y od małżeńſtwá Bożego iáko Zoná cudzołożna oddalona bywa KuczbKat 280.
Zwrot: »[z kim] w małżeństwo wstąpić« (1): Náwroććie ſie ſynowie błąkáiący ſie mowi Pan/ á ia zwámi wmáłżeńſtwo wſtąpię CzechRozm 120v.
Wyrażenie: »małżeństwo duchowne« [w tym: czyje z kim, z czym (2), miedzy kim i czym (1)] (3): O vrzędźiech ludźi Krześćiáńſkich. 23. A zwłaſzcżá o małżeńſtwie ták ćieleſnym/ iáko y duchownym Páná Kryſtuſá z Kośćiołem. BibRadz Eph 5 arg; SkarŻyw 510; Małżeńſtwo duchowne miedzy Bogiem y duſzą. WujNT Zzzzz4v.
Szereg: »złączenie i małżeństwo [czyje z kim]« (1): gdyż Apoſtoł ś. iáſnie Sákrámentem zowie/ że złącżenie mężá y żony ieſt Sákrámentem/ to ieſt/ świętym znákiem onego złącżenia y Małżeńſtwá Páná Chryſtuſowego z Kośćiołem. WujJud 161.
2. coll. Małżonkowie, mąż i żona; matrimonium Modrz (18): GliczKsiąż C, C3v, P6; Spadek między małżeńſtwem GroicPorz oo3v; Poſtánowione ſą we zborze Bożym porządne o tym ſądy y Sędźiowie/ [...] ktorzyby roſterkom á roznicam w małżeńſtwie zábiegáli. WujJudConf 211v; CzechRozm 163; ModrzBaz 33; Zadne małżeńſtwo ſtu dziatek mieć y rodzić nie może SkarŻyw 180, 153, 180 [2 r.]; WerKaz 303, 306; LatHar 503.

małżeństwo czyje z kim (1): Spomnyeć mayą na inſſe małżeńſtwá/ yako Abráámá s Sarą/ Elkaná z Anną/ Elzbyęthę z Zácháriaſſem/ y inſſych ktorzi nye cżárnokſięſtwem ſtáráli ſie o płod/ ale modlithwámi pilnemi do páná Bogá GliczKsiąż C4v.

Wyrażenie: »małżeństwo zgodne (a. zgodliwe)« [szyk 2 : 1] (3): Miezka pan Bog miedzy zgodliwym malzeńſtwem/ y natakowym weſſelu ſam racził być SeklKat L; RejZwierc A5v, 32.

Synonim: 1. ożenienie.

AL