Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MERKURYJUSOW

Następne hasło: MERKURYJUSZOW »

MERKURYJUSZ (77) sb m

Merkuryjusz (48), Merkuryjus (23), Merkury a. Merkuryjus (1), Merkuryjusz a. Merkuryjus (5); Merkuryjusz BielŻyw, RejZwierz (3), GrzegRóżn, RejZwierc, PaprPan, Oczko (3), WujNT, SkarKazSej, PudłDydo; Merkuryjus HistAl (5), KromRozm III, LeovPrzep, ModrzBaz, SkarŻyw, StryjKron, KochPhaen, KlonFlis; Merkuryjusz : Merkuryjus FalZioł (1 : 3), RejWiz (11 : 1), BielKron (17 : 3), GórnDworz (2 : 1), GórnRozm (3 : 2), KlonWor (1 : 1); Merakury a. Merkuryjus KlonWor [Za postaci wątpliwe -usz a. -us uznano zapisy przez -ſſ, które mogą odpowiαdαć zarówno dźwiękowi „sz”, jak i „s”].

e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	Merkuryjusz
G	Merkuryjusza	Merkuryjusz(o)w
D	Merkuryjuszowi, Merkuryjuszewi
A	Merkuryjusza
I	Merkuryjusz(e)m
L	Merkuryjuszu, Merkuryjusie
V	Merkuri, Merkury
inne	sg G a. A - Merkuryjusza

sg N Merkuryjusz (40). ◊ G Merkuryjusza (16). ◊ D Merkuryjuszowi (2) HistAl, Oczko, Merkuryjuszewi (1) GórnDworz. ◊ A Merkuryjusza (9). G a. A Merkuryjusza (1). ◊ I Merkuryjusz(e)m (4). ◊ L Merkuryjuszu (1) Oczko, Merkuryjusie (1) SkarŻyw. ◊ V Merkuri a. Merkury (1). ◊ pl G Merkuryjusz(o)w (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII ‒ XVIII w.; poza tym XVI w. s.v. merkuryjuszowy.

Znaczenia

1. n-pers (46)
- a. Rzymski bóg handlu, odpowiednik greckiego Hermesa (45)
  - α. [Stos powstały z kamieni rzucanych według zwyczaju pod posągi Merkurego stawiane przy drogach w Palestynie]
- b. Błędnie o filozofie greckim Hermejasie (1)
2. astron. Nazwa pierwszej według oddalenia od Słońca planety układu słonecznego (26)
3. Rtęć, tzw. żywe srebro (5)

1. n-pers (46):

a. Rzymski bóg handlu, odpowiednik greckiego Hermesa (45): HistAl E8 (4); RejZwierz 36; Tych Merkuriuſzow było pięć/ cżáſem iednego miáſto drugiego kłádą BielKron 21 (16); Nád to roſkazał Merkuriuſzewi/ żeby vcżynił táki ſtátut/ iż kthoż by kolwiek niemiał wſtydu w ſobie/ á ſpráwiedliwośći/ áby ten [...] był s poſrzodká ludzi wyięty GórnDworz Ffv (3); RejZwierc 27; PaprPan Ff2v; ModrzBaz 12; Rzecże Kláudiuſz/ o náſzych Bogách Iowiśie y Merkuryuśie co trzymaſz? SkarŻyw 147; StryjKron 144; KochPhaen 11; Nákoniec Iupiter [...] poſłał Merkuriuſzá/ żeby wſtyd/ y ſpráwiedliwość ná świát wprowadźił GórnRozm N2v (5); WujNT Act 14/11; SkarKazSej 699b; KlonFlis D4; MERCVRI wſzytkich hándlow y przemyſłow Boże: Ktoż twoię mądrość poiąć y wyſłowić może? KlonWor 1 (3); PudłDydo A4.

Zestawienie: »Merkuryjus(z) Trysmegistus« — Hermes Trismegistos, bostwo hellenistyczne; utożsamienie Hermesa z egipskim Thothem (w BielKron błędnie o Merkurym rzymskim); później nazwa przeniesiona na rzekomego proroka, ktoremu przypisywano powstałe w III i IV w. pisma religijno-filozoficzne, tzw. Corpus Hermeticum (3): KromRozm III B3v; Tenże Iupiter miał z Máią Merkuriuſzá Triſmegiſtá. BielKron 21; O tych y o inſzych Bogách cżytay Ireneuſzá/ Tertulianá/ y Merkuryuſzá Trysmegiſtá. GrzegRóżn G2v.

α. [Stos powstały z kamieni rzucanych według zwyczaju pod posągi Merkurego stawiane przy drogach w Palestynie: Iáko kto rzuca kámięń ná gromádę Merkuriuſzowę [in acervum Mercurii] (marg) kámienie położoné ná znák drógi zwano Merkuriuſzem. (–) WujBib Prov 26/8 (Linde).]

b. Błędnie o filozofie greckim Hermejasie (1): PLotinus mędrzec Attenſki vcżyciel Platonow y Porfiriuſow, onim Mercuriuſz tako piſze. BielŻyw 94.

2. astron. Nazwa pierwszej według oddalenia od Słońca planety układu słonecznego; Mercurius Cn [Mercurius – gwiazda a planeta, jedna z siedmi planet Mącz 217d] (26): Mercurius. Ieſt przyrodzenia przemiennego: wedlug iako ſie ku ktoremu planecie przytocży. FalZioł V 51v, V 51v, 53; pogląday ná gwiazdi bácż gwiazdę Herkuleſowę iáko ſie ſmęći/ á Merkurius ſie weſeli HistAl A7v; RejWiz A7v, 33v [2 r.], 34, 143 [2 r.], 143v (12); RejZwierz 71v, 75v; Goski A4 [5 r.]; BielKron 26, 122v; ku ktoremu też záćmieniu/ trzey Plánetowie przyłączyli ſie byli/ iáko Merkurius/ Iowiſz/ y Sáturnus LeovPrzep Av.

3. Rtęć, tzw. żywe srebro; argentum vivum Cn [mercurium – żywe srebro BartBydg 89b] (5): prżikładay na ony mieſtcza białey maſci/ To ieſt de Ceruſa vngentum/ z kanforu bez Mercuriuſa. FalZioł V 41v; BielKron 26; gdyż w owéy Dyſputácijey/ kthórąſmy o Merkurijuſzu mieli/ náturze á właſnosći ſye iego pilno przypátruiąc/ okázáć ſye może/ iako rózne rozumy náſze/ róznym chorobam/ [...] z róznym théż effectem lekárſtwá náydowáć/ y dáwáć muśiáły. Oczko 2; gdyż ták głęboko záśiádłá [choroba]/ że iéy zwiérzchówné rzeczy (Mercuryuſzowi záwżdy exceptią dawſzy) trudno dośiąc máią Oczko [40], 11.

Synonimy: 3. rtęć, »żywe srebro«.