Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MNA

Następne hasło: MNICHOSTWO »

MNICH (951) sb m

Fleksja

	sg	pl	du
N	mnich	mniszy, mnichowie
G	mnicha	mnichów
D	mnichowi	mnichóm
A	mnicha	mnichy	mnichu
I	mnichem	mnichy, mnichami
L	mnichu	mnichåch, mnichoch
V	mnichu	mniszy

sg N mnich (407). ◊ G mnicha (35). ◊ D mnichowi (14). ◊ A mnicha (45). ◊ I mnichem (63); -em (5), -(e)m (58). ◊ L mnichu (3 + errata). ◊ V mnichu (12). ◊ pl N mniszy (165), mnichowie (1) OrzRozm. ◊ G mnichów (77); -ów (2), -(o)w (75). ◊ D mnichóm (42); -óm (1) KochAp, -(o)m (41). ◊ A mnichy (48). ◊ I mnichy (14), mnichami (7); -y MiechGlab, KromRozm I (2), KrowObr (2), BielKron, HistRzym, BielSat, RejZwierc, KochFr, BierRozm (2); -ami OrzList, CzechEp (2), SarnStat; -y : -ami WujJud (1:1), SkarŻyw (1:2). ◊ L mnichåch (10 + errata), mnichoch (1) GroicPorz; ~ -åch BielKron, GórnDworz, WujJud (2), CzechEp; -ach WujJudConf; -åch : -ach KrowObr (3:2). ◊ V mniszy (4). ◊ du A (cum nm) mnichu (1) BielKron 363.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Zakonnik; mężczyzna nieżonaty, przynależący do społeczności zakonnej, żyjącej według ustalonej reguły (944)
- Przen: Uczeni w Piśmie św. Starego Testamentu (5)
2. bot. Taraxacum officinale Web.; mniszek pospolity, bylina z rodziny złożonych (Compositae) lecznicza i trująca (1)
3. zool. Zestawienie: »mniszy morscy« = ssaki płetwonogie z rodziny fok (Phocidae) zamieszkujące przybrzeżne strefy mórz ciepłych, np. mniszka śródziemnomorska (Monachus monachus Hermann.) (1)
4. Figura szachowa: goniec, laufer (1)
5. Urządzenie służące do regulowania stanu wody w stawie rybnym (1)
6. [Prawdopodobnie pękata flaszka ceramiczna na trunki]
7. n-pers (3)
- a. O biskupie waradyńskim opiekunie królewicza węgierskiego (1)
- b. Zestawienie: »Kazinierz Mnich« = książę Kazimierz Odnowiciel (2)

1. Zakonnik; mężczyzna nieżonaty, przynależący do społeczności zakonnej, żyjącej według ustalonej reguły; monachus Murm, Mymer¹, Mącz, Cn; coenobita Murm, Mącz; anypodetus, cucullatus Mącz; solitarius Mącz, Cn [w tym: w funkcji postaci dialogu z RejKup oraz KromRozm (315)] (944): Murm 173; Mymer¹ 9v; Gdzież zabili Opata Pokrzywniczkiego ze wſzytkimi mnichy [abbatem ... cum fratribus eius Miech A5] MiechGlab 6; RejRozpr F4; SeklWyzn Gv; A ſnadz to ieſt wielka ſtrata Za młodu nie vżyć ſwiata Iakos ſie ty tak żniewolił Prawys mnych bys ſie ogolił RejJóz E3v; LibMal 1547/137, 1548/141 [2 r.], 141v [2 r.]; SeklKat E2; Wiecz mnich dutkuye a pithá A za groṡ czo rychlej chwytá RejKup q8v; Ale czoſczi Panie natem Swarzicz ſię z Mnichem Brzuchatym RejKup cc3, c2, c2v, c3, c6v, c8 (63); ták ſye nápiſáło yákoby ſye dwá myedzy ſobą rozmawyáli/ Dworzánin yednę/ á Mnich drugą ſtronę dźyerżąc. KromRozm I A2, A3 żp, A3 [5 r.], A3v [5 r.], A4, A4v (100); KromRozm II av, a2, a2v, a3 [3 r.], a4 żp (60); KromRozm III A2v, A3, A3v, A4, A5 (89); BielKom A2, D2, D2v; GroicPorz ggv [3 r.], gg2 [3 r.], oo3v [2 r.]; Czemu Mniſzy chodzą w kápicách/ w trepkách/ w powroziech/ koſzul nienoſzą/ pieniędzy ſie przed l[ud]zmi niedotykáią/ [głow]y golą/ mięſá niektorych dni nieiadáią/ Zon właſnych niemáią? KrowObr 133; Záſię w Angliey drudzy Mniſzy nowi náſtáli/ ktorzy ſie Rycerzmi ſwiętego Ierzego názwáli KrowObr 136v, 18, 26, 38v, 133 [2 r.], 133v (80); Wydáć zá mąż pánienkę y przyiacioł nábyć. Lepiey niżli Proboſzcżá álbo Mnichá w ſzárzy RejWiz 39, 68v, 161; OrzList f4v, iv [2 r.]; RejFig Bb [3 r.], Cc, Dd3 [3 r.], Dd8; RejZwierz 104v, 106v, 118v; OrzRozm E [2 r.], G2v, P4; Vſtáwił też [papież Eugeniusz] áby mnichom s klaſztorá wolno wynidź kędy y kiedy chcą/ á ine odzyenie duchowne ná ſię włożyć. BielKron 166v; [św. Jacek] dwu mnichu zá ſobą przewioſł ná kápicy ſwoiey przez Wiſłę v Zákroćiniá w powodź BielKron 363, 164, 164v, 166v, 171, 175v (61); KochZg A3v; Monachus. Latine solidarius, Oſobliwy/ ten który oſobliwie mieſzka Mnich. Mącz 230c, 12a, 28c, 32b, 59a, 70d, 93d; OrzQuin Y2, Y2v; RejAp 60v, 113v [2 r.], 179 [2 r.]; GórnDworz Q2v [3 r.], Q3; HistRzym 33v, 34 [2 r.], 40v; Mniſzy co nic nie robią/ żony ich nie rodzą/ Ci ſie też Poſpolitey rzecży nie przygodzą. BielSat C3v, C3v marg, D2; RejZwierc B3v, 26v, 27v [2 r.], 158, 158v, 235a [4 r.]; bo ia znam wiele Mnichow w Klaſztorzech/ ktorzy prochy dobrze cżynią ruſznicżne BielSpr 72v, 72v; że Márek ś. vcżeń Piotrá ś. Mnichom Chrześćijáńſkim w Egyptćie y w Alexándriey Regułę ſpiſał WujJud 144, 126v, 143 [3 r.], 144, 145 [2 r.], 145v (28); dobrych ludźi Chrześćijáńſtich [!] doſyć bywáło miedzy nimi/ teraz iuż bárzo z pracą dobrego Mnichá ználeść WujJudConf 144v, 143, 213, 221v; RejPosRozpr c4; BudNT przedm b4, b5v, b7v [2 r.], c3; CzechRozm 220; ModrzBaz 131; SkarJedn 200, 233, 391; Mnich ktory dzierżáwy ná ziemi ſzuka/ mnichem nie ieſt. SkarŻyw 324, 58, 75, 99 [3 r.], 100 [5 r.] 107 (68); StryjKron 532 [3 r.], 597; CzechEp 62, 65, 84, 264, 295, 333, 413; NiemObr 62; KochFr 16, 24, 25, 90; ReszPrz 20, 22, 35; Tákżeć kołniérz nie winien/ kiedy Vſarz błądźi: Iáko y káptur/ gdy ſye téż Mnich źle w nim rządźi. PudłFr 54, 53, 54; BielRozm 26, 28; KochAp 13; LatHar ++5v; WujNT 80, 125 [2 r.], Cccccc4v; KlonKr C2v, F3; KlonWor 70 [3 r.], 71 [4 r.].

mnich czyj [= tego, kto jest założycielem zakonu] (5): powiedaſz/ iż tylko ſam Fránćiſzek ma Regułę w Ewánieliey vgruntowáną/ z Mnichy ſwymi? KrowObr 144. Cf »mnich św. Benedykta«, »mniszy św. Bonifacyjusza«, »mnich św. Franciszka«.

W połączeniu z imieniem lub (i) nazwiskiem [imię lub (i) nazwisko + mnich (33), mnich + imię lub (i) nazwisko (11)] (44): KromRozm II o3v; Przypomionę ieſztze drugie náuki Dyabelſkie y bluznierſtwá okrutne o Dominiku Mnichu KrowObr 145v, 78v, 145v, 158, 234v, Rr2v, Rr3v; OrzList iv; OrzRozm G2 marg; PElágiuſz mnich odſzcżepieniec tego cżáſu był wypędzon z Rzymá BielKron 158, 158, 165, 166v, 167v, 176v (19); Lukaſz Mnich Káznodźieiá przepowieda ſpuſtoſzenié Polſki. OrzQuin Y2 marg, Y2v marg; RejAp 82; BiałKat 338v; SkarJedn 196; Zywot S. Bárnáby Apoſtołá/ z piſmá S. to ieſt z Dzieiow Apoſtolſkich/ y z kazania Alexandrá Mnichá SkarŻyw 534, 335, 354, 452, 507; CzechEp 197, 252, 409; NiemObr 64; WujNT 782.

W połączeniach szeregowych (31): RejKup 13; Ale Luter wáſz y yego zwolennicy tegoż was vczą [...] ſromoćić y przeklináć papyeżá/ biſkupy/ kſyężą y mnichy KromRozm I D, B2v, C, C2v [2 r.], E; Między kthore też poczytáią Mnichá/ Kſyędzá/ y niewiáſty/ iże świádczyć niemogą/ wſzákże w pewnych tráfunkách świádczą GroicPorz x4, t2, 112; kthory Papieżowi/ y iego Kxiędzom/ Mnichom/ y Mniſſkom/ oddał Miáſtá/ Zamki/ Wśi: Złoto y Pieniądze KrowObr 75v, 18, 129v, 151 [2 r.], 155v, 227; RejWiz 30, 48v, Cc6v; OrzList iv; BielKron 202; RejAp 115v; ále niechay ruſzą mnichá/ kſiędzá/ páná/ ſtároſty/ Woiewody/ álbo vrzędniká iákiego/ álbo theż ſzwagrá/ zięciá/ álbo powinowátego iákiego/ wnet vſlyſzyſz prętką obmowę RejZwierc 36v; Kośćioł náſz Powſzechny Swięty ieſt/ [...] że miał w ſobie y ma záwſze niezlicżone ludźi práwie święte: iáko miał naprzod Apoſtoły/ więc Męcżenniki y Confeſſory/ Mnichy y Pánienki święte WujJud 133; SkarJedn 252; SkarŻyw 57, 519; CzechEp 335; WujNT 201, 860.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (6): Powyedzial napyervy yſch konya Mnichovi Coronowſkyemu na polyu gdi myeli iachacz na Woyną vkradl LibMal 1548/147; Montoliueteńſcy Mniſzy Regułę nową wymyſlili oblokwſzy ſie w białłe kápice/ á tę Regułę Benedyktową názwáli KrowObr 137; Vcżynił Leſtko Syem w Gąſsáwie w folwárku mnichow Trzemeſzeńſkich bliſko Zniná BielKron 358, 287v; náſtał Eutyches Przeor mnichow Cárogrockich SkarŻyw 318; CzechEp 295; NiemObr 139.

W połączeniu z nazwą sprawowanej godności kościelnej [w tym: mnich biskup (3), mnich sufragan (1)] (4): proſił tedy ná obiad pod namiothy opiekunow krolewicá [węgierskiego]/ Mnichá Biſkupá Wárádzyńſkiego BielKron 313, 312, 316v, 393.

W połączeniu z wyrażeniem przyimkowym od nazwy kościoła (3): BielKron 363v; ktory był iuſz v S. Sewerá mnichem w Ráwennie zoſtał SkarŻyw 572, 575.

W przeciwstawieniach: »mnich ... księża które zowią świeckimi, oracz, pop, wilk« (4): Co ma być rozumiano o tych Kſyędzoch/ ktore zową świeckimi/ nie o Mnichoch. GroicPorz ggv; Tu ſie iuż może nie chłubić ieden przed drugim/ Mnich przed oracżem/ Krol przed nędznikiem RejPos 60v; ieden cżłek mnich po ſukni/ ále złoſliwy wilk wewnątrz [...] do ſproſnych ią [synowicę Abramiusza] myſli pobudził/ y zwiodł SkarŻyw [237]; Będźiem wádźić/ mnichy/ popy W karcżmie niewiáſty y chłopy. W Szpitalu báby z dźiádámi MWilkHist E4.

W porównaniach (4): Swini pyſk ieſth ziele ktore [...] ma głowkhi koſmate/ á gdy [...] dmuchnieſz nanie/ tedy on mech opierzchnie á głowka zoſtanie iakoby mnich FalZioł I 92d; BielKron 459; nie bądźże onym ſkrzętnym á fráſownym goſpodarzem/ co iáko mnich w Cżęſtochowey chodząc wſzytko dyabły wygania. RejZwierc 106v; Ktory z wſzetecżnicámi nie záżywie świátá/ A ták iáko mnich iáki tráwi młode látá. KlonWor 55.

Tytuł utworów Marcina Kromera (4): O wierze y o náuce Luterſkyey. Rozmowá Dworzániná z Mnichem. KromRozm I kt; Mnichá z Dworzáninem Rozmowá wtora. KromRozm II kt; Mnichá z Dworzáninem Rozmowá trzećya. KromRozm III kt; weźmy [...] tákże Cromerowego Mnichá/ álbo inſze ſcryptá iego ReszPrz 33.

[Tłumaczenie etymologii greckiego słowa μοναχός: bo Mniſzy po grecku názwáni ſą od iednośći WujPosŚw 1584/646.]

W charakterystycznych połączeniach: bezbożny mnich, brzuchaty, z wielkim brzuchem, chrześcijański, chytry, głupi, hardy, łakomy (2), niewstydliwy, nowotny (2), papieski, przewrotny, ubogi, zbiegły, zły; mnich w kapicy, w szarzy; mnich na trepkach.

Przysłowia (3): (marg) Rzemieśnik o ſwoim rzemieſle rad mowi. (–) Bo kráwcy gdy ſie zeydą/ mowią o nożycach/ Kowale też o kleſzcżach/ mniſzy o kápicach. RejWiz 147, 6v.

bo mnich á bábá/ ſtáre to diabeł ma inſtrumentá ſwoie RejAp 82.

Fraza: »mniszy są umarli światu« (1): Abowiem iáko Mnich z Bráćią nie dźiedźiczy/ ták też po Mnichu żaden ſpadku nie bierze. Bo Mniſzy wyrzekli ſye świátá/ y ſą vmárli świátu GroicPorz ggv.

Zwroty: »mnichy fundować, nadawać« [szyk zmienny] (4:1): Y to pomnię czom sbudował Kaplicze/ y naſprawował Wielicze [!] Ornatow Kielichow Y ffundował dziewięcz mnichow RejKup t6; co zá myſli w onych ludziech ná ten cżás były/ iż kośćioły zákłádáli/ mnichy nádawáli BielKron 364; SkarŻyw 508; Márek S. w Egipćie mnichy y mniſzki fundował. WujNT 125 marg, Zzzzzv.

»na mnichy przyjść« = zostać mnichem (1): Drugi ná Mnichy przyidzie/ y w ſzárey kápicy Włocżąc ſie/ chlebá będzie żebrał po vlicy. BielRozm 5.

»wstąpić do mnichow« = zostać mnichem (1): Drugi wſtąpi do mnichow/ konwierſzem zoſtánie KlonWor 74.

Wyrażenia: »mnich (zakonu) augustynow, augustyn, [augustyniani mniszy]« [szyk 4:1] (4:1): Byli tego cżáſu poimáni dwá mniſzy zakonu Auguſtynow o Luterſką wiárę y ſpaleni w Bruxelli BielKron 199v, 190, 195v, 197v, 205. [Auguſtiniani Mniſzy od Rychárdá Kornutſkiego náſtáli/ roku 1257 TurnZwierc C].

»mnich św. Benedykta, benedyktyn« (2:1): BielKron 186v; Fundował klaſztor Fuldę/ ktory Károlomanus/ trzy mile wkoło dzierżáwámi/ Mnichom S. Benedyktá nádał. SkarŻyw 519, 352.

»mniszy św. Bonifacyjusza« (1): Kápłani/ Dyakonowie/ y mniſzy S. Bonifacyuſzá ktorzy znim [św. Bonifacjuszem] męcżeńſtwo podięli. SkarŻyw 519 marg.

[»celestyni mniszy«: Celeſtyni mniſzy od Celeſtyná Papieżá náſtáli roku 1290. TurnZwierc C.]

»cystercyjeńscy mniszy« (1): vćiekł y z żoną y z mátką ná gorę Pieniny [...] bliſko Cżorſtyna/ á pothym do Moráwy do klaſztorá Ciſtercieńſkich mnichow. BielKron 360v.

»mnich zakonu dominikow, Dominikow, dominik« (2;1;1): Potym rychło Ian Tecellius mnich Dominikow s Fránfortu/ ine temy Luterowym przećiwne rozſławił. BielKron 193, 185v, 186; CzechEp 192.

»mnich franciszkan, franciszkanin, franciszek; franciszkanow, Franciszkow, św. Franciszka, u franciszkow« [szyk 7:1] (2:1:1;1:1:1:1): Thámże w Wormácyey Mnich Fránćiſzkan Włoch/ każąc w Swiątki ná kazániu/ odſtąpiwſzy od rzecży/ wołał ná woynę ná Lutheryány BielKron 223v; áż go [Łokietka] mniſzy Fránćiſzkowie przez mur w kápicy ćicho wypuśćili BielKron 366v, 180, 195v, 198, 212, 412v; Calep 594a.

[»heremitowie mniszy«: Heremitowie mniſzy z mniſzkámi w iednym klaſztorze náſtáli/ roku 1365. TurnZwierc C.]

»jezuici, [jezuacy] mniszy« (1): CzechEp 65; [Iezuacy mniſzy we włoſzech w Senie náſtáli/ roku 1367. TurnZwierc C.]

»mniszy kamalduleńscy« (1): Druga Regułá/ Mnichow potym ſię wſztzęła Kámálduleńſkich KrowObr 134.

»mnich kartuzyjan, kartuz« (2:1): Iż Pan Kryſthus zwolennikom ſwoim roſkazał/ niemiltzeć iákowi ſą Mniſzy Kártuzowie/ y inni ktorzy ſiedzą w klaſztorzech á miltzą. KrowObr 44v; CzechEp 197, 409.

»klasztor mnichow« (1): Kośćiołow tám [w Kolnie] známienitych doſyć/ iedennaśćie kośćiołow Kánonikow/ Dwánaśćie klaſztorow mnichow/ dzieſięć klaſztorow mniſzek/ dziewiętnaśćie kośćiołow fárnych BielKron 285v.

»mnich w klasztorze, z klasztora« [jakiego a. gdzie] (2:1): Pátryárchę wybieráią Mnichá s Klaſztorá S. Antoniego puſtelniká BielKron 462; SkarŻyw 332.

»mnich kościoła [którego]« (2): kthorymy on myal skvpycz czynsz z gymyenya szwoyego skomornykow y zwoley comornyczskye [!] (swyathego) v mnychow Cosczyola swyathego marczyna ZapWar 1527 nr 2383; Zywot S. Dunſtaná Arcybiskupá Kántuáryyſkiego/ piſany od Vſberna Mnichá tegoſz kośćiołá SkarŻyw 507.

[»krzyżacy mniszy«: Krzyżacy mniſzy náſtáli we Włoſzech roku 1207 TurnZwierc C.]

»ksiądz mnich« (1): Item kxyedzu yednemv Mnychovi w wągrowczu dwye ſzyekyerze vkradl LibMal 1545/108.

»minoryta, mniejszy mnich« [szyk 3:1] (3:1): s ktorą Regułą/ ſámá ſiebie/ y s ſwymi ſioſthrámi inſzymi Mniſſkámi/ poddáłá ſie Mnichom Minorytom w náukę y w ćwitzenie. KrowObr 135v, 137 [2 r.], 171v.

»poświącanie mnichow« (1): Wſpomina Dioniſius Areopágitá vcżeń Páwłá ś. poświącánie álbo profeſſowánie Mnichow. WujJud 144.

»professowanie [= wyświęcanie] mnichow« (1): WujJud 144 cf »poświącanie mnichow«.

[»regulares mniszy«: Regulares Mniſzy náſtáli od Arnolphá w Ieruzalem/ roku 1115. TurnZwierc B4v.]

»mniszy [jakiej] reguły« [szyk 2:1] (3): FRANCISZEK [...] Regułę żebrátzą wymyſlił/ Mnichy tey Reguły Minoritás názwał KrowObr 135, 134v, 135v.

»mnich ruski postrzyżony« (1): Stroynatá záſię [zabił] Woyſzałk/ á tho był mnich Ruſki poſtrzyżony BielKron 362.

»mniszy rycerze« (1): náſtáli Rycerze Rhodeńſcy/ Mniſzy od Rodeńſkiey Inſuły [...] wezwáni [...] Tám ći Mniſzy Rycerze Rycerſtwo ſwoie vtráćili. KrowObr 136; [Rodſcy rycerze mniſzy w cżarnych płaſzcżách z białymi krzyżmi náſtáli około roku 1308. TurnZwierc C].

»święci mniszy« (2): y wſzyſtkich Swiętych Mnichow/ y puſtelnikow/ niechay nas wſpomoże przytzyná. KrowObr 160v, 162.

[»trojczacy mniszy« = trynitarze, członkowie zakonu św. Trójcy: Troycżacy mniſzy w białych kápicách z cżerwonemi krzyżykámi/ roku 1220. TurnZwierc C.]

»mnich zakonu [jakiego]« (3): Wybrał zá opiekuny ſyná ſwego/ Ierzego Biſkupá Wárádzińſkiego/ Mnichá zakonu s. Páwłá BielKron 310v; OrzQuin Y3; SkarŻyw 473.

Zestawienia: »bosacy mniszy« = karmelici bosi (1): Item v Boſſakow Mnychow 6 gąſſy vkradli LibMal 1553/172v.

»czarni mniszy« = dominikanie [szyk 4:3] (7): vczyekſchi do Czarnich Mnichow wkoſzczienye dal portulanowy zebi go puſzczil groſchi dwanaſczie LibMal 1548/141, 1547/137, 137v, 1548/141v [2 r.], 1553/175.

~ Wyrażenie przyimkowe: »za czarnemi mnichami« = za klasztorem dominikanów (1): POnieważ młyny náſzé przy Poznániu/ ieden zá Czarnémi Mnichámi/ drugi zá bramą Wrocłáwſką leżącé [...] ad ruinam przyſzły. SarnStat 975. ~

»mnich laik« = zakonnik bez święceń (2): Mnich go láik do kápice vkazánim ś. Apollinárá námowił. SkarŻyw 570 marg, 569.

»maluścy, [minimi] mniszy« = członkowie zakonu założonego w 1435 r. przez św. Franciszka z Pauli (1): Regułá Minimorum/ to ieſt/ máluſkich Mnichow nowa powſtáłá/ od Fránćiſſká Sykuluſá w Fráncuſkiey ziemi ſmyſloná KrowObr 137; [Minimi mniſzy od Fránćiſzká Sikuluſá/ nie iedząc nic wárzonego/ y chodząc bez cżapki y botow náſtáli we Fránciey roku 1455. TurnZwierc Cv].

[»niscy mniszy«: Pokornych ábo niſkich mnichow zakon náſtał we Włoſzech przy Mediolanie roku 1017. TurnZwierc B4v.]

[»pokorni mniszy«: TurnZwierc B4v cf »niscy mniszy«.]

»mniszy srokaci« = dominikanie (1): Kośćioł ták trzymá/ Dominiki mnichy ſrokáte/ [...] zniewoliwſzy [...] iż ſię P. Márya mátká páńſka bez grzechu pierworodnego pocżęłá CzechEp 192.

»mniszy szarzy« = franciszkanie (1): gdzie wielkie okrućienſtwá Litwá pogáni nád Kośćiołámi/ ktorych ſto czterdzieśći zburzyli/ y dwá Klaſztory Mnichow ſzárych y Mniſzek ſpalili/ okázowáłá StryjKron 406; [Jest w nim [Galacie] klasztor mnichów szarych, franciszkanów Panny Maryi, kosztownie budowany StryjPocząt 475].

Szeregi: »biskupi i mniszy« (2): Po nim náſtał Michał Ceſarz/ ktory wſzytki Biſkupy y mnichy z wygnánia y zwięzienia wyzwolił y pokoy kośćiołowi vcżynił. SkarŻyw 300, 299. [Ponadto w połączeniach szeregowych 13 r.].

»mniszy a i bracia« (1): Czom Fundował kiedym był chor Wktorem y dzis zawżdy mniſſy A y wſſytczy braczia inſſy Vſtawicżnie tam ſpiewają RejKup Bb.

»mniszy i duchowieństwo« (1): Ian Hus [...] przećiw Odpuſtom y inſzym wyſtępkom Papieſkim iáwnie począł kázáć/ zá ktorym powodem przeſládowánie Mnichow y Duchowienſtwá w Czechach/ y wnętrzne woyny vroſły. StryjKron 457.

»mniszy i kapłani (a. mnich i kapłan)« [szyk 5:1] (6): KromRozm I D; Krzyżacy miedzy ktorymi było wiele mnichow y kápłanow/ tákież rzemieśnikow/ rzućili ſie ná żydy w Káźimierzu BielKron 400, 413; nic im niepomogło kazánie/ y namowy wiele świętych/ y vcżonych kápłanow y mnichow SkarŻyw 235; StryjKron 350; WysKaz 20. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»księża (a. ksiądz), (i, a, abo) mniszy (a. mnich)« [szyk 14:4] (18): KromRozm I A4, A4v, C3; náſſy kſyęża y mniſſy wyele rzeczy ná koſcyoł ſkłádáyą/ o ktorych ſye koſcyołowi nye ſniło. KromRozm II y3, b3v; KromRozm III Q3v; PErſony Duchowne/ iáko Kſyęża/ Mniſzy/ ieſli przed Práwem Swieckim ná kogo żáłuią/ támże też obwinionemu powinni odpowiádáć GroicPorz t4, tv; HistLan F; Toć wáſzá poſpolita Pioſnká/ Kśiężey á Mnichom łáiáć/ one brámowáć y potwárzáć. WujJud 242, 242, Mm5v; WujJudConf 242; CzechEp 235, 403 marg; WujNT 782, 845; PowodPr 40. [Ponadto w połączeniach szeregowych 15 r.].

»ludzie zakonni i mniszy« [szyk 2:1] (3): aby mu [św. Dunstanowi] po wſzytkiey Angliey wolno było Kánoniki y kápłany/ ktorzyby w cżyſtośći nieżyli/ zdoſtoieńſtwá ich y vrzędow kośćielnych ſkłádáć/ á ná ich mieyſca ludzie zakonne y mnichy ſtawić. SkarŻyw 510, 88, 299.

»(ani, i) mniszy (a. mnich), (i, ani, albo) mniszki (a. mniszka)« [szyk 20:3] (23): Brygidá Kxiężná [...] potym v Papieżá vproſiłá y othrzymáłá/ áby Regułę Mnichom y Mniſſkom záłożyć y vſtáwić mogłá KrowObr 136v, 136v, 143v [3 r.], 150v, 155v, 158; RejZwierz bb; GórnDworz B3v; KuczbKat 290; WujJud 210 [2 r.], 212v, L17; ReszPrz 73; Mniſzy y Mniſzki ślubu nie trzymáiące/ máią potępienie. WujNT Aaaaaav, 125 marg, Aaaaav, Zzzzz4v, Aaaaaav; SkarKaz 418b [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.].

»mniszy i opaci« (2): Bo iáko ſłyſzym wſzytki kośćioły Láćinſkie zámknęliśćie Mnichom y Opátom/ Klaſtoryśćie pobráli/ chcąc áby po wáſzemu żyli. SkarJedn 372, 250. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»papież i mniszy« (10): Iż Papieſz y Mniſzy Bibliją s fáłſzowáli/ Syná Bożego Iezu Kryſtá wyrzućili KrowObr 151, 151v [3 r.], 152, 156 marg, 157v żp, Rr4v (10). [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.].

»mnich albo (i) pleban« [szyk 1:1] (2): RejWiz 68v; My ſie z káżdym zgodzimy z Plebany y z Mnichy/ Bo Pan w náſzey poſtáći był pokorny ćichy. BielRozm 8. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mniszy, (a, i) popi, mniszy z popy« [szyk 6:1] (6;1): Bo iuż ten Pop malowany [pleban] Wylycyl wſytky balwany. Tluſte Mnichy/ myąſze Popy/ Takies wſytky zbracztwa Chlopy. RejKup 13v, d2v; KromRozm I E3; RejAp CC2, 170v; RejPos 342v; Pocżęli tedy Mniſzy z innymi popy vcżynki ſwe ſmiele przedáwáć CzechRozm 220. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»mniszy (a. mnich) i (a(l)bo) pustelnicy (a. pustelnik)« [szyk 12:2] (14): GliczKsiąż K4; KrowObr 133v, 160v, 162; GórnDworz Ff7; trzy rzecży mam przed ſobą: ábo mnichem być: ábo puſtelnikiem: ábo ná oycżyznie mieſzkáiąc (bo iuſz nań było wſzytko iáko ná iedynaká po oycu ſpádło) dobrze wedle Bogá żyć SkarŻyw 332, 52, 570, 571, 574; WujNT 11 [2 r.], Zzzzz, Aaaaaav.

»mniszy (a. mnich) i (abo) zakonnicy (a. zakonnik)« [szyk 2:1] (3): Dali mu zgodną rádę/ áby páńſtwo zle nábyte porzućił/ á ſam zakonnikiem y Mnichem zoſtał. SkarŻyw 570; Apoſtołowie y oni pierwſzy wierni/ byli właśnie pierwſzy mniſzy ábo zakonnicy Chrześćijáńſcy. WujNT 411, 411. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Wyrażenie przyimkowe: »u mnichow« = w klasztorze (1): Iuż v mnichów ſłyſzę dźwóny KochPieś 25.

W przen (1): NIewiéſz Stáśiu/ co o twéy żęnie powiádáią: Powiémći/ dźiękuyże mi: Mniſzy z nią śiadáią. PudłFr 41.

Przen: Uczeni w Piśmie św. Starego Testamentu (5): Gromi też [Chrystus] ſurowie y Fáryzeuſze mnichy Bogu y ſobie odporne CzechEp 18, 51, 208.

W połączeniu szeregowym (1): Chriſtus ſam był v ſwych iáko cudzoźiemiec: y przeżywáli go też Biſkupowie/ Xięża y Mniſzy Gálileycżykiem y Sámárytánem CzechEp 58.

Wyrażenie: »mniszy Starego Zakonu« = prorocy (1): Hieronym ś. Eliaſzá/ Helizeuſzá y ſyny Prorockie zowie Mnichámi ſtárego Zakonu WujJud 144.

2. bot. Taraxacum officinale Web.; mniszek pospolity, bylina z rodziny złożonych (Compositae) lecznicza i trująca; ambubeia, aphaca, caput monachi, chondrilla, dens leonis, rostrum porcinum, seris somnifera a. urinaria, taraxacum Cn (1): Swini pyſk ieſth ziele ktore roſcie na miedzach rado/ ma głowkhi koſmate/ á gdy ie wezmieſz w rękę á dmuchnieſz nanie/ tedy on mech opierzchnie á głowka zoſtanie iakoby mnich. nektorzi [!] zową mnich FalZioł I 92c; [Swini pysk ábo mnich. Roſtrum porcinum. [Pępawa. FalZioł I 122a]. Pfafen rorlin. SienHerb 151b; ROSTRVM PORCINVM, Dens Leonis, Caput Monachi. Mnich, Rádiki, Pápáwá UrzędowHerb 268b. (Linde s.v. mniszek)].

3. zool. Zestawienie: »mniszy morscy« = ssaki płetwonogie z rodziny fok (Phocidae) zamieszkujące przybrzeżne strefy mórz ciepłych, np. mniszka śródziemnomorska (Monachus monachus Hermann.) (1): płodźił ſie [Adam]/ nápiſáli [w Talmudzie]/ ze źwierzęty: s tąd że ſie dźiwow morſkich y leśnych nápłodźiło ná ſwiećie/ ktore ſą podobne nieiák cżłowiekowi: iáko Małpy/ Kocżkodani/ mniſzy morſcy/ Centary/ Monokuli/ Arpigie/ Wielonodzy/ y ine rozmáite BielKron 462v.

4. Figura szachowa: goniec, laufer (1): Poſpołu z draby ſieką y Fenrichá/ Tego tu wloką/ ſám owego Mnichá. KochSz B3v.

5. Urządzenie służące do regulowania stanu wody w stawie rybnym (1): ZWłaſzczá v tych żłobów o którychem iuż piſał łupanych bywáią v nich ſłupy/ któré zową Slężacy Pidłem/ Mázurzy Mnichem. Strum G4.

6. [Prawdopodobnie pękata flaszka ceramiczna na trunki: [w inwentarzu rzeźbiarza:] dzbankow 6, 2 kubki i mnich 1, korbaszewa flasza 1 InwMieszcz 1571 nr 168.]

7. n-pers (3):

a. O biskupie waradyńskim opiekunie królewicza węgierskiego (1): prosche M. Krolv [...] abisczie poſlaly swoye lyſti do krolowey vegierſkiey y do mnycha abi nam [palatino Valachiae] vroczono nasche Zamky czoſmi miely w wegrzech LibLeg 11/46v.

b. Zestawienie: »Kazinierz Mnich« = książę Kazimierz Odnowiciel [szyk 1 : 1] (2): TEn ktorego Dámiánus piſarz żywotá te^go zowie Busłáwinem ábo Bolesłáwinem krolewicem Słowieńſkim/ był Kázimierz wnęk Bolesłáwá Chábre^go: ktory z mnichá był potym Krolem Polſkim. (marg) Kázimierz mnich Krol/ zowie ſię tu Bolesłáwinem. (–) SkarŻyw 575, 569.

Synonimy: 1. bosak, czerniec, kapicznik, zakonnik; 2. pępawa, »świni mlecz«, »świni pysk«; 4. kapłan, ksiądz, pop.