Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NARUSZONY

Następne hasło: NARUSZYĆ SIĘ »

NARUSZYĆ (60) vb pf

a jasne.

Fleksja

inf	naruszyć

praet
	sg		pl
1	m	-m naruszył	m pers
1	f	-m naruszyła	m an
2	m	-ś naruszył	m pers
3	m	naruszył	m pers	naruszyli
	f	naruszyła	m an
	n	naruszyło	subst

plusq
	sg		pl
3	m		m pers	naruszyli byli
3	f	była naruszyła	m an

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś naruszył	m pers
3	m	by naruszył	m pers	by naruszyli

impersonalis
		naruszy się
participia
part praet act		naruszywszy

inf naruszyć (20). ◊ fut 2 sg naruszysz (2). ◊ 3 sg naruszy (6). ◊ 1 pl narusz(e)my (1). ◊ 3 pl naruszą (1). ◊ praet 1 sg m -m naruszył (1). f -m naruszyła (2). ◊ 2 sg m -ś naruszył (1). ◊ 3 sg m naruszył (4). f naruszyła (5). n naruszyło (1). ◊ 3 pl m pers naruszyli (3). ◊ plusq 3 sg f była naruszyła (1). ◊ 3 pl m pers naruszyli byli (1). ◊ con 2 sg m byś naruszył (2). ◊ 3 sg m by naruszył (2). ◊ 3 pl m pers by naruszyli (2). ◊ impers naruszy się (2). ◊ part praet act naruszywszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Uszkodzić istniejący, przeważnie zadowalający stan; nadwerężyć, osłabić, zachwiać; umniejszyć (58)
- α. O zdrowiu i ciele ludzkim (10)
  - αα. O dziewictwie (2)
- β. O majątku (2)
- a. O abstraktach (45)
  - α. O prawach, przymierzach itp.: złamać, zgwałcić (8)
2. Obrazić, rozgniewać (2)

1. Uszkodzić istniejący, przeważnie zadowalający stan; nadwerężyć, osłabić, zachwiać; umniejszyć; atterere, deterere, exulcerare, incutere, inquinare, violare Mącz; praevaricari Vulg; fallere Modrz (58):

naruszyć czego (1): Bo kto w iedney rzecży zábłądźi/ ten iuż wiáry zupełney mieć niemoże: ktora ieſt iáko dzwon: ktorego ſkoro ſie namniey náruſzy/ niepożytecżny ſie sſtawa. WujJud 12.

naruszyć co a. czego (1): Roziecháli ſie Krolowie/ Włádźiſław do Węgier á Zygmunt Polſki do Wiedniá/ tám muſiał trzy dni mieſzkáć/ cżekáiąc napráwienia moſtu/ bo go byłá powodź náruſzyłá BielKron 415.

Zwrot: »nic [czego] nie naruszyć« (1): Ciáło prawdziwe Chriſtuſowe/ wchodząc przeze drzwi zámknione/ [...] przeniknęło drzwi/ nic ich nie náruſzywſzy WujNT 386.

α. O zdrowiu i ciele ludzkim (10):

naruszyć czego (4): SienLek 171; á gdy mu [pijanicy] do tego w koźi rok/ [...] zágráią/ y w ſzkápi brzuch kiymi zábębnáią/ to on dopiero áż ná łbie/ choć karku ſobie náruſzy/ dotáńcuie. WerGośc 235. Cf »naruszyć zdrowia«.

naruszyć czego czym (1): Poſtem zdrowia náruſzył. SkarŻyw 371 marg.

naruszyć czego (po przeczeniu) (2): Iozeff z Nikodemem/ leguchno ciało iego náſwiętſſé/ z wielką vcżliwoſcią ſpuſcili/ aby ciała iego nienaruſſyli OpecŻyw [155]. Cf »nic nie naruszyć«.

naruszyć kogo, co (3): BielSat C4v; nánieć my wielki ogień/ przez ktory ty przeniść maſz: ieśli ćię ogień naruſzy/ ſpalę ćię do końcá: á ieśli cáło wynidzieſz/ vcżynię wſzytko co każeſz. SkarŻyw 576; BielRozm 23.

Zwrot: »naruszyć (barzo) zdrowia« [szyk zmienny] (2): Gdyby ktho chciał ſamego tego Iabłka pożywać/ naruſzy barzo zdrowia ſwego FalZioł III [3²]a; SkarŻyw 371 marg.

αα. O dziewictwie (2):

Zwrot: »panieńskiej czystości (a. panieństwa) (niwczym) nie naruszyć« = pudica esse Mącz (2): Mącz 1a; Dla nas ſię sſtał cżłowiekiem/ z Pánny ſię národźił/ A iey pánieńſkiey cżyſtośći/ niwcżym nie náruſzył ArtKanc N17.

Szereg: »nie utracić, nie naruszyć« (1): A me pudica est. Z ſtroney [!] moyey pánieńſtwá ſwego nie vtráćiłá/ nie náruſzyłá. id est, per me, vel quod ad me attinet. Mącz 1a.

β. O majątku [czego] (2): Opes atterere, Náruſzić ymienia Mącz 450d.

Szereg: »potracić a naruszyć« (1): máiętnośći ſwe iemu [królowi] ſłużąc niektorzy potráćili/ á niektorzy ich bárdzo náruſzyli. BiałKaz M2v.

a. O abstraktach (45):

naruszyć czego (18): władzey [kościoła] gdy Luter náruſſył/ á powyádał/ iż koſćyelne podánye á vſtáwy/ ſą wymyſly ludzkye KromRozm I K3v; DiarDop 78; OrzRozm B3v; WujJud 184; ModrzBaz 8; GrabPospR K4. Cf naruszyć czego czym; czego w czym; Zwroty.

naruszyć czego (po przeczeniu) (15): SkarŻyw 21; ReszPrz 7; Ieſli ich ochędoſtwo cnoty nie náruſzy/ Káżdy im to zá dobry obycżay potuſzy. BielSjem 7; PudłFr 10; SzarzRyt A3v. Cf naruszyć czego czym, »[czego] ni w czym nie naruszyć«.

naruszyć czego komu (3): Mącz 351b, 450d; tedy ſie o tym pilnie ſtáray/ iákobyś ſobie ni w cżym nie naruſzył ſwiętey łáſki iego. RejPos 3v.

naruszyć czego [w tym: po przeczeniu (3)] czym (5): vſtáwiono [...] áby żaden cudzey żony pod przykryćie [= w namiocie] iey nienáwiedzał/ [...] áby ſthanu ſwego krolewſkiego/ ácż ſie w nim dobrze záchowa/ omową ludzką nienáruſzyłá. BielKron 313; HistLan D2; CzechRozm 238; Wſzákoż ſtrzeż duſze moiey/ by niechciáłá tego/ Cżymby náruſzyć mogłá/ Máieſtatu twego. GrabowSet Ov; SarnStat 1125.

naruszyć czego w czym (1): RejJóz Fv cf W przeciwstawieniu.

naruszyć kogo [A] (po przeczeniu) (1): tą panną grzech nyezmazal zle przyrodzenye nyenaruſſylo zle chouanye nyeprzyuodzylo zly zwycżay any gwyazdy nycz złego nyeukazoualy PatKaz III 110v.

W przeciwstawieniu: »zachować ... naruszyć« (1): Gdy on ſpełná cżeſcz żachowa przedſię wſzędyſlynie Ale kiedy iuż tey ktory w cżym na mniey naruſzy Snadz y w nawiętſzem doſtatku biada iuż tey duſzy RejJóz Fv.

Zwroty: »[czego] ni w czym (a. nic, a. namniej, a. nigdy, a. w namniejszym punkcie) nie naruszyć, [czego] namniej naruszyć« [szyk zmienny] (7:1): W nicżym nauki ſtarodawney złotey buły nie náruſzywſzy/ áby ſię to święte páńſtwo Rzymſkie ná wſze ſtrony rozſzerzáło BielKron [332²]; GórnDworz Aa5v; RejPos 3v; CzechRozm 219v; ReszPrz 25; wſzákże te [omyłki w Nowym Testamencie] y bárzo máłe á lekkie ſą/ ktore wiáry Chrześćiáńſkiey namniey náruſzyć nie mogą WujNT przedm 4, s.17; SarnStat 1125.

»naruszyć łaskę, nie naruszyć łaski« = exulcerare gratiam Mącz [szyk zmienny] (2:2): Mącz 501b; Zali go będę iáko mogłá przywieść ktemu/ Zeby mię wżdy przypuśćił do dzyału rownego/ Acż wiem żem náruſzyłá bárzo łáſki iego. HistLan Dv; RejPos 3v; CzechRozm 238.

»naruszyć poczciwości, nic poczciwości nie naruszyć« [szyk zmienny] (2:1): Woláłá cna białagłowá [...] gárło dáć/ niżli namniej náruſzyć pocżćiwośći GórnDworz Aa5v, Bb; poddánym przerzeczonego Kośćiołá Wármieńſkiego będźie wolno/ nie tym pocżćiwośći nienáruſzywſzy [licebit cum honore JanStat 909]/ przez karánia od poſłuſzeńſtwá rzeczonégo Biſkupá/ któré mocą przyśięgi ieſt vtwiérdzoné/ odſtępić SarnStat 1125.

»sławy (a. chwały, a. powagi, a. dobrej powieści) [czyjej] naruszyć« = alicuius famam inquinare a. atterere, laudes deterere, existimationem violare Mącz [szyk zmienny] (5): Famam alicuius inquinare, Dobrey powieśćy cziyey náſzczepic/ Sławę cziyę zelżić/ Sławy cziyey náruſzić Sromoćić kogo. Mącz 171a, 450d, 451a, 498b; CiekPotr 52.

»naruszyć [komu] sumnienia« (1): conscientiae metum incutere, Náruſzić komu ſumnienia. Mącz 351b.

»szczęścia swego naruszyć« = zepsuć powodzenie (1): ktorego [księdza Marcina Baryczkę] potym Kroi kazał Kochánowi ſwemu ſłudze w Wiſle w nocy vthopić w dzień S. Lucyey. Od thego cżáſu ſzcżęśćia ſwego náruſzył Káźimierz BielKron 374v.

Szeregi: »przełomić, naruszyć« (1): ſtałośći [męczenników] żadna moc przełomić/ żaden Tyrran náruſzyć nigdy nie mogł ReszPrz 25.

»naruszyć i (abo) zepsować« (1): dawnośćią vtwirdził religią, ktoreyby áni nowość nikczemna Haeretycka/ zdrádámi nárabiáiąc; áni ſtáry błąd pogáńſki/ mocą ſię ſprzećiwiáiąc; nigdy náruſzyć y zepſowáć nie mogł. WujNT 17.

α. O prawach, przymierzach itp.: złamać, zgwałcić; praevaricari Vulg (8):

naruszyć czego (2): A gdy by ich [ustaw] kto naruſzył/ tego śię mamy ſtrzéc MurzNT 58v. Cf »naruszyć prawa«.

naruszyć czego (po przeczeniu) (4): abi miedzi namy przimyerza ktore mami ſsobą. takowy zly livdzie nienarvſzily LibLeg 10/94; OrzRozm V3. Cf »niwczym [czego] naruszyć nie chcieć«.

naruszyć co (2): Synu cżłowiecży iá ćiebie poſſyłam do ſynow Izráelſkich [...] ſámi y oycowie ich náruſſyli vmowę moię [praevaricati sunt paetum meum] aż do te^go dnia. Leop Ez 2/3. Cf naruszyć co czym.

naruszyć co czym (1): Ten pokoy ieſliby kto nieutćiwym ſłowem/ álbo którą inną krzywdą náruſzył/ [...] karan będźie GroicPorz i2.

Zwroty: »niwczym [czego] naruszyć nie chcieć, nie moc w namniejszym punkcie naruszyć« (1:1): kthorey [przyjaźni] pan moy przodkyem shanovacz chcze, a nywczem by yey narvſſycz nyechczial LibLeg 7/35v; MurzNT 58v.

»naruszyć prawa bożego« (1): Náruſzyli też byli práwá Bożego ſtárego zakonu o rozwodách/ których im było [...] pozwolono. SkarKaz 311b.

Szereg: »zepsować abo naruszyć« (1): Którychto trzech vſtáw/ nie może nigd zepſować abo w námnieiſzem punctie nad poſtanowięnié pańſkié náruſzyć MurzNT 58v.

2. Obrazić, rozgniewać [kogo] (2): ábo vrzędow prágną/ ábo ſię Páná náruſzyć boią [principem offendere vereantur]/ nie rádźi co inſzego mawiáią/ iedno to/ co mu rozumieią być wdźięcżnego. ModrzBaz 130.

W przen [sobie] (1): [o zimie] Cżyli vćieſzyſz kogo twarzą ták ſzpecżoną/ Y ták bárzo zmárſkliwym źimnem poorzoną. Kogo nie rychley ſobie náruſzyſz gdy ſwymi Oſtry mroz woźić pocżnieſz wiátry gniewliwymi. WitosłLut A5.

Synonimy: 1. obrazić, skazić, zepsować, zgwałcić; α. natargać.

Formacje współrdzenne cf RUSZAĆ.

Cf 1. NARUSZENIE, NARUSZONY