[zaloguj się]
[pdf]

NĘDZNIE (66) av

e jasne.

comp nędzni(e)j (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde bez cytatu.

1. Nieszczęśliwie, żałośnie, w sposób godny litości; misere Mącz, Calag, Calep, Cn; calamitose Mącz, Calep, Cn; miserabiliter, miseriter Calep, Cn; afflicte Mącz; flebile dictu, in miserabilem modum, miserabile visu Calag; miserandum in modum, miseris modis Cn (16): A biedá więc po trzy kroć bywa tey koronie/ Ktora ták nędznie ſtoi w tákowey obronie. RejWiz 173; RejZwierz 104v; Turpiter potius quam calamitose, Nie ták nędznie yáko wielmi ſzpátnie. Mącz 31a, 130b, 224b; Powiedz práwi Kſiążęciu odemnie/ iż kokoſz ſiedzi na iáycach. [...] Kſiążę zaraz odpowiedziało: A thy odemnie powiedz twemu pánu/ Iż nędznie tá kokoſz ſiedzi/ ktorą wyrzucą z gniazda. GórnDworz Q6; Calag 156b; Miedzy ktorymy vyrzą ſwoie powinowáte y towárzyſze/ y będą nędznie [!] nárzekáć/ y płákáć. SkarŻyw 121; Calep 150b, 665a, b, 666a.

W połączeniach szeregowych (2): RejPos 325v; człowiek [...] krotko tu ná świecie żywie/ Y to odmiennie/ nędznie/ boiáźliwie SzarzRyt Av.

W charakterystycznych połączeniach: nędznie w łykach krzyczeć, narzekać, płakać, stać w obronie, szukać wspomożenia.

a. Określa dopełnienie (lub podmiot przy stronie biernej): nędznie + kogo + czasownik = czasownik + kogo + nędznego (2): Co mam cżynić/ żem ták nędznie á hániebnie od ſwych opuſzcżon? HistRzym 42; [Chrystus] wołał do Bogá oycá ſwego: y cżemużeś mie moy miły Pánie ták nędznie opuśćić racżył. RejPos 103.
2. Ubogo, w bardzo skromnych warunkach materialnych; mendiciter Mącz (6): Mieſzko [...] iechał do Ráćiborzá/ á tám z żoną y z troygiem dzieći mieſzkał nędznie BielKron 356; Intra legem epulari, Nędzniey żyć niżliby ſpráwnie miał/ álbo niżli yeſt vſtáwiono. Mącz 173b; Mendiciter, Po żebrácku/ nędznie/ żebráckim obyczáyem. Mącz 216a; HistRzym 69.

W charakterystycznych połączeniach: nędznie mieszkać, przebywać na tym świecie, żyć.

W przen (1):
Wyrażenie: »nędznie upadły« = ubogi (1): Rátuy też kędy możeſz nędznie vpádłego/ [...] Wſpomagay kędy możeſz wżdy też y drugiego. RejWiz 187.
Przen: Ubogo pod względem duchowym (1):
Szereg: »nędznie a mizernie« (1): te dwie mowie [grecka i łacińska]/ ſą y piękne/ y obfite/ y dawne/ á piſano niemi takie rzecży/ których kto niewie/ nędznie/ á mizernie żywie/ ná ſwiecie. GórnDworz F7v.
3. W sposób hańbiący, poniżający, uwłaczający czci (3): Dlá tego go wſſytkiému ludu tako ſſkaradégo/ tako vplwanego/ ij nędznie vkoronowanégo chciál vkazatz. OpecŻyw 129v, 125.
Szereg: »sromotnie i nędznie« (1): O iaki ſmutek matuchna iego miała/ gdy go nagiégo widziała/ dlá tego [...] rzekla. Oglądáycie iakotz ſromotnie ij nędznie ſtoij moy ſyn miły OpecŻyw 125v.
4. Źle w ujęciu moralnym, grzesznie; w sposób godny napiętnowania; efflictim, sordide Mącz (11): Bo ſye yáko piyáni ná ten cżás sſtawáyą/ Roftropnośći ſwey ná wſſem nędznye oſtradáyą. LubPs Y5v; Pátrzayże záſię ten Pan co ſpráwił drugyego/ Widząc ná wſzem cżłowieká ták nędznie krewkiego/ Iżby go przyrodzenie ſnádnie ná wſzem zwiodło RejWiz 129, 49v, 170v; Mącz 130c, 403a; Smierć ieſt [...] ſtrách złym á roſkoſz dobrym. [...] ſwowolnikom á łákomcom muśi być bárzo ſtráſzna, Bo ſie iednym od nałogow bárzo niechce/ á drugim theż od onych doſypánych ſkrzynek/ á od wycioſánych mármorow/ ktorych nędznie vżyli RejZwierc 168v; O iáko wielka licżbá ieſt onych/ ktore nieuhámowána do otrzymánia vrzędow chęć/ y ſpor o doſtoieńſtwá nędznie [mirabiliter] trapi ModrzBaz 39v.
Szereg: »nędznie a niesprawiedliwie« (1): A gdy ná cię przydą [...] iákie pokuſy ſwiátá tego/ ábyś nędznie á nieſpráwiedliwie nábywał bogáctwá á roſkoſzy iego RejPos 107.
W przen (2): A wżdy zá tobą márnie ták wſzyſcy biegamy/ Ze y duſzę y ciáło nędznie przedawamy. RejWiz 162.
Wyrażenie: »nędznie upadły« = upadły w grzechu (1): A ten przywiley iuż wiecżnie zoſtáwił y obieczał chowáć káżdemu nędznie vpádłemu národowi cżłowiecżemu. RejPos 75v.
5. Dotkliwie, boleśnie, strasznie, okrutnie; miserrime HistAl (17): vzrzycie ſyna mego nędznie vmęcżonégo/ ij lańtzuchy związanego. OpecŻyw 116v, 111v; á iako mimo twe obietnice/ nędznie ſą vdręczeni ſludzy twogi/ od rozmáitych á ſrogich národow. RejPs 133v; RejWiz 102, 169, 187; BibRadz I 281a marg, 298c marg; BielKron 125v, 196v; pobito theż záſię nędznie woyſká iego/ á ſámego wywiedziono w więzienie do kroleſtwá inego. RejPos 50v; RejZwierc 263v, 264v; LatHar 237; PudłDydo B5.

W charakterystycznych połączeniach: nędznie (po)bić (2), osłabieć, oszpacony, pokaran, strapiony (utrapiony) (4), ściśniony, udręczony, umęczony, upaść, zniewolony.

W przen (2): bacż iakim wcżoráyſzego dniá był/ a iáki ieſtem dzis/ ktory nędznie aż do ziemie ieſtem potłumion. HistAl G2; Żywot náſz yeſt tak nędznye ſpołu z zyemyą zrownan LubPs M2.
6. O śmierci; dotyczy śmierci nie w normalnych, gowarunkach (jednak nie przez zabójstwo), też w ogóle o śmierci świadczącej o marności spraw doczesnych; misere Modrz (13): cżego tu łákomie nábyli/ iż tego wſzytkiego nędznie oſtrádáć muſzą. RejPos 6; y ſam nędznik od żáłośći ſpadſzy s ſtołká ſwego złomił nędznie ſzyię ſwoię. RejZwierc 258; z moſtn wyſokiego miedzy inſzymi zepchnion/ á gdy wiele ludu nań vpádło/ nędznie był zátłoczony y záduſzony StryjKron 130.
Zwroty: »nędznie umrzeć (a. umierać)« [szyk zmienny] (4): BierEz K3; BielKron 98v; HistRzym 113v; Sachmat Carz nędznie vmárł [tj. w więzieniu]. StryjKron 697 marg.

»nędznie zejść z świata« (1): Krol Ludwig [...] będąc we zbroi nie mogł z błotá wyniść gdy go Koń przywálił/ tám nędznie scżedł s świátá BielSpr 56v.

»nędznie zginąć« = misere interire Modrz (2): Ten [Aleksander Wielki] ſie nie mogł náſyćić ſwiátá ſzyrokośći/ A potym nędznie zginął/ w márney omylnośći. RejZwierz 41v; ModrzBaz 49.

»nędznie żywota dokonać (a. dokończyć)« (3): RejJóz O4v; wydziera/ lichwi/ [...] á to nákoniec/ nędznie dokońcżywſzy żywota ſwego á onego márnego nábycia ſwego przedſię [...] y trzeci potomek tego nigdy nie pożywie. RejAp 189; HistRzym 91.

Synonimy: 1. marnie, mizernie, nieszczęśliwie, żałośnie; 2. ubogo; 3. haniebnie, marnie, nikczemnie, sromotnie; 4. marnie, plugawie, sprośnie, źle; 5. dotkliwie, haniebnie, okrutnie, srogo.

Cf NĘDZNO

ZZa