[zaloguj się]
[pdf]

NIEDŹWIEDŹ (143) sb m

niedźwiedź (119), miedźwiedź (24); niedźwiedź March1, BierEz (11), Murm, Mymer1, FalZioł (4), GlabGad, MiechGlab (2), March3, RejRozpr, HistAl, BielKom, GliczKsiąż (4), KrowObr (2), RejWiz (10), Leop (3), OrzList, BibRαdz (3), BielKron (14), Mącz (5), SienLek (2), LeovPrzep, GórnDworz (5), RejPos (3), WujJud, BudBib, BudNT, CzechRozm, ModrzBaz, SkarJedn, KochDryas (2), SkarŻyw (7), StryjKron, KochEpit, KochFr, KochPhaen, KochPieś (2), GórnRozm, Calep (2), KmitaSpit, Powod, SkarKaz (2), CzahTr, KlonWor; miedźwiedź RejFig (3), HistLan; niedźwiedź : miedźwiedź RejZwierz (1:8), RejZwierc (10:7).

-dź- (104), -dz- (37), -d- (2); w N sg -dź (43), -dz (12), -ć (3); nie-, mie- (142), mię- (1).

Pierwsze e jasne; -wiedź; -wiedź- (8), -wiédź- (3) KochPieś (2), też SienLek.

Fleksja
sg pl du
N niedźwiedź niedźwiedzie, niedźwiedziowie
G niedźwiedzia niedźwiedzi, niedźwiedzi(o)w
D niedźwiedziowi niedźwiedzi(o)m
A niedźwiedzia niedźwiedzie
I niedźwiedzi(e)m niedźwiedźmi niedźwiedzioma
L niedźwiedziu niedźwiedzi(e)ch

sg N niedźwiedź (58). ◊ G niedźwiedzia (18). ◊ D niedźwiedziowi (3). ◊ A niedźwiedzia (23). ◊ I niedźwiedzi(e)m (9). ◊ L niedźwiedziu (1). ◊ pl N niedźwiedzie (11), niedźwiedziowie (1) ModrzBaz. ◊ G niedźwiedzi (3) RejWiz, RejZwierc (2), niedźwiedzi(o)w (2) Leop, SkarŻyw. ◊ D niedźwiedzi(o)m (4). ◊ A niedźwiedzie (7). ◊ I niedźwiedźmi (1). ◊ L niedźwiedzi(e)ch (1). ◊ du I (cum nm) niedźwiedzioma (1) BielKron 321.

Składnia przydawki przy N pl typu: ci niedźwiedzie (3) RejWiz, BielKron, GórnDworz, te niedźwiedzie (1) SkarŻyw, ci niedzwiedziowie (1) ModrzBaz. Składnia orzeczenia w pl typu: niedźwiedzie byli (4) HistAl, BielKron, GórnDworz, SkarŻyw, niedźwiedzie były (1) RejZwierc. W tym: te niedźwiedzie byli SkarŻyw 532.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. zooL Ursus arctos L. (Rost); ssak drapieżny z rodziny niedźwiedzi (Ursidae); ursus Murm, Mymer1, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn (132): Niedźwieć gdy vlá dobywał/ A miod z niego wyiadáć chćiał: Pcżołá go iedná viádłá BierEz O4, I4, I4v [6 r.], S2; Murm 42; Vrsus: Behr. Niedzwiedz. Mymer1 27v; Niedzwiedz ieſt zwierzę grube á ſrogie/ głowę ma barzo mdłą FalZioł IV 13c, +7a, IV 13c [2 r.]; MiechGlab **3v; Lepyey potkáć Niedźwiedzyá/ niżli ſzalonego BielKom C; GliczKsiąż D2v [2 r.]; RejWiz 138v, 166, 167; A tá beſtya kthorąm widział/ byłá podobna Párdowi/ á miáłá nogi by v Niedźwiedziá Leop Apoc 13/2, Sap 11/18; RejFig Bb2 [4 r.], Cc6 [3 r.]; RejZwierz bb, 64, 68v, 83, 128; BibRadz Is 11/7, Dan 7/5, I 451a marg; Przeto Niedźwiedzye przypadſzy/ záiedli ich cżterdzyeśći y dwoie. BielKron [852]; Tey to Tetki dziewká byłá [...] wyiecháłá z dziewkámi drugimi ná przeieżdżkę w gory [...] podkáły ſie ze dwiemá niedźwiedziomá. BielKron 321, 9v [2 r.], 36v [2 r.], 321; Mącz 173c, 509b; SienLek 243, Xxx3; LeovPrzep I3v; GórnDworz R8v [3 r.]; RejPos 67v; Iuż chłop dla ſkory waży ſie z Miedźwiedziem łámáć RejZwierc 65v; Iáko gdy go dzieći goniły wołáiącz zá nim łyſy idzie łyſy idzie/ iáko wnet kilká niedźwiedzi przybieżawſzy/ [...] ony dzieći podrapáły. RejZwierc 125, 78v; A zwierz ktory widziałem/ podobny ryśiowi/ á nogi iego iáko (v) niedzwiedziá / á páſzcżeká iego iáko páſzcżeká (v) lwá. BudNT Apoc 13/2; ModrzBaz 30v; SkarJedn 232; Pilecki/ będąc pánem temu tu Zamchowi/ Y ná niedźwiedziech iezdził KochDryas A2v; SkarŻyw 509, 519 [2 r.], 532; Aléś ty nie tylko zwykł dármo koniem toczyć/ Albo z kopiią ráźną do piersćieniá ſkoczyć: Albo niedźwiedźie ſtrzéláć/ álbo dźikié świnie KochEpit A3; KochFr 88; Calep 1143b; KmitaSpit A2v; KlonWor 33.

W połączeniach szeregowych (11): BierEz M4; HistAl H5v; źwyerzę záwſſe ſobye podobne rodzi: Wilk wilká/ Nyedźwyedź nyedźwiedzyá/ Orzeł orłá GliczKsiąż D2v; RejWiz 10v; GórnDworz Ff; że y Orłá rozumem ſwym záleći/ y Párduſá záſkocży/ y Niedźwiedziá kiedj chce w ſwym poſłuſzeńſtwie mieć może. RejZwierc 99, 71v; [czart] zebrawſzy ſię z towárzyſtwem y zwoyſkiem/ w oſobie rozmáitych beſty [!] lwow/ niedzwiedziow/ wilkow/ wieprzow/ pſow/ y bykow/ y innych ſrogich zwierzow/ ná onę iego cháłupkę vderzył SkarŻyw 56; Tym ſpoſobem ludźie ná początku opátrżeni będąc/ oſobno mieſzkáli/ Miaſt/ áni wśi nie było: Prżeto też Wilkom/ Niedźwiedźiom/ Lwom/ sſtawáły ſię pokármem GórnRozm N2; PowodPr 17; SkarKaz 638a.

W porównaniach (17): [żona Marchołta] miáłá niebogá [...] goleni krotkie á miąſſe á koſmáte iákoby y v niedźwiedźiá March1 A2 [idem] March3 T7v; Ták by Niedźwiedź ádwentá támby obleżeli. RejWiz 162v, 166; Bo iuż thám będzieſz iáko on Miedźwiedź/ nie będzyeſzli miał záchowánia s pocżćiwych obycżáiow ſwoich/ co im tám záſzedſzy kuglarze kugluią. RejZwierc 17v; BudBib 2.Reg 17/8; CzechRozm 264v; SkarŻyw 333; Lecz ia nie iáko niedźwiédź/ álbo mściwa Myślę ćię drápáć lwicá popędliwa KochPieś 14; Lecz iż drugdy gniew vprzedza rozum/ nim ſię człowiek obaczy y do śiebie przyidźie/ z prędká ná nas iáko dźiki niedźwiedź wpádnie SkarKaz 314a. Cf Zwroty.

W charakterystycznych połączeniach: niedźwiedź gruby, srogi (2), straszny, wielki, żywy; niedźwiedź zje; strzelać niedźwiedzia, ułowić; jechać na niedźwiedzie; bić się z niedźwiedziem, łamać się, potkać się.

Przysłowia: w tym mię oſtrzegał/ Abych ſkory nie przedawał: Ieſzcże niedźwiedziá żywego/ Ażebych ią złupił z niego. BierEz I4v; Mniema iż iuż ſkorę nieſie Choćia niedzwiedz będzie wleſie RejRozpr Ev; Ano y Miedźwiedź w leſie y ſkorá ná grzbiecie HistLan F; Skore ná Niedźwiedziu przedáwáć nie dobrze. StryjKron 747 marg. [Ogółem 4 r.]

Ná Miedźwiedziá á ná Lwy/ á ná cżłeká złego/ Tám maſz záwżdy vżywáć vmyſłu hárdego. RejZwierz 23.

O mili nabożnicy/ prezdſadzáiący [!] komorá/ á niedźwiedźiá połykáiący. WujJud 148.

Zwroty: »dziwować się jako miedźwiedziowi« (1): bo ſie iuż więc wſzyſcy tám zbieżą ſie mu dziwowáć iáko miedźwiedziowi. RejZwierc 75v.

»jako miedźwiedziem kuglować« (1): Tákżeć proſto náſz Polak/ nie mądr áż po ſzkodźye S przodku mu miodem máżą/ á potym okuią/ To iuż iáko Miedźwiedzyem/ ſobye im kugluią. RejZwierz 128.

»jako niedźwiedź łapę lizać« = obejść się smakiem [szyk zmienny] (2): Ia ſobie ták dobrych lat doczekáć nie tuſzę: Podobno/ iáko niedźwiédź/ łápę lizáć muſzę. KochPieś 14; CzahTr H3v.

»jako niedźwiedź mruczeć« (2): A toć byłá vſtawicżna modlitwá iey/ á toć były wdzięcżne paciorki iey/ chociay imi nie kołátháłá/ chociay iáko Niedźwiedź nie mrucżáłá RejPos 134; RejZwierc 164v.

»(by) niedźwiedzia za nos wodzić (a. powieść)« (2): Iż go tu by Niedźwiedzyá wſzędy zá nos wodzą RejWiz 48v; RejZwierc 72.

[Wyrażenie: »niedźwiedź tańcujący«: Niedzwiedźie táńcuiące/ tych tam mi będzieſz wodził/ Nie wiem k cżemu inſzemu/ byś mi ſię tam przygodził NeothAcros C2v.]
Zestawienie: »niedźwiedź biały« (1): W tey Kráinie ſą niedźwiedźie Bialli/ wilcy/ żaiące BielKron 433v.
Szeregi: »lew, (i, albo, ani) niedźwiedź« [szyk 7:4] (11): GlabGad P3; Bo tám nie máſz Niedźwiedzyá áni Lwá ſtráſznego RejWiz 24v; RejFig Dd3v; BielKron 65v, 147v; GórnDworz Ffv; Bo Lew/ Miedźwiedź/ przechodzą inſze źwirzętá mocą á ſrogoſcią RejZwierc 67v, 73, 97, 99; SkarŻyw 532 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»niedźwiedź albo wieprz« [szyk 2 : 1] (3): Bo ktoć chce niedźwiedziá álbo wieprzá vłowić á roſkoſz s tego mieć/ pewnie też muśi boku álbo goleni nádſtáwić. RejZwierc 142v, 144v; Ale ieſli ćię rácżey myſliwa myſl wiedzie Ná dzikie wieprze iecháć/ álbo na niedzwiedzie KochDryas [A3]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen: Zły, okrutny człowiek (5): Azaſz nie ſrogi Niedźwiedź sſtánie ſie s każdego RejWiz 28.

W połączeniach szeregowych (2): wołáli ná nie. Iżeśćie [...] lud ſſalony/ bękárći/ wilcy/ niedzwiedzie/ liſſki/ lwi drapieżni KrowObr C2v; RejPos 168v.

Szereg: »lew, niedźwiedź« (1): Lew rycżący/ Niedzwiedź łáknący/ ieſt przełożony zły nád ludem vbogim. Leop Prov 28/15. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]
a) O papieżu (1):

W połączeniu szeregowym (1): Błogoſláwione otzy ktore widzą Tego ſyná złoſliwego y zátráconego/ PAPIEZA Rzymſkiego/ [...] tego Wieprzá dzikiego/ Pſá niemego/ Wilká/ Niedzwiedziá/ y Smoku okrutnego KrowObr 242.

a. Wizerunek heraldyczny, element herbu (3): Cbełmſka [ziemia ma na chorągwi] białego Niedźwiedzyá miedzy thrzemi drzewy ná źieloney trawie/ w żołtym polu. BielKron 425; Trzeći ieſt ich herb Niedźwiedź w źielonym polu. BielKron 425v, 425.
b. Człowiek przebrany za niedźwiedzia w okresie zapustów (2):

W porównaniach (2): Więc mu biyą w cymbały/ á gráią w orgány/ A on im tu łáſzkuie/ by Miedźwiedź s ſkorámi. RejZwierz 106; Bo by grozy nie było/ tá náſzá náturá. Záwżdy iáko z Miedźwiedziem/ ſkakáłáby turá. RejZwierz 111.

2. Skóra niedźwiedzia służąca do przykrywania koni w bogatym zaprzęgu [w pl] (3): Pátrzayże iuż kobiercow y wezgłowia pſtrego/ Niedźwiedzi ná chomątá RejWiz 57v; A bez kolebek/ bez Miedźwiedzi áż do kolan ná ſzkapach/ á bez dziwnych pſtroćin/ á zwłaſzcżá miłośćiwa páni/ iście ſie nie ledá iáko vkaże. RejZwierc 17; Iuż cżyrwony rząd muśi być ná woźniki á niedźwiedzie do kolan RejZwierc 31.
3. [Zestawienia w funkcji nazwy zoologicznej:
»niedźwiedź morski« = Hippopotamus amphibius L.; hipopotam, koń wodny, ssak parzystokopytny z rodziny hipopotamów (Hippopotamidae): Niedźwiedź wodny álbo morſki. Hyppotamus. Equns [!] fluuiatilis. SienHerb K4#.

»niedźwiedź wodny«: SienHerb K4# cf »niedźwiedź morski«.]

4. zool. Oniscus asellus (L.), stonóg murowy; skorupiak lądowy z rzędu równonogów (Isopoda) (1):
Wyrażenie: »niedźwiedź trawny« (1): Oniscus. Latine centumpeda vel multipeda, Roſmáyity robak/ wiele nóg máyący/ łáźy zgárbiwſzy ſie/ Niedźwiedź trawny. Mącz 263d.
5. [bot. Rubus caesus L. (Rost); jeżyna popielica, krzew z rodziny różowatych (Rosaceae) o owocach niebieskich: Oſtrężyny drzewko ieſth ćienkie a kolące ktore ſie po ziemi pnie y theż przy drzwiach/ niektorzy ie niedźwiedziami [niedzwiedzinami Cresc 1549 469] zową. Cresc 1571 472.]
6. n-loc Miejscowości (3): Iedźieſz W.M. s Sztánkárem ná Sárnickiego do Niedźwiedźiá OrzList g3v.
Zestawienia w funkcji n-pers (2): Poginęli w they bithwie Criſthinus Sulkowicz z Niedzwiedza [!] [de Niedwiedz]/ Mikolay Witowicz MiechGlab 8; poimał przednieyſzą rádę miánowánych źieḿ/ Przybyſłáwá/ Witká/ Andrzeiá z niedźwiedziá BielKron 361.
7. n-pr astron. Niedźwiedzica (Ursa), inaczej też Wóz, gwiazdozbiór nieba północnego; Arctos, Calisto, Helice, Septentrio, Ursa Mącz (4): Helice urbs Achaiae et ursae sydus, Miáſto w Achayiey y gwyazdá którą niedzwiedźiem zową. Alias Calisto et Arctos, Septentrio. Mącz 154a.
Szereg: »Wóz Niebieski albo Niedźwiedź« (1): Arctos, Latine, Ursa, Wóz niebieski/ álbo Niedźwiedź yako niektórzi zową/ Známię ſiedmi gwiazd niebieskich ná pułnocy ſwiecących. Mącz 15a.
a. Wielka Niedźwiedzica (1):
Zestawienie: »Niedźwiedź Więtszy« (1): Iákiéy [wielkości] ogón niedźwiedźiá goré co więtſzégo. KochPhaen 6.
b. Mała Niedźwiedzica (1):
Zestawienie: »Niedźwiedź Mniejszy« (1): CYNOSVRA – Gwiazd ſziedm, babky poſpoliczie rzekacze, albo iak ie Aſtrologowie naziwaia niedwiedziem mnieiſzim Calep 284a.

Synonimy: 3. ippotam; 5. ostrężyny; 7. Tryjony, »Woz Niebieski«; b. Babki.

Cf NIEDŹWIEDZINA, [NIEDŹWIEDZIOSTROŻ]

MG