[zaloguj się]

NIE LZA (261)

nie lza (237), nie lża (24); nie lża BielŻyw, Diar, KochOdpr (2), GórnRozm (6), WujNT, VotSzl; nie lza : nie lża BierEz (1:3), RejPs (34:1), RejRozpr (1:1), RejJóz (1:1), BielKron (1:1), RejAp (9:1), BudNT (2:1), CzechRozm (1:3).

W pisowni łącznej (235), w rozłącznej (26),

e jasne, a pochylone (w tym w a 9 r. błędne znakowanie).

stp s.v. ldza, Cn notuje, Linde XVIXVII w.

1. W funkcji czasownika: nie można, nie wolno, nie powinno się; non potest PolAnt, Modrz; nemo potest Modrz [cum inf] (38): BierEz L3, L3v; BudBib bv, b4, cv, c2v, Gen 32/12 (8); BudNT przedm c2v, c6v; CzechRozm 50v, 202, 235; Ia widzę że tego inácżey poznáć nielza chybá ná domysł ModrzBaz 44, 52, 84v, 91v, 98; ModrzBazBud ¶5; bez piſmá ś. nic w ſpráwie zbáwicnney nielza cżynić CzechEp 122; ArtKanc O4v.

nie lza komu (4): BudBib 4.Reg 23/10, Ier 10/23; ArtKanc S11v; bez nieſzcżeśćia nielzá żyć żadnemu RybGęśli D.

a. W odniesieniu do określonych osób działających: nie może (nie mogą), nie powinien (nie powinni) (11): Gdy nielża kupić cudnego: Przecż żadnego niechceſz kupić BierEz B2v, Bv; RejAp 1; BudBib bv, Ps 87/8[9], Os 9/16; BudNT 1.Cor 11/18.

nie lza komu (4): zwątpię więc wżywoćie ſwoiem/ bo mi ſie iuż więc bywa nielza wybiegáć. RejPs 210; Nie (lza) wam y nam budowáć domu Bogá náſzego BudBib 1.Esdr 4/3; RybGęśli B4 [2 r.].

2. W funkcji zbliżonej do partykuły podkreślającej konieczność i wyłączność: nie pozostaje nie innego, nie może być inaczej, na pewno się tak stanie, konieczne jest; nihil proprius quam ut, nihil restat praeter, non est a. licet nisi, oportet Cn (223):

cum inf [komu] (1): nie máſz ktoby nas vćieſzył/ bo káżdy z nas bárzo zgrzeſzył. Nie lza nam ſtworzeniu thwemu á złośći pełnemu/ ku tobie ſię iuż vćiekáć Pánu Bogu ſwemu/ boś ty ieſt náſz łáſkáwy PAN ArtKanc L8.

Ze zdaniem rozpoczynanym spójnikiem” [orzeczenie: musi(sz)] (2): RejPos 205; Bo iuż y nieſpráwiedliwość y łupieſtwo nielza iż s tym pánem poſpołu z nim oſieść muśi. RejZwierc 57.

Ze zdaniem bezspójnikowym [orzeczenie: musi] (2): A coż chceſz vcżynić moy miły brácie/ bo nielza ábo cie wżdy rádość/ ábo ſtrách ruſzyć muśi. RejPos 223; Hoyny gdy mu iuż przydzie wſzytko ſtráćić/ Nielza s ciotką łżą muśi ſie pobráćić. RejZwierc 217v.

a. W połączeniu: »nie lza (...) je(d)no« (218):

cum inf (105): niewiem czo lopſzego mam vcżynić, nielża iedno ſie Alexandrowey łaſce poddać. BielŻyw 153; RejPs 94, 166, 172, 206v; RejRozpr G3v, K2v; LibMal 1545/103; RejJóz C4; LibLeg 11/169v; A czos tym Pan Bog ma dzialać Nielza [!] iedno ſrodze karać. RejKup Dv, y3, dd3; RejWiz 2, 3, 3v, 172v; OrzRozm M3; BielKron 315; OrzQuin E2; RejAp 105v; GórnDworz B5, E2, P3v, S3v, V2v, X, X6; RejPos 176, 282; RejZwierc 114; CzechRozm 245; KochOdpr D; KochTr 5 [2 r.]; CzechEp 52, 327, 367; NiemObr 17, 19, 66, 69, 91; WerGośc 226 [2 r.]; WisznTr 16; GórnRozm K2, N3; GostGosp 106.

~ komu [w tym: nie lza jedno komu (49), nie lza komu jedno (6)] (55): KlerWes Av; Więc ći ſprzećiwnici iego będąc vſtráſſeni/ nielza iedno ſio im było omilnemi rzeczámi wiſwiádczyć RejPs 122; A mnie nielza iedno powſtáć á záwżdy ſtobą być RejPs 207, 58v, 89v, 95v, 100v, 109v (16); RejKup b5v, o3v [2 r.], o4, y2v; LubPs F4v; RejWiz 114; A gdy Páſtyrz nic nie ma práwego Páſtyrzá/ Y owſzem obyczáie okrutnego Zwierzá. Temu nielza iedno wziąć z tytułem dochody Prot D3; GórnDworz C3v, C6, R8, T8v, Z4v, Bb8v, Kk2; RejPos 4, 6v, 75v, 282; RejZwierc 10, 48v, 81v, [121]v; Radbych był (powiáda) Ná zgodę wáſzę pátrzał/ lecż/ iż być niemogła Mnie nielża/ ieno więtſzey cżęśći náſládowáć. KochOdpr C2v; SkarŻyw 243; CzechEp 282; NiemObr 24; WerGośc 219; Kto bądź/ ten bądź/ nam nie lza/ ieno być gotowo: Koniec v Bogá w mocy KochPam 86; KochPieś 16; ArtKanc F6v, L5; GórnRozm Fv, H4, N2; Powiéſz z muſu/ co z dobrą niechceć ſie powiedźieć Wolą: nam nielza ieno koniecznie to wiedźieć. GórnTroas,42; WujNT 687; VotSzl D4.

cum inf w obrębie połączenia (2): Iednák nielza inácey/ nam ſie wtym záchować Iedno miłemu bogu/ zá to podziękowáć KlerWes Av; RejJóz D8. ~

Ze zdaniem rozpoczynanym spójnikiem podrzędnym [, że (44), aby, iżby (3); w tym orzeczenie modalne: muszę, musi(sz) itp. (41), miało (2), śmiał (1)] (47): RejAp 1, 75v, 81v, 154; Iż iuż dáley niewiem komu mam przyrownáć ten narod złośćiwy/ nielza iedno iż podobni ſą ku onym dzyociom igráiącym ſobie ná rynku RejPos [308], 63, 72v, 75 [2 r.], 102v [2 r.], 106v (35); Bo co inſzego Pan vcżynić ma? Nielza iedno iż błogoſłáwieńſtwo ſwoie [...] w gniew á w przeklęctwo obroćić áodmienić muśi. RejZwierc 190, 10, 30v, 88, 140v, 182.

~ komu (2): Aſnadz nielza y inem wſſem národom iedno áby vpádły przed nogámi twemi RejPs 127v; RejPos 335v.

cum inf w obrębie połączenia (1): Ale cżyniąc doſyć y onym dekretom y miłoſierdziu ſwemu/ gdyż Boſtwo ony dekretá cżyniło/ á cżłowiecżeńſthwo przyięło/ nielza było inacżey ich złámáć/ iedno iż też Boſtwo złącżywſzy ſie s cżłowiecżeńſtwem/ [...] miáło złomić on ſrogi gniew iego/ y ony ſrogie dekretá iego. RejPos 178v. ~

Ze zdaniem bezspójnikowym [w tym orzeczenie modalne: muszę, musi(sz) itp. (43), było + inf (3), potrzeba (2), ma (1), przyszło (1)] (50): Bowiem zrozumiawſſy ich złoſći bog nielza iedno muſi pomſtę vczynić nád niemi RejPs 82; izes nie raczył vczinic gwałtu wyrokowi ſwemu nielza było iednos raczył tu na ſwiat zeſlac ſyna ſwego RejPs 164v, 87, 98, 99, 103v, 131 (12); RejKup Dd; W poniedziałek naradzili posłowie protestacyją znowu uczynić na tę winą, [...] bo już uznali, iż się z niej wyprosić nie mogli, nielża jeno było już aperte opowiedzieć, iż się pod nie wdawać nie chcą Diar 62; BEdzyeli w cżym chciał młody cżłek drogi ſwey porpáwić [!]/ Nie lza iedno zakonem twym záwżdy ſie ma báwić LubPs aa5; RejWiz 21, 102v, 114; RejAp AA2v, 77v, 120v, 139; RejPos A5, 7, 7v, 30, 50v (15); RejZwierc 5v, 50, 63v, [782], 79 (11).

~ komu (2): Nielzać iednoć ſie nam vſtáwicżnie polerowáć potrzebá RejZwierc 103; WerGośc 219. ~

Z eliptycznym równoważnikiem zdania (3):

~ komu (3): RejPs 73v; rzekł Kryſtus: Pietrze nielżać mnie iedno oknem BielKron 420v; NiemObr 19.

cum inf w obrębie połączenia (1): Abowiem onemu nielza idz iedno zá przodki ſwemi RejPs 73v. ~

W charakterystycznych połączeniach: owa nie łza jedno, (a) tak (20), tedy(ć) (17), też (10).

Połączenia: »nie lza inaczej, zinąd jedno« (11:1): KlerWes Av; Ze wſząd o mnie rady mało A nielza iey z ynąd ſzukać Iedno tobie wſzÿtko w mocz dać RejJóz D8; GórnDworz B5, C6, T8v, Z4v; RejPos 101v, 178v; Bo vbogi Szláchćić/ widząc że mu nie ſpráwiedliwie máiętność wzięto/ nie lżá mu ináczey/ zá wielkim ſwym żalem/ iedno zábić tego kto mu nieſpráwiedliwie máiętność wydárł. GórnRozm Fv, N2, K2, N3.

»już(ci) nie lza jedno, nie lza już jedno, nie lza jedno już« (31:5:3): Chriſtus mowij/ już nielza mi jedno doſſycz cżinicz obietnicám ſwoiem. RejKup o3v, b5v; RejWiz 2; BielKron 315; OrzQuin R2; RejAp 81v, 105v, 154; GórnDworz E2; A ták nielza iuż było iedno iż Pan [...] muſiał niſzcżyć [...] narod ludzki RejPos 102v, A5 [2 r], 75 [2 r.], 85, 162, 176 (18); RejZwierc 41, 71v, 138, 140v, 182; CzechRozm 245; Ale iż iuż [...]: co ſię ſtáło y wyrzekło wroćić ſię nie może: bo z długim przez kilká lat rozmyſlániem wędźidło ſię to kowáło: nielza tedy iedno iuż też ták na nie iáko ſię pocżęło odpowiedáć CzechEp 52; WerGośc 219, 226 [2 r.], 227; Powie lekarż/ iuſz teraz nielża/ iedno po ſámy ſtaw rękę vćiąć. GórnRozm K2.

Synonimy: »nie można«, »nie trzeba«, »nie wolno«.

MM