[zaloguj się]
[pdf]

NIEWOLA (1039) sb f

W pisowni łącznej (1038), w rozłącznej (1).

e jasne; -o- (126), -ó- (1) Mącz (29:1); w -a wahania.

Fleksja
sg pl
G niewoléj, niewoli, niewolé
D niewoléj, niewoli
A niewolå, niewolą niewol(e)
I niewolą
L niewoli, niewoléj
inne sg D a. L - niewoli, niewoléj

sg A niewolå (100); -å (94), -a (4), -(a) (2); -å : -a RejZwierz (3:1), Mącz (5:1), OrzQuin (9:1), GórnRozm (18:1). ◊ G niewoléj (241), niewoli (41), niewolé OpecŻyw (2); -i Diar (2), ModrzBaz (4), GrabowSet (4), RybGęśli, PudłDydo; -éj : -i WróbŻołt (7:2), KromRozm III (2:1), KrowObr (3:1), Leop (6:2), Mącz (6 :7), BudBib (4:1), CzechRozm (29:2), KochPs (3:2), SkarŻyw (3:1), StryjKron (4:1), KochFr (1:1), Calep (1:1), GostGosp (1:1), OrzJan (10:1), WujNT (3:2), PowodPr (1:2), SkarKaz (4:1); ~ -éj (26), -ej (2), -(e)j (213); -ej SienLek; -éj : -ej BiałKat (2:1). ◊ D niewoléj (9), niewoli (7); -ej BielKom, BibRadz, OrzQuin (3), HistHel, WierKróc, CzechRozm; -i March1, OrzRozm, RejZwierc, BudNT, GórnRozm, WujNT; -éj : -i SkarŻyw (1:1); ~ -éj (2), -(e)j (7). ◊ A niewolą (345) [w tym: -a (9), -am (4)]. ◊ I niewolą (53). ◊ L niewoli (146), niewoléj (27); -éj Mącz, WujNT, SkarKazSej (3), KlonWor; -i : -éj Leop (2:1), BielKron (18:1), GórnDworz (3:2), RejPos (6:2), CzechRozm (4:7), SkarJedn (4:1), CzechEp (1:2), OrzJan (12:4), KmitaSpit (1:1); ~ -éj (4), -(e)j (23). ◊ D a. L (cum praep „po”) niewoli (58), niewoléj (9); -éj MurzNT, KromRozm II, NiemObr, KochMRot, WujNT; -i : -éj Mącz (2:3), WujNT (1:1); ~ -éj (2), -(e)j (7). ◊ pl A niewol(e) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Brak wolności (879):
a. Stan ludności podbitej, pozbawionej praw i zmuszonej do posłuchu przez zwycięzców; servitus Modrz, PolAnt, Vulg, Cn; captivitas Vulg, Cn; comprehensio, servitium, servitudo Cn (328): WróbŻołt 52/7; LubPs hh5; RejWiz 69; Gdy miáſtá dobudowano/ Brony z záwierano/ ſtraż po ſtáwiánó/ policżono te ktorzy ſie z niewoley náwroćili Leop 2.Esdr 7 arg; tákże y dom ten ſpálili y zborzyli/ y lud w niewolą záprowádzili do Bábilonu. Leop 3.Esdr 6/16, 2. Esdr 7/6, Esth 2/6, Is 27 arg, Ier 22/22; RejZwierz 39v; BibRadz I 191b marg; Gdy ſie tedy do Skánderbegá wiele ludu z Epiru álbo Albániey náiecháło/ przywituiąc á miánuiąc go/ wyzwoleńcem z niewoley oycżyzny. BielKron 243v, 61, 355v; GórnDworz Hh2; Możemy to poznáć z proroków: którzy przed niewolą żydy nápomináli ku vpámiętániu: iáko Ezáiaſz/ Ozeaſz/ y Iohel. Ci ábowiem przed ięntſtwem Bábylońſkim żydom prorokowali BiałKat 131, 131; rozſtąpiło ſie morze/ y przeſzli przez nie ſuchemi nogámi z niewoley oney ludzie oni. RejZwierc 204, 241v; tedy wzdycháli ſynowie Izráelowi od niewoli/ y wołáli: y wſtąpił krzyk ich do Bogá od niewoley. BudBib Ex 2/23, Ex 2/23, I 386d marg; Boć y w Bábilonie w niewoley oney docżeſney miał też Bog ſwoy Syon/ to ieſt/ wybráne chwalce ſwe CzechRozm 120; ktoremu Bog groźił niewolą Bábilońſką [...] Abowiem od cżáſu tego/ gdy o tey niewoley Ezáiaſz pocżął mowić/ niż oná niewola przyſzłá/ dobrze więcey było niż ſto lat/ á niewola śiedmdzieśiąt lat trwáłá CzechRozm 132, 117v [3 r.], 118, 118v [3 r.], 132 [2 r.], 144 (18); O gdybyśćie ſłyſzeli głoſy teraz pokutuiących dobrych onych Greków/ á w niewoli ná was wołáiących á krzycżących SkarJedn 401; Lepiey Chryſtuſowego namieſtniká ná wolney ſłużbie Bożey ſłucháć/ á niżli wtey niewoli Poháńcowi ſię kłániáć. SkarJedn 402, 362; mordy wielkie y okrućieńſtwá cżynili: brzemienne rośćináli: męże pobiwſzy żony ich wniewolą prowádzili SkarŻyw 528, 558 [2 r.]; CzechEp 153; za wſzeteczeńſtwem/ náſtáie wzgárdá práwá/ á zá tą idą wnętrzne zwády/ áż oſtátnie przytnie przychodźi niewola. GórnRozm 10; ábyśćie tym przymiérzem tureckim y przyiáźnią iego krześćiánſtwo wſzyſtko/ śiebie nákoniec ſámych/ do mizernéy y nieſczęſnéy niewoli nie wdawáli. OrzJan 65, 15 [2 r.], 19, 30, 38, 43, (9); Niewolenie bliznich niewolą bywa karáne. Amos 2.V.6. PowodPr 69 marg, 9 [2 r.], 84; SkarKaz 550a; SkarKazSej 693a marg.

niewola czyja [= tego, który niewoli] [w tym: ai poss (69), G sb i pron (7), pron poss (3)] (79): azá niewiécie ijż on wywiódł wás z niewolé Faraonowé/ z motzné ręki nieprzyiácielſkié OpecŻyw 116; SeklKat E; Leop Ex 3 arg; BielKron 463v; RejPos 158; CzechRozm 167; SkarŻyw 490 marg; StryjKron 265; PowodPr 13; gdy czás ládá ktory vpátrzy/ vćiśnie was/ niewiem iáko do woyny tákiey gotowych/ y pod niewolą ſwoię/ vchoway Boże/ podbije. SkarKazSej 660a, 668b, 698a. Cf »niewola asyryjska«, »niewola babilońska«, »niewola egipska«, »niewola madyjanicka«, »niewola pogańska«, »niewola turecka«.

niewola czyja [= tego, który znajduje się w niewoli] [w tym: G sb i pron (8), pron poss (3), ai poss (3)] (14): LubPs Y3v; GórnDworz L6v; RejPos 103, 158, 251, 324; Abowiem ty wſzyſtki świádectwá nic ſie nie śćiągáią do teraznieyſzey niewoley ich CzechRozm 117, 166; CzechEp 153; ponieważ áni przygodá Wołoſka/ áni Węgierſkié nieſczęśćie/ áni niewola ſąśiedzka nas nie ruſza OrzJan 13, 21, 71; LatHar 326. Cf »niewola żydowska«.

W charakterystycznych połączeniach: niewola bliska (2), długa (2), doczesna (3), mizerna, nieszczęsna (3), obiecana, okrutna (2), ostateczna, sąsiedzka (2), sroga (10), trudna, zdobyczna; w niewolę iść, pójść (2),(za)prowadzić (2); niewolą kαrαć (2), uciskać; w niewoli poginąć.

Zwroty: »być (a. bywać), mieszkać w niewoli (a. niewolej)« [w tym: u kogo (8)] = servire PolAnt, Vulg, [szyk zmienny] (28:3): á iako zabrano lud do babiloniey/ á iako tam lud żydowski będącz w niewoli płakał WróbŻołt ſſ; KromRozm I E4; Iáko záſzedł lud Izráelſki do Egipthu/ y w iákiey thám potym był niewoli. LubPs Y marg, Y3, dd5v; Leop Bar 2 arg; BibRadz Iudith 8/13; BielKron 77v, 94v, 103v, 222v, 349; RejPos 18v, 56, 158, [279]v; BiałKat 128v; RejZwierc 253; BudBib 3.Esdr 8/78 [81]; CzechRozm 167; Y zmiękczył ludzkié ſercá/ że ich litowáli Y ći ſámi/ V których w niewoli mieſzkáli. KochPs 162; Był świát pod moćą [!] Rzymſką/ był w niewoli v Aſſiriów był poddány Perłom: ale wżdy żáłość vtráconéy wolnośći miáłá przedśię nieiáką vćiechę OrzJan 21, 21, 32 [2 r.], 33 [2 r.], 34, 68 (10).

»niewolą ci(e)rpieć« (4): LubPs S4v, Y2v; Albo tákież w Egipcie iáką niewolą/ iáką nieſpráwiedliwość/ iákie vćiſnienie ćirpieli ná on cżás wierni Páńſcy/ to iuż ſzyrzey z hiſtoriey wiemy. RejAp 93; RejPos 141.

»mieć [kogo] w niewoli« (1): kthorzy [poganic] mieli w niewoli v ſiebye myeć wierny lud iego/ y zgwałćić ſwiętą chwałę iego. LubPs R2v.

»oswobodzić (a. wyswobodzić), wyswobodzenie z nie« [szyk zmienny] (2:1): CzechRozm 115v; Iá oycżyznę miluiąc [!] Krolá zábić muſzę/ A w tym was wyſwobodzić s toy niewoley tuſzę. PaprPan Ggv; SkarJedn 330.

»w niewolą (po-, za)brać (a. wziąć), pobrany (a. zabrany, a. wzięty), pobranie« = captivos ducere Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (16:6:1): WróbŻołt ſſ; Alboć ią [naszą krainę] kto zwoiował albo wziął w niewolą RejJóz M7v; GliczKsiąż N7v; nákoniec y żony im w niewolą pobrali/ y ſyny/ y rozebráli ie/ á źiemię ich opánowali/ y poburzyli mury ich/ y podbili ie w niewolą [in servitutem] ſobie áż do dniá dziſieyſſego. Leop 1.Mach 8/10, Deut 1/39; BibRadz 3.Reg 8/46; álbo ogień z niebá nas pożrze/ álbo miecz domowy nas zwoiuie/ álbo poſtronny nieprzyiaćiel nas w niewolą weźmie OrzRozm G2; BielKron 11v, 91 [3 r.], 95v, 97, 147v; kthory áby nie były pobráne w niewolą woyſká żydowſkie/ zábił onego okrutnego á zbroynego obrzymá Goliaſzá RejPos 2; MycPrz II B3; PaprPan Hhv, Hh3v; PowodPr 30, 84; Lud w niewolą pobrano/ ſzláchtę wybito/ zamki popſowano SkarKazSej 682b, 672a, 706b.

»w niewolą (po-, pod)da(wa)ć, podany« [szyk zmienny] (18:1): ktory [lud boży] pogránicżne pogańſtwo trapili/ á w ſrogą niewolą ſobye poddawáli. LubPs S5v, gg5; KrowObr 63; Leop Os 10 arg; Ktemu ieſzcże wiele ich zapátrzywſzy ſię ná niewiáſty poſzáleli/ y podáni ſą dla nich w niewolą [et servi facti sunt]. BibRadz 3.Esdr 4/26, Is,48 arg; iż Pan Bog cżęſtokroć płácże żáłuiąc narodu ſwego Zydowſkiego/ iż ie podał w niewolą ludu Pogáńſkiego BielKron 463v, 113; RejPos 158 [2 r.]; CzechRozm 119; SkarJedn 402; SkarŻyw 558; WujNT 844; Nie nowiná to bywáłá Bogu podawáć żydowſki lud ſwoy w niewolą zá inſze grzechy ich PowodPr 30, 9, 30, 31; SkarKazSej 688a.

»w niewolą, pod niewolą podbi(ja)ć« = in servitutem premere, redegere Vulg [szyk zmienny] (2:2): á (proſili) żeby zdięli ſnich iárzmo Greckie/ bo widzieli że w niewolą podbijáli á ćiſnęli kroleſtwo Iſráelſkie. Leop 1.Mach 8/18, 1.Mach 8/10; W tych ſłowiech známienuie iż Moábity Edomczyki ma podbić w wielką niewolą. BibRadz I 306b marg; SkarKazSej 660a.

»przywieść [na kogo] niewolą« (1): Y tą niezgodá przywiedźie ná was niewolą/ w ktorey wolnośći wáſze vtoną/ y w śmiech ſię obrocą SkarKazSej 673b.

»w niewolą (przy-, wy-, za)wieść (a. przywodzić), zawiedziony, zawiedzienie« [szyk zmienny] (7:5:1): od Kroleſtwá Sálomonowego áż do zburzenia Ieruzálem á záwiedźienie w niewolą ludu do Bábiloniey BibRadz I 219, I 191a marg, Ez 22 arg, Bar 6 arg; BielKron 88, 88v, 89, 265v; RejPos [226]; RejZwierc 42v; domy ich poborzą/ á ſyny ich w niewolą záwiodą [filios eorum captivabunt]/ iſz ku poimániu y ku głodowi zrodzą dzieći ſwe. BudBib 4.Esdr 16/47; WujNT 808; PowodPr 75.

»z niewoli (a. niewolej) (przy-, wy)wieść (a. wywodzić), przywiedzienie, wywiedzenie« [szyk zmienny] (26:1:1): OpecŻyw 116; WróbŻołt V7; RejPos 122, 126; KrowObr 94; po przywiedzieniu z niewoley/ w oſtátecżne dni przywiedzie Pan ná nie Gog Krolá z wielkim woyſkiem Leop Ez 38 arg, Ex 3 arg; BielKron 96v; RejPos 2v, 103 [2 r.], 158, 175, 324; RejZwierc [203]v; Iam wywiodł lud ten z niewoley [Ego eduxi populum istum de servitute]/ y podałem mu roſkazanie przes sługi moie proroki BudBib 4.Esdr 2/1; CzechRozm 105v, 183v; Iam ćiebie wywiodł/ z Egiptu niewoley ćięſzkiey ArtKanc E9v; SkarKazSej 677a. Cf »dom niewoli«.

»niewolą [na kogo] przywodzić« (1): áby wolnośćią ſwoią nie ginęli/ á niewoley obcych pánow ná ſię nie przywodzili. SkarKaz )(2v.

»w niewoli (a. niewoley) trzymać, trzymający« (2:1): WujNT 838; iż Cyrus Krol Perſki/ był Krolem pogáńſkim/ y lud Boży wniewoli ſwey trzymał. PowodPr 13, 14.

»z niewoley (a. niewoli) wybawi(a)ć, wybawienie, wybawiciel, wybawiony« = liberatio ex servitute Modrz [szyk zmienny] (14:11:2:1): Kthore ſwięto ieſt vſtáwione ku pámiątce onego ſławnego wybáwienia z niewoley Egipſkiey. LubPs S4, Y3v, gg3; BielKron 49 [2 r.]; RejPos 2v, 32, 150v, 251; RejZwierc 205v; A iáko Moyżeſz był Wodzem y wybáwićielem ludu z niewoley Egiptſkiey: tákże y on miał być wybáwićielem z niewoley CzechRozm 106v, 106v, 118v [2 r.], 119v, 122v, 125 (9); ModrzBaz 55v; Pan ſługi ſwoie z niewoléy wybáwił KochPs 171; SkarŻyw 558; CzechEp 153; GrabowSet F3v; LatHar 585; WujNT 104; SkarKaz 515b; SkarKazSej 698a.

»z niewoley wybić się« [szyk zmienny] (3): BielSat G2v; wybili [Rzymianie] ſie z niewoley nieprzyiaćielom / Kráin pobranych záſie doſtáwáli/ y ſwoie nieprzyiaćiele pod ſwą moc przymuśili BielSpr 60v; StryjKron 122.

»z niewoley się wyłomić« (1): iákoby ſię mogł [Montwił] z niewoley Xiążąt Ruſkich z Litwą y z Zmodzią wyłomić/ y z płácenia onyck łyk y winnikow do Kijowá wyſwobodzić. StryjKron 265.

»wynić, wyście z niewoley« (1:2): báránka pożywáli s kwápieniem/ ná pámiątkę wyścia z niewoley Egipſkiey. BielKron 36; [Cyrus] Dał ieſt Zydom wolność wynidź z niewoley ze wſzytkich kroleſtw twoich BielKron 110v, 117v.

»wypuścić z niewoley« [szyk zmienny] (2): á po wſzytkich ſrogich plagách onych/ ktoremi narod on Egipſki káráć racżył/ gdy niechcieli wypuścić z niewoley ludu onego iego RejPos 158, 103.

»z niewolej, od niewolej wyzwolić; z niewoli wyzwolenie« [szyk zmienny] (6:1:2): BielKron [852]v; KuczbKat 179; Ieſliby kiedy Pánowie Krześćijáńſey chćieli ſie pokuśić/ á z niewoley wyzwolić miecżem Krześćijáńskie Ludźi od Turkow BielSpr 58, 57v, 61; KochPs 19, 79; á ilz na wyzwolenie ich [synów izraelskich] z oney ćięſzkiey niewoley/ poſłány był. SkarŻyw 479, 490.

»zagnać, zagnany w niewolą« [szyk zmienny] (3:1): Sálmánázar pochodziwſſy Krolá Ozee Iſráelſkiego zágnał lud Iſráelſki do ziemie Aſyriyſkiey w niewolą/ á ziemię ich ſwym ludem oſádził Leop 4.Peg 17 arg; BibRadz 4.Reg 18 arg, 2.Par 36 arg; CzechRozm 141v.

»zapędzić w niewolą« (1): y polęgą od oſtrza mieczá: y zápędzą ie w niewolą [captivi ducentur] miedzy wſzytki narody WujNT Luc 21/24.

»w niewolą (za)przeda(wa)ć, zaprzedan« [szyk zmienny] (3:1): RejPs 66; Zydow przedał [Tytus] A to tyſiąc w niewołą [!]. BielKron 147v, 45; MycPrz I [A3].

»niewolej zbawić« (1): Pan wiecznéy ſpráwiedliwośći O ſwóy lud ſye záſtáwił: Potłukł pętá w ſwéy ſrogośći/ A nas niewoléy zbáwił. KochPs 193.

Wyrażenia: »niewola asyryjska« [szyk 1:1] (2): Wroćiwſzy ſie do Ieruzálem/ vcżynił [Jozyjasz] tám wielkęnoc/ wezwawſzy też ktemu tych ktorzy mogli vciec z niewoley Aſyriyſkiey BielKron 91; CzechEp 153.

»niewola babilońska« = captivitas Babyloniae Vulg [szyk 19:6] (25): Leop 3.Esdr 2/15; BibRadz I 224a żp; BielKron 266; OrzQuin Y3; BiałKat 131 marg; KuczbKat 25; Abowiem ácżkolwiek Zydowie Krole ſwe/ y zwierzchność Máieſtatu Krolewſkiego vtráćili pod niewolą Bábilońſką CzechRozm 167v, 117, 117v [2 r.], 118 [2 r.], 119v, 132 (14); CzechEp 153; NiemObr 71; Neemiaſz będąc poimány w niewolą Bábilońſką/ vtráćiwſzy z ludem ſwoim oyczyznę miłą/ od nieprzyiaćioł zburzoną SkarKazSej 668a, 706a, b.

»niewola cielesna« [szyk 3:2] (5): Ktore wybáwienie nie tylko Izráelcżykom/ [...] obiecuie Bog: ále też y wſzyſtkim inſzym narodom (choć nie ſą iáko żydowie w ćieleſney niewoli) CzechRozm 119, 118; CzechEp 153 [2 r.], 154.

»niewola ciężka« = servitus dura Pol Ant [szyk 7:5] (12): O Grecya/ gdźie twoy zacny naród śię podźiał? ſpuſtoſzáłaś niebogo: ſynowie twoi przed oblicznośćią twoią w niewoli ćięſzkiey ſą BiałKat 128; á przetoż ty [Rachawehamie] teraz vlży nam tey niewoley ćięſzkiey oycá twego/ y tak ćięſzkiego iárzmá ktore ná nas kładł BudBib 2.Par 10/4; CzechRozm 165; KochPs 19, 79; SkarŻyw 479; StryjKron 122; ArtKanc E9v, M6, M7; SkarKazSej 677a, 692b.

»dom niewoli (a. niewolej)« = domus servitutis Vulg, PolAnt [w tym: wywieść z domu niewoli (8)] (11): Leop Ex 20/2, Ios 24/17; BibRadz Deut 5/6, 13/5, Mich 6/4; KuczbKat 270; Iam Iehowáh Bog twoy ktorym ćię wywiodł z ziemie Micráimſkiey/ z domu niewoley [e domo servorum]. (marg) Właſnie/ niewolników. (–) BudBib Ex 20/2; StryjKron 125; ArtKanc M6, M7; KołakSzczęśl B.

»niewola egipska« = servitus Aegyptiaea Modrz [szyk 17:2] (19): TarDuch D3v; WróbŻołt V7; ktory ſie s thego wielce rádował/ iż Pan Bog lud ſwoy wybáwił z niewoley Egipſkiey LubPs gg3, S4; Gdy przydzyecie do zyemie ktorą wam Pan Bog przez oyce náſze obiecał/ oſtrzegay ábyś nie zápomniał Páná twego/ ktory cię wywiodł z niewoley Egipſkiey do zyemie obfitey wſzytkiego BielKron 44, 36; RejPos 32; KuczbKat 139, 25, 270; CzechRozm 106v, 122v, 125, 143v; Niewiem ieſli Eiptſka niewola byłá nád tę kmiecą więtſza. ModrzBaz 124, 55v; CzechEp 366; LatHar 585; Paſchá święto przednieyſze Zydowskie, ná pámiątkę wybáwienia z niewoley Egiptskiey WujNT 109 marg.

»niewola madyjanicka« (1): á wybaẃ lud moy s tey ſrogiey niewoley Mádiánickiey. RejZwierc 205v.

»pojmany w niewolą« (1): á ony do ktorych poimáni ſą w niewolą [qui captivos duxerunt] nákłoń ku miłoſierdźiu/ áby ſię nád nimi zmiłowáli. BibRadz 3.Reg 8/50.

»niewola pogańska« [szyk 13:2] (15): Y ták ręką y niewolą pogáńſką Turecką od Bogá pokaráni/ po rozmáitych kroleſtwách rozproſzeni ſą. SkarJedn 305, 154, 171, 308, 310, 329; PowodPr 11, 31, 74, 75, 81; SkarKaz 40a, 580b; weyrzyćie ná nas ábyſmy nie ginęli/ y w domowey nieſpráwiedliwośći/ y w pogáńſkiey niewoley. SkarKazSej 665a, 688a.

»niewola turecka« [szyk 4:1] (5): SkarJedn 306, 307; nie kłádźćie ná wagę wielkość y ſrogość niewoléy Tureckiéy OrzJan 22, 29; iáko wiele do Tureckiey niewoli vpádło/ tych kroleſtw Chrześćijáńſkich SkarKaz 2b.

»wieczna niewola« [szyk 2:1] (3): Dawid [...] zábił okrutnego á zbroynego Goliaſzá/ á wybáwił woyſká żydowſkie z wiecżney niewoley. RejPos 2v; PowodPr 31, 40.

»wielka niewola« (3): LubPs hh5; BibRadz I 306b marg; Gdy byli zá przeźrzeniem Páńſkim do Egiptu záwiedzeni/ á w wielkiey á trudney niewoli thám byli. RejPos 140v.

»żydowska niewola« (1): Dániel Prorok/ ktory tám był wzyęt z drugimi Zydy/ iż iuż przyſzły LXX lat Zydowſkiey niewoley/ modlił ſie ku Pánu Bogu/ áby racżył dáć Zydom przywrocenie do Ieruzálem BielKron 110v.

Szeregi: »niewola a brzemię« (1): Wyyąć lud ſwoy z nyewoley á z brzemieniá ták ſrogyego LubPs S4v.

»głod i (albo) niewola« (2): Pan obiecżuie ná Iſráelá dla iego grzechow przepuśćić głod y niewolą. Leop Os 9 arg; KuczbKat 25.

»niewola a jęctwo« (1): Miedzy rozproſzenim Zydowſkim/ nawięthſza ná nie byłá oná Bábilońſka niewola á ięctwo Zydow/ y pędzenie do Babiloniey BielKron 266.

»niewola i moc« (1): odpiſał [Patryjarcha] Papieżowi/ iż przyść nie mogł/ áni poſłow poſłáć/ prze niewolą y moc Turecką/ ktorzy mu tego nie dopuſzcżáią. SkarJedn 307.

»pojmanie a niewola« (1): vſlyſſawſſy o vtrápięniu żydowſkim/ ktorzy po poimániu á niewoley zoſtáli Leop 2.Esdr 1 arg.

»niewola a (i) ręka [czyja]« [szyk 1:1] (2): SkarJedn 149; ná wyzwolenie ludu y narodu ſwego/ z ręki y niewoley iego. SkarŻyw 490.

»niewola i tyraństwo« (1): dla oddalenia niewoley y tyráńſtwá krolá Antyochá/ y innych poſtronnych nieprziaćioł/ zdrowie ſwoie ważył. SkarKazSej 668b.

»niewola a udręczenie« [szyk 1:1] (2): wywiodł lud iego s ſrogiey niewoley á z vdręcżenia wielkiego. RejPos 175, 324.

»utrapienie i sroga niewola« (1): Ale oni [Izraelczycy] Moiżeſzá ſłucháć niechćieli w onem ćięſzkiem vtrapieniu/ y wſrogiey niewoli [propter angustiam spiritus et propter duram servitutem]. BibRadz Ex 6/9.

»niewola i więzienie« (1): śiedmdźieśiąt lat niewoley y więźienia ludu Zydowſkiego. LatHar 326.

W przen (1): Co widząc Egipcżykowye ſrodze ye trapili/ Nyeznośną nyewolą ná ich rámyoná włożyli. LubPs Y.
b. Stan człowieka, który z racji swego urodzenia, pojmania na wojnie lub niespłacenia długów jest własnością pana i musi dla niego pracować; servitus Mącz, Modrz; captivitas PolAnt, Cn; captivus Miech (353): March1 A3v; BierEz Ov, Rv; Bądz ty niewolnikiem gdy ſłużyć możeſz, wolę ia proſte pokarmy pożywać będąc ſwiebodny nizli roſkoſzne w niewoli. BielŻyw 57; dwadzyeſczya oſſob pvſczono na okvp. [...] a szyedm oſſob yeſcze ſſą vnych wnyewoly zoſtalo LibLeg 11/140v; RejJóz C3v, 115, 16; BielKom D7; ażaden z was nie zoſthánie coby nie miał być ſługą ku rąbániu drew/ (marg) To niewolſtwo włożono ieſt ná nie áby ich nákarano zá zdrádę/ ále nie ná wieki thrwáłá niewola oná [...] (–) BibRadz Ios 9/23; Przeto wyſzło ſkazánie áby byli karáni kto nie chce długow płáćić/ álbo ſie wyſługował w niewoli/ álbo w więzyeniu ſiedzyał. BielKron 107, 108, 455v; Mącz 294b, [388]d; OrzQuin S marg; GórnDworz Iiv; RejPos 248; BielSat G; Zony ich podſáłeś ná łup/ á corki ich w niewolą BudBib Iudith 9/3; CzechRozm 118, 167; PaprPan P4, Zv, Z3v, Cc; Aby ſię zá ich zdrowie potężnie potkáli/ A Brácią w polon wziętą z niewoley wyrwáli. StryjKron 702; KochPieś 52; Calep 214b, 903a; Iuż niewolnicze iárzmo włóż ná tę cną ſzyię/ A ia w téyże niewoli/ niech twé nogi myię. GórnTroas 51, 11, 36, 60 [2 r.], 64, 65; OrzJan 22, 34, 44, 45, 112; KmitaSpit C6; CzahTr E4v; GosłCast 67; Tam zmyią miedzy ſobą Gaura vbogiego/ Aliśći on w niewoley v Turká ſrogiego. KlonWor 27.

niewola czyja [= tego, który znajduje się w niewoli] [w tym: pron poss (2), G sb (1)] (3): RejJóz I4v; BielKron 246; Vżalmy ſię też wżdy kiedy ſrogiey niewoley bráćiey náſzey miłey VotSzl B3.

niewola czyja [= tego, który niewoli] [G sb i pron] (2): RejPos 231; dawał ie w moc y w ćięſzką niewolą ich: ták iſz im dań dáwáć y niewolnicże poſługi cżynić/ y wiele vćiſkow od nich ćierpieć musieli. SkarŻyw 558.

W połączeniu szeregowym (1): Do iárzmá do Káydanow/ do wiecżney niewoley Do grábárki/ do tacżek/ do winnic do roley. KlonWor 30.

W przeciwstawieniach: »niewola ... wolność (5), swoboda (3), świeboda« (9): BierEz F; Iż mię acz na czos karze według ſwoiey woley Lecz nadſtawi [Bog] ſwobodą tey moiey niewoley RejJóz I4v, I6; RejWiz 56v; Assero in libertatem, Wymuyę z niewoley á prziwracam ku wolnośći. Mącz 387c; gdyż iedno s tych lepſze ieſt niż drugie/ tho ieſt/ wolność chuda/ niżli niewola hoyna. BielSpr 28v; ModrzBaz 72; PudłFr 72; Phil F.

W porównaniu (1): Gdyż oto y chłop głupi/ dla nędznego brzuchá/ Wpada w ćięſzką niewolą/ iáko w ſmołę muchá KlonWor 27.

W charakterystycznych połączeniach: niewola ciężka (2), hojna, nędzna (4), nieznośna, sroga (5), znośna; z niewoli wyjąć (wyjmować) (2), wyrwać (2); w niewolą iść, przystroić, wprawiać; w niewoli chodzić, siedzieć, wysługować się; w niewolą zasłany; wysługowanie w niewoli.

Przysłowie: Nie nie ſmákuie w niewoli/ Kiedy wrzećiądz ſzyię goli. BierEz R2.
Zwroty: »w niewolą brać« (1): Bo á co [...] cżłowiekowi od człowieká okrutnieyſzego ſię zſtáć może/ iedno gdy rzecży iego odeymuie/ w niewolą iy bierze [in servitutem eum redigat] ModrzBaz 127.

»być w niewoli« = servitute premere Mącz (16): LibLeg 11/66; Iednego ſina ſtraćił drugi był w niewoli Trzeciego iż tu poſlał ſercze go tam boli RejJóz O4v; RejWiz 88; BielKron 152v, 191, 462v; Mącz 320c; RejZwierc 227v, 235v; CzechRozm 144; PAumechus Egipſki krol bedąc [!] w niewoli/ Płákał ſiedząc gdy pátrzał s ciemnice powoli/ Ono wiodą Rycerze po bitwie przegráney PaprPan Aa4, Gg3v; OrzJan 32, 37, 38 [2 r.].

»niewolą, w niewoli cierpieć« (1:1): RejJóz I6v; Cum servitnte premeremur, Gdyſmy w niewoley byli/ álbo niewolą cierpieli. Mącz 320c.

»kupić [kogo] w niewolą« (1): yzyemia naſſa y my twoi będzyemy kuṕ nas wniewolą krolewſką [eme nos in serviregiam Vulg Gen 47/19; zákuṕ nas ná ſłużbę królewſką WujBib] a day nam naśyenia HistJóz E3.

»[kogo] mieć w niewoli« (1): Y w on cżás gdy iák Káwki po záſianey roli/ Ogárnęli Miedzyboż chcąc was mieć w niewoli PaprPan V2v.

»w niewolą (od-, po-, u-, w-, wy-, za)wieść, powiedziony (a. zawiedziony), uwiedzienie« = abducere, captivos ducere Vulg [szyk zmienny] (17:6:1): WróbŻołt 136/3 [2 r.]; y ſzkodi, yako wniewolia livdzi vwyedzienie y bidla zapędzenie niemałe vczinily LibLeg 10/67, 10/56, 57, 58v [2 r.], 67, 67v (12); BielKron 270; RejZwierc 43; CzechRozm 252; [Litwa z Prusami] wielkie łupy y czterdzieśći tyſięcy ludzi/ z rozmáitymi dobytkámi w nędzną niewolą wywiedli StryjKron 350, 235, 300, 406, 697, 777; WerGośc 213.

»z niewolej (się) okupować (a. wykupować), wykupienie« [szyk zmienny] (3:1): LibLeg 11/141, 141v; ábowiem wiele więźniów z niewoley wykupował [papież Jan VI] BielKron 167, 280.

»w niewolą pędzić, pognany« (2:1): abi bily poddany czy waschi ktorzi biły wnyewolią pognany wolnie wipvſczeny LibLeg 10/92; vderzyli ná miáſto y wybráli wſzytko/ żony y dzieći wniewolą pędząc/ y bydło y rzecży wſzytki ich poimáiąc á woiuiąc SkarŻyw 348; StryjKron 300.

»(po-, za)brać (a. wziąć, a. (za)bierać), pobrany (a. zabrany, a. wzięty), zabieranie (a. branie) w niewolą« = captivos abducere; captivatus, captivus Miech; capere in servos PolAnt addicere in servitutem Mącz [szyk zmienny] (40:19:4): HistJóz D; Tamżego poraził, á ſamego iąwſzy wziął w niewolą łancuchem złotim związanego MiechGlab 66, 4 [2 r.], 38, 47, 48; dlia they prziczini wtargnęli siie wpanstwo przyacziela naſchego y poddanich yego zabrali w niewolią LibLeg 10/56v, 7/68, 10/56, 56v, 58v [2 r.], 59 (23); GroicPorz kk4; BibRadz Gen 43/18; pocżęli hárdzieć/ bieráć ludzi w niewolą w Polſce y w Lithwie/ á robić imi iáko bydłem BielKron 346, 17v, 85, 99v, 106v, 107 (14); Mącz 87a, 387c; BielSpr 40; Syny wſzytki pobiią/ dźiewki w niewolą Zábiorą KochOdpr D2; SkarŻyw 574; StryjKron 406, 617, 677; GórnRozm Dv, D2, D3, M2; iako ono obiecowal wſzitkie duſze pobrane wniewola powikupowac/ ktore w Interregnum po Henriku Tatarowie pobrali beli PaprUp G3; Dopiérom poimána/ y w niewolą wźiętá/ Dopiero włożoné ſą ná mé nogi pętá. GórnTroas 65, 60; VotSzl E4, Bv.

»w niewolą (po- w)da(wa)ć (się), (po)da(wa)ny, danie; poddany pod niewolą« = in servitutem tradere Miech, servitiis a. servituti addicere; addictio Modrz [szyk zmienny] (15:2:1:1): BierEz R2; W teyże porażce ſwięti mąż Paulinus biſkup Nolanſki, ſam ſie dał w niewolą za ſina iedney wdowy vbogiey. MiechGlab 48; LibLeg 11/13v; RejJóz I6; RejWiz 137v; A iżby wyzwolił ty/ ktorzykolwiek prze boiaźń smierći/ przez wſzytek żywot poddáni byli pod niewolą [obnoxi erant servituti]. BibRadz Hebr 2/15; BielKron 243v, 359; RejZwierc 188v; Bo tym ſpoſobem ſzkodá bywáłá nágradzána/ ábo oddániem we dwoy naſob/ ábo dániem wniewolą/ ábo zaprzedániem złodźieiá. ModrzBaz 78, 78, 122, 139v; SkarŻyw 103; StryjKron 46; Przećiw temu twé imię wyięté czytano/ Y záraz ćie onému w niewolą podano. GórnTroas 64; GosłCast 15, 20; Rozſzárpano ná dwoie bezecnego kupcá/ Ktory podał w niewolą nie iednego głupcá. KlonWor 32.

»w niewolą poimać, jęty« [szyk zmienny] (1:1): Tamże Miſtrz zakonu Rodſkiego, iętego w niewolą poſłał do Franciey [captivnm in Franciam misit], potimgo darował Papieżowi Alexandrowi ſzoſtemu. MiechGlab 68; PaprPan Kv.

»w niewolą skazać, skazan« (1:1): Nie mowię/ żeby kto zá iáką ſpráwiedliwą przycżyną niemiał być w niewolą ſkazan/ iáko Noe Chamá ſyná dla iego wyſtępku w niewolą ſkazał [in servitutem damnari possit ... servituti addixit]. ModrzBaz 48v.

»z niewoli się wracać, wrocony« (1:1): GórnDworz Y8; Kiedy Ezdrás Prorok od Krolá Perſkiego był z niewoli wrocony/ do Ieruzálem PowodPr 52.

»wybawiać z niewolej« (1): á rozdáwáć im bogáctwá/ y wywyſzſzáć ſtany ich/ thák iáko inſzy przychodzili á wybawiáli ie z niewoley ich RejPos 231.

»z niewoli wyjąć« (1): Assertor, Obroncá. Wybáwićiel/ Wyświebodźiciel/ Rátownik/ ten zwłaſczá który ma moc z niewoli wyyąć/ też w niewolą wźiąć. Mącz 387c.

»wyłamać (a. wyłomić, a. wyłamować), wybić się z niewolej« = excutere iugum, recuperare libertatem, servitutem a cervicibus repellere Mącz [szyk zmienny] (5:2): BielKron 108, 108v, 359; Mącz 287c, 339b, 348d; ſtądże ieſzcze y dziś v nieb ten obyczay/ iſz ſie w niewolą dáią/ wſzákże potym gdy ſie zmocnili á obaczyli/ z niewoli ſie Ruſakom wyłomili StryjKron 46 [idem BielKron 359].

»wynić [z kim] w niewolą« = pójść do niewoli (1): iż iednych ſamych dziewek pobrali dwadzieśćiá tyſięcy/ po thych znać iż muſiał lud wielki wynidź ſnimi w niewolą. BielKron 365v.

»wyniść, wyświebodzić się z niewolej« [szyk zmienny] (5:1): LibLeg 10/57 [2 r.]; Nexu solutus, Który ſie z długów z niewoley wyſwiebodźił. Mącz 244b; GórnDworz Y8; Frey gelaſſen werden, wyniść z niewoliey. Donari libertate. Calag 201a; BielSjem 22.

»z niewolej (a. niewoli) (wy)puścić (a. puszczać), wypuszczony, wypuszczenie« = libertus, manumissus BartBydg; ergastula libertate donare a. solvere, ad libertatem servos vocare Mącz [szyk zmienny] (5:3:1): Godzien Ezop cżći tákowey/ By go wypuśćił z niewoley. BierEz E4v; BartBydg 47b, 81b; BielKron 265; Nam pileus servis cum manu mittebantur dabatur, Czapka lyſá dawána niewolnikóm gdy ye z niewoli puſzczano. Mącz 299c, 101d, 107d, 302c, 504b.

»z niewolej wyzwolić (się)« (2): BierEz E4v; Krol Fráncuſki gdy ſie dowiedział/ iż Papież obegnał Rzym zmowiwſzy ſie z Angelſkim Krolem poſłáli ſwe woyſká/ áby go z niewoley wyzwolono BielKron 205.

»w niewolą (za)przeda(wa)ć, zaprzedany, zaprzedanie, przedający« [szyk zmienny] (15:3:2:1): LubPs Y; RejWiz 13, 54v [2 r.], 70, 104, 104v; BielKron 164v; W kilku lat Tatarowie pięć kroć was wybrali/ Braćią waſzę w niewolą Turkom zaprzedali. KochSat A3v; RejPos 247v, 248 [2 r.], 249; RejZwierc 19v, 53v, 65v; KochPs 158; SkarŻyw 349; KołakSzczęśl C3; wiedząc to iż zakon nie ieſt poſtánowion ſpráwiedliwemu/ ále nieſpráwiedliwym/ y niepoddánym [...] wſzetecznikom/ Sodomczykom/ wolne ludźi w niewolą przedáiącym [plagiariis] WujNT 1.Tim 1/10; Pómnię/ ták było zemną/ kiedym záprzedány Był od bráćiéy w niewolą/ y w ten kray záſłány. GosłCast 19.

»w niewoli żyć« (3): iż lepiey z nas káżdemu vmrzeć wolnym/ niż w niewoli v nieb [Greków] żyć. BielKron 59v, 353v; á moiá ćiotká: ktora do tey doby V nich w niewoli żywię/ ieſli ieſzcze żywię. KochOdpr B4v.

Wyrażenia: »niewola pogańska« (1): Gdźie [dziewki] w niewoli pogáńſkiéy/ y w ſłużbie ſromotnéy Lzy ſwé piją/ czekáiąc śmierći wſzyſtkokrotnéy. KochTr 23.

»sprosna niewola« = prostytucja (1): Iuż zá pieniądze otruć/ zdrádzić/ we ſpiącżki zábić/ mátká dziewkę w ſproſną niewolą záprzedáć RejZwierc 65v.

»wieczna niewola« = niewola do śmierci, niewolnictwo [szyk 5:1] (6): RejJóz I6; co y pogáni ználi/ ktorzy co wyętſſe wyſtempki czem inym niżli śmyerćyą karáli: yáko wyeczną nyewolą/ álbo ná tći. KromRozm II 14v; BielKron 108; GórnRozm I; Gdźieby ná trzećich rokách nie zápłáćił długu Nie ſłowny dłużnik [...] Poſłano go zá Tyber ná niewolą wiecżną KlonWor 74, 30.

Szeregi: »jęctwo i niewola« (1): Przeto we dni święte w kośćielech ſkładáią pieniądze obycżáiem, iáłmużny ná wykupienie ludu z ięctwá y z niewoley BielKron 280.

»moc i niewola« (1): SkarŻyw 558 cf niewola czyja [= tego, który niewoli].

»niewola i nędza« (2): Aſz gdy im niewola y nędzá wielka doięłá: dopiero ocży ná grzech ſwoy otworzyli SkarŻyw 558; SkarKazSej 674a marg.

»niewola i obciążanie« (1): Excutere iugum per translationem, Iárzmo z ſiebie zrzućić/ To yeſt nie chcieć być więcey posłuſznym/ wybić ſie z niewoli y obciążánia. Mącz 339b.

»pęto i niewola« (1): Ieden drugiemu pętá y niewoley życży/ Frymárcży ná bliźniego/ pieniądze zań licży. KlonWor 29.

»robota i niewola« (1): áby te [chrześcijany] ktorzy byli dla wiáry S. powiązáni/ ábo ná robotę y niewolą potępieni/ trácono SkarŻyw 62.

»srogość a niewola« (1): Bo w zruſſył onych gniew nád niemi kthorem był dał wpoſluſſeńſtẃo ie/ ták iż rozmáitą ſrogoſć á niewolą nad niemi okázowáli RejPs 158v.

»niewola a uciśnienie« (1): Wolnośći ony wdzięcżne á kwitnące ich/ roſkoſzy ony obfite ich/ wſzytko w niewolą á w ſrogie vćiſnienie/ w płácż á w nárzekánie obroćić racżył. RejZwierc 255.

»niewola i wolność« (1): Lecż y niewola y wolność [servitus et libertas] zbytnia przemierzła ieſt ModrzBaz 72. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

»niewola i zguba« (1): y przeto w niewolą y wzgubę pogáńſką nie wpadł SkarJedn 310.

W przen (24): Tákżeć kto ſwey wolnośći nie przeda w niewolą/ Iuż z lepſzą myſlą krocży/ iuż mu ſzydłá golą. RejWiz 54v; Gdy ſie ná ſwiát vrodzi cżłowiecżek vbogi. A ſnadź ieſzcże wnet s przodku iuż w niewoli chodzi/ Bo mu wnet być w więzyeniu ſkoro ſie vrodzi. Szpetnie go pieluchámi kráykámi ściągáią/ Choć ieſzcże nic nie zbroił á iuż więźniá máią. RejWiz 88, 13, 54v, 56v, 70, 88 (11); Przyſzły cżłonki do żołądká żáłuiąc ſie nań/ iż on ſpokoiem leży trawiąc/ á ony muſzą prácowáć/ przeto rzekły: cżemu ſie s tey niewoley nie wyłamiemy ábyſmy ná kogo prácowáły BielKron 108v; KuczbKat 325; Przyrodzenie złe kiedy po ſwey woli Buia/ iuż cnotá by w ſrogiey niewoli. RejZwierc 223v; Zaſz kto może być iuż w więtſzey niewoli/ Iedno ſwych cżáſow kto nie ma powoli. RejZwierc 22 7 v, 231 [2 r.]; Rozum męſtwo to náſz ma/ pieniądze w niewoli/ Ktore ſpokoynie ſiedząc przelicża powoli PaprPan F2v; Y oddawſzy im [Adamowi i Ewie] Ray á poſſeſyą náznácżywſzy/ przed zamkiem kazał beſtyom y ptáſtwu wſzytkiemu ſtánąć: y wyſzedwſzy z Ráiu oddał im ie ku poſłudze/ y niewoley SkarŻyw 260; KochFr 95; GrabowSet Q4; Ták niewola nieśćierpi/ nie ſpuśći nikomu. Bądź on grof/ bądź on kśiążę/ bądź wielkiego domu. KmitaSpit C6.
Wyrażenia: »niewolej ciężar« (1): którzy [ludzie w tureckiej niewoli] ćiężkim niewoléy ćiężarem vćiśnieni/ ná was poglądáią OrzJan 32.

»jarzmo niewolej« (1): Ci téż ſámi/ co ſą w niewoli/ okrzykiem domowym/ zráżą z śiebie to iárzmo niewoléy ſkoro wáſzę broń obaczą OrzJan 33.

Przen (30):
a) Wieczne potępienie, piekło (29): WróbŻołt V7; ZA ćię/ zá ćię moy Chryſte/ kupiono tę rolą: Dla tych ktorzy z Oycżyzny záſzli w tę niewolą. KlonWor 81.

W połączeniu szeregowym (1): iż nam złego narodu obiecał to ſwięte pokolenie/ ktore nas miáło wybáwić á wyzwolić od onego wiecżnego więzyenia/ y wiecżney niewoley/ y z onego ſrogiego przeklęctwá kthore było ná nas przypádło przez pirworodny grzech RejPos 138.

W charakterystycznych połączeniach: niewola doczesna; z niewoli wyjąć; w niewolą wpaść (4).

Zwroty: »z niewoli odkupić (a. wykupić)« [szyk zmienny] (3): gdys byl zginął/ on cie ſwą ſwiętą krwią z niewolé wykupił. OpecŻyw 64; KromRozm III Bv; SkarKaz 117.

»przywieść w niewolą« (1): iáko o nim [czarcie] Piotr ſwięty piſze/ krąży iáko lew kogoby pożrzeć mogł/ á przywieść w niewolą ſwoię RejPos 2v.

»wybawić z niewolej« [szyk zmienny] (5): Qui educit vinctos in fortitudine [...] ktori wybawia iętce z niewoley w moczy wielkiey/ (koment) Z niewoley, to ieſt z odchłani piekielney [...] (–). WróbŻołt 67/7, X, aa5; RejPos 2v, 138.

»z niewolej, z domu niewolej wywieść« (1:1): Cżemu niewſpominiećie/ iż on thylko ſam nas wywiodł/ zdomu niewoley/ nie od krolá Pháráoná/ ále z mocy Dyabelſkiey y zwietznych ćiemnośći KrowObr 155v; ktory nas nie tylko s tey docżeſney/ ale y z oney wiecżney niewoley á wiecżnego przeklęcia wywieść á wybáwić miał. RejPos 2v.

»od niewolej wyzwolić« [szyk zmienny] (3): muſyał ye krwyą ſwoyą naſwyętſſą z grzechu omyć/ á ſmyerćyą ſwą nyewinną od nyewoley czártowſkyey wykupić y wyzwolić KromRozm III Bv; RejPos 138; SkarKaz 117.

»(za)przedać w niewolą« (2): Toż też pomni/ byś záprzedał y ſam ſiebie y wſzytkę máiętność ſwoię w wiecżną niewolą/ iż ſobie tym nigdy nic pomoc nie możeſz/ ieſli ſie z zupełną wiárą nie vciecżeſz do miłoſierdzya Páná ſwego. RejPos [249]v; RejZwierc 222v.

Wyrażenie: »niewola diabelska (a. czartowska, a. szatańska), czarta« (4:2): KromRozm III Bv; iż miał zetrzeć ſceptrum poborce tego á krolá tego/ á wyiąć nie z niewoley iego [czarta]. RejPos 19, 2v [2 r.]; Zátymże ſzło iſz w pádli w potępienie wiecżne y niewolą dyabelſką/ ktorego posłucháli SkarŻyw 261, 262.

»niewola piekielna, faraona piekielnego« (1:1): iż pan Ieſus ktori ieſt głos y ſlowo boga otcza przez ſmierc ſwą wielmożnie wywiodł z niewoley piekielney otcze ſwięte. WróbŻołt 17; CzechRozm 262.

»podany w niewolą« (1): iż on rozwięzáć miał narod żydowſki/ kthory był związány zakonem á przeklęciem/ y podány w wiecżną niewolą cżártowſką RejPos 2v.

»niewola śmierci i piekła« (2): ále iż zgrzeſzyli/ á dla grzechow w niewolą śmierći y piekłá wpádáli CzechRozm 119, 119.

»niewola wieczna« [szyk 10:4] (14): iż krzeſt wybawia z niewoley wiecżney: a z tego ſie zaſmucza dyabeł. WróbŻołt aa5, 10; RejKup cc7; A ſtąd ná mię przypádłá tá wiecżna niewola/ W ktorey ią ták nędznicżek podobno trwáć muſzę/ Lecż ty lepiey nieboże opátruy ſwą duſzę RejWiz 193, 164; kthory [Zbawiciel] ſie zyáwić miał/ á nas nie tylko s they docżeſney/ ále y z wiecżney niewoley á z mocy cżartowſkiey wykupić á wybáwić miał. RejPos 2, 2v [2 r.], 107, 138, [249]v; RejZwierc 222v; HistHel [A2]; SkarKaz 117b.

Szeregi: »potępienie i niewola« (2): Vtráćiwſzy tákie dáry Boſkie y w potępienie y niewolą ſzátáńſką w padwſzy/ Iádamy Iáwá [...] płákáli. SkarŻyw 262, 261.

»niewola a przeklęcie« (2): á iż theż iuż wieſz/ iż ieſt zdárt á zniſzcżon on Cyrográph á obowiązek thwoy/ kthorym cie byli obowiązáli wiecżną niewolą á wiecżnym przeklęciem przodkowie twoi RejPos 107, 2v.

»więzienie a niewola« (1): O iákież to więźnie powiedzie ten Pan przed ocżymá náſzymá ku pocieſze náſzey/ ktore iuż poráźiwſzy męką ſwoią/ dawno wdał w okrutne więzienie á w niewolą: á zwłaſzcża ſprzećiwniki náſze RejPos [136]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

b) Życie na ziemi (1): Prze bóg/ pánie móy/ długoli Człowiek będźie w tey niewoli? Rácz mi kres dni mych obiáwić/ Kiedy Przyidźie świát zoſtáwić. KochPs 57.
α. Pojmanie, uwięzienie, zatrzymanie, wzięcie do niewoli; captivitas Mymer1, BartBydg, Mącz, JanStat, Cn (28): Captivitas. Gefegnis. Niewola. Mymer1 12; BartBydg 22b; RejZwierz 40 marg; Insularius. Wyſepny. To yeſt proſty/ nieważny/ yęcieć/ godni ná wyſpę w niewolą posłánia. Mącz 171d, 35c.

W przeciwstawieniu: »swoboda ... niewolą« (3): Bo czaſem wierę o glodzie Liepſſi ziwot na ſwobodzie Niſz wroſkoſſi a wniewoli RejRozm 396, 407; Więźniami ſię więc cżynią/ chroniąc ſię dźielnośći. Choćia ſą ná ſwobodźie/ zmyśláią niewolą KlonWor 53.

Zwroty: »być, będący w niewoli« [szyk zmienny] (3:1): Ieſliby Oycá w niewoli będącego rękoiemſtwem álbo długiem ná ſwą Perſonę przyiętym/ ile by mogł niewyzwalał GroicPorz 14v; BielKron 55, 300v; Wiem żeś ty we Włoſzech był/ gdźie zbrodnie choćiáyby na nie nikt nie ſkárżył imáią: pytam ćię/ byłżeś ty tám kiedy w iákiey niewoli? GórnRozm C.

»w niewolą imać« (1): Ieſzcże ſſał kozę/ ieſzcże cycek w gębie trzymał/ Kiedy go nátráfił ptak/ y w niewolą imał. KmitaSpit C5v.

»mieć w niewoli« (1): Niech ſie tym ćieſzy/ że mię ma w niewoli/ Ręce mógł zwięzać/ myśli niezniewoli. KochFrag 24.

»w niewoli trzymać« (1): á ták on młodzieniec przez długi cżás był w onym ięctwie. Ten ktory go w niewoli trzymał/ cudną corkę miał HistRzym 4v.

»z niewolej wybawiać« (1): Więznie z niewoléy wybáwić [ex captivitate liberet JanStat 717] [...] powinien SarnStat 451.

»wybić się z niewoli« (1): Wybiymy ſię z niewoli (mowią) á ich troki Rzućmy z rąk ſwych GrabowSet E3v.

»z niewolej wyniść« (1): wſkazáli do Lácedemonow: iż ich poſłow nie puſzcżą/ áżby też oni Krolá ich puśćili/ co muśieli vcżynić Lácedemonowie/ gdy im ſzło o wiele perſon zacnych á owym tylko o iednę. A ták z niewoley wyſzli zá ſpráwą dobrą páná ſwego BielSpr 38.

Wyrażenia: »ciężka niewola« (1): Iednęż mam wolność w ſẃéy ćiężkiéy niewoli Ze ſie wżdy mogę nápłákáć do woli. KochFrag 24.

»niewola wieczna« (1): Ani ſię iuż do śmierći/ w oycżyźnie ogląda. Ale w niewoli wiecżney pod Pány ſrogiemi/ Opłákuie nieſzcżęśćie KmitaSpit A3.

»wzięt w niewolą« (1): A gdy był poráżon y wzyęt w niewolą Odenát od Saporá krolá Perſkiego BielKron 153v.

Szeregi: »pojmanie i niewola« (1): Aby ći/ ktorzyby od fałſzu vſtaw/ mow/ świádectw y mniemánia fałſzywego vwiedźieni y poimáni byli/ przez prawdę záś zbáwienną/ z onego poimánia y niewoley mogli być oſwobodzeni CzechEp 5.

»swoboda a niewola« (1): Koth zelwem rosprawia o swobodzie a o niewoly Koth Prziſſedſſi do lwa do krati mowy RejRozm 391 nagł.

»niewola a (i) więzienie« [szyk 3:1] (4): iż w zwirzchownym á docżeſnym kroleſtwie Dawidowym miáły ná lud zakonny przychodzić rzecży ſprzećiwne/ iáko więzyenie y ſroga niewola LubPs T4, Sv; RejZwierc 205v; (marg) Nie ieſt Pan zámkniony w niebie. (‒) Takie fałſze ktore tę niewolą y więźienie ná Páná kłádą/ y rozumowi ſię ſprzećiwiáią SkarKaz 243a.

W przen (3): CzechEp 5; Prześláduiąc mnie/ wiedli w mieśce ćiáſne/ Niewoli iáſne. GrabowSet Rv, E3v.
β. Praca niewolnicza (3): Angaria, Niewolſtwo/ Niewola/ Poſty/ álbo/ podwodá/ to yeſt/ Nayemne konie/ od miáſta do miaſta rozłożone. Mącz 9d.
Zwrot: »zniewolić niewolą« (1): obćiążył rycerſtwo ſwe służbą wielką [servite fecit cxercituum suum servitute] (marg) Zniewolił rycerſtwo ſwe niewolą. (‒) około Coru/ káżda głowá obłyśiáła/ y káżde plece ſtárte/ á zapłáty mu nie było BudBib Ez 29/18.
Szereg: »praca a niewola« (1): Damnatus longi Sisyphus labori/ Ná wieczną pracę á niewolą wskazań. Mącz 77b.
γ. Pańszczyźniana zależność chłopa; servitus Modrz (15): BielKron 438; Ale mowię o tey zwycżáyney niewoli/ ktorey pánowie nád poddánemi/ okrom wſzelákiego ich wyſtępku vżywáią: odeymuiąc im źiemię y máiętność gdy ſię iedno ſpodoba/ á iáko ſię w niektorych powiećiech záchowuie/ przedawáiąc ie iáko bydło. ModrzBaz 48v, 88v, 124; PowodPr 70 [2 r.].

niewola czyja [w tym: ai poss (2), G sb (1), pron poss (1)] (4): RejRozpr E4; Ktoż tedy niebacży/ że tá wolność zwielką ludu proſtego á niemężnego niewolą ieſt złącżona? ModrzBaz 72. Cf »kmiecia niewola«.

Zwroty: »[u kogo] w niewoli być« (1): męcżąc Biſkupy kápłany powiádáiąc/ ma być wolność krześćiáńſka powſzem ſwiećie/ ku ktorey inácżey przyść niemożem áż okrutniki wybijem/ v którycheſmy w niewoli byli BielKron 202.

»z niewoli wybawić« (1): Wielki tedy pożytek rozumieymy być ſkárbu Rzecżypoſpolitey o ktorem powiedźiałem/ ieſli przezeń kmiećie náſze ztey niewoli wybáwimy [a sewitute ista liberaverimus]. ModrzBaz 124v.

»z niewoley wybić się« (1): ſámi [chłopstwo] też áby ſie zniewoley wybili w ktorey byli v ſwych przełożonych BielKron 201v.

Wyrażenia: »kmiec(i)a niewola« (2): Ale nam chudym proſtakom Zewſſąd ćirpieć nieborakom (marg) Kmiećiá niewola. (‒) RejRozpr D4; ModrzBaz 124.

»ślachecka niewola« (1): ktore lud gburſki poddawa pod śláchecką niewolą/ gorzey niż pogáńſką. PowodPr 68.

»wielka niewola« = summa servitus Modrz (2): Ale proſty lud Kmiecy w wielkiey niewoli/ á ſámi ſie w nię przedawáią. BielKron 437; ModrzBaz 72.

Personifikacja (1): Nieſzczęśliwé vbóſtwo w pułkoſzkách ſie wlecze [...] Ciérpliwość podle wozá idźie vbogiégo/ Y sniewola łáncuchem y pętem śćiśniona KochMRot C2.

c. Ograniczenie lub brak swobód obywatelskich w państwie; podleganie tyranii tj. władzy nie określonej przez prawo; tyrania; servitus JanStat (82): gdybyśmy to utracili, żeby naszego stanu ku sejmowi nie było potrzeba, jużci by łacno niewola urosła. DiarDop 111; kożdé Hoſpodárſtwo y Kśięſtwo/ ſzczyra niewola ieſt: Poddáni w Kśięſtwách/ przećiwko krzywdźie zwiérzchniégo Páná obróny niemáią żadnéy/ władnie im Pan zwiérzchni iáko chce/ gárdło poddánemu bierze kiedy chce OrzQuin P, A3v, C4v, I3, O3, Q2 [2 r.], Q2v, Q4v marg, Sv; nigdziey gorzey ludziom/ iáko pod Tyráńſtwem iednego: cżemu ſie káżdy dobrze przypátrzyć może/ widząc Thurki/ Wołochy/ Moſkwę w iáko ſrogiey żywą niewoli. GórnDworz Gg2v; WierKróc A2; ták tedy biedna Litwa ná ten czás nie máiąc potężnych á mądrych Senatorow w niewoli práwie vwichłána byłá StryjKron 512; Gdy prżychodźiłá ná Seym tá popráwá/ á było namniey co w niey oſtrego/ wnet zákrżyknęliśćie/ niechcemy tego/ niewolaćby to byłá/ Boże vchoway. GórnRozm K2, A4 [2 r.], A4v, C, F3v; Phil N3; Nie nowináć wprawdźie bydź niewolnikiem iednégo: ale to nowa niewola/ y przedtym nieſłychána/ gdźie ſtan twóy gorſzy niż beſtiiéy iákiéy bydź muśi. OrzJan 21; Zkąd iáſna rzecz/ że okrutnośćią/ niewolą/ y liczbą/ záwſze byłá Azya ſławna OrzJan 41, 42.

niewola czyja [= tego, który znajduje się w niewoli] [w tym: pron poss (2), G sb (1)] (3): I tychże my to bronić podatkiem swym mamy, niepobożności, niesprawiedliwości, niewoli swej? Diar 35; Gdym był w Niemcoch á potym we Włoſzeeh/ przypátrzywałem ſye niewoli ludźi onych/ nie rádźi ſye tám zwierzchni Pan poddánego ſwego OrzRozm L3v; BielKron 326.

niewola czyja [= tego, który niewoli] [w tym: ai poss (5), G sb i pron (3)] (8): BielŻyw 5; iż tenże Kápłan/ poſtánowia Królá/ nie nád niewolą Turecką/ álbo Moſkiewſką/ álbo Kśiążęcą iáką/ ále nád dźiedźictwem Bożym/ którégo dźiedźictwá wolność przyrodzóną właſnośćią ieſt OrzQuin V, R2 [2 r.]; iż Bázylides y Márcyalis z Hiſzpániey od innych Biſkupow potępioni áppellowáli do Stephaná Papieżá/ ná on cźás ieſzcże gdy Papieże pod Tyrrány práwie wniewoli ich żyli. SkarJedn 128; KochPs 17; SkarKazSej 677b, 693a.

W przeciwstawieniach: »wolność (22), swoboda (5), swawola (4) ... niewola« (31): BielKron 238; Ale y do Tátar ſye obróćmy/ y do Wołoch ludźi niewolnych téż pódźmy: wſzędźie naydźiećie wolność Polſką górę miéć nád wſzeláką niewolą. OrzQuin R2, Pv, P2v, P3, Qv, Q3 (10); bo oni ſámi telko ſą ná ſwobodzie/ á poddáni poſpolicie wſzytczy w niewoley. GórnDworz Ggv; A Czechowie/ Moráwcy/ Slężacy iż prżywykli niewoley/ á ſmáku Wolnośći nigdy nie vczuli GórnRozm A4; iż tu w Polſcze iedni ludźie ſą w wielkiey niewoli/ á drudzy w wielkiey ſwey woli GórnRozm B, A3v [3 r.], A4 [4 r.], A4v [2 r.]v, B marg, B2v [2 r.] (19).

Przysłowie: Iżeś tedy przyznał/ że tu ieſt wielka Wolność/ tedyć ono prawdá/ co dawno powiedźiano/ iż w naywiętſzey Wolnośći/ naywiętſza niewola. GórnRozm B2v.
Zwroty: »w niewoli (a. niewolej) być« (2): GórnDworz Hh2; Witayeieſz mili oſłowie/ S Seymu pánowie Poſłowie/ Nadobnieſcie vrádzili/ Abychmy w niewoli byli. RejZwierc 234.

«w niewoli chować« [szyk zmienny] (2): Byli ná tym niektorzy/ áby zá małżonká wźięłá Philipá Ceſárſkiego ſyná/ ále Wiátus/ Suffolcyus/ z drugimi byli przećiw temu nárzekáiąc/ iuż cudzoźiemcy nas w niewoli będą chowáć/ kthorzyſmy záwżdy byli w wolnościách ſwoich. BielKron 238; GórnDworz Hh7.

»niewolą cierpieć« (1): Otoż iuſz iedná ſtroná/ iákoby prżemoglá/ populus wźiął rżąd ná śię/ á iego tęn obyczay ieſt/ ábo pokornie niewolą ćierpi/ ábo hárdźie roſkázuie/ á práwie/ iákom rżekł wyzſzey/ Tyranniſuie GórnRozm M3v.

»w niewolą przywieść« (1): by nas iedno Solon pod pokrywką thych praw w iáką niewolą nie przywiodł. RejZwierc 84.

»uchodzić niewoli« (1): Vchodząc niewoli od Krolá/ w padamy w niewolą v możnieyſzych. GórnRozm C2v marg.

»w niewolą się wdać« (1): Krol Fráncuſki wſkázał/ yż mu [księciu Kliweńskiemu] żony niedádzą/ iáko temu kthory ſwego ſthanu y rodzáiu ſłowá y wiáry zápomniał/ á w niewolą ſie [u cesarza] wdał mnie iuż przyiaćielá niema. BielKron 221v.

»z niewoli wynić« (1): z téy niewoléy przyrodzónéy wynidź/ niechayże o Vnią z Polſkim Króleſtwem pilnie ſye ſtáráią OrzQuin Pv.

»z niewoli wyswobodzić« (1): abyś [WKM] w to miłościwie a ostrożnie wejźreć raczył, nas z takowej niewoli, w ktorą nas gorzej niż do Egiptu ciągną, wyswobodził. Diar 86.

»z niewolej wyzwalać« (1): SOlon [...] Then Atenſkim panom wyborne vſtanowił prawa [...] á tak za wiele cżaſow ie rządził, y z niewoley okrutnich panow ſwą opatrznoſcią ie wyzwalał. BielŻyw 5.

»żyć w niewoli« [szyk zmienny] (2): SkarJedn 128; ſą złoczińſtwá y tám/ gdźie ludźie żyią w Wolnośći/ y tám gdźie w niewoli żyią. GórnRozm A4v.

Wyrażenia: »nędza niewolej« (1): áby wyſzedł okrutnik naſz [Mojżesz]/ co nas przywiodł na nędzę niewoley ſwą chytroſcią/ co nam vſtawił ſrogie á gwałtowne przykazánia BielKron 41.

»niewola tyrańska, tyranow« (2:1): Powſtánę ia (powiada) ná rátunek ſmutnych/ A wyrwę ie z niewoléy Tyrannów okrutnych. KochPs 17; Wyiął ie [królestwo polskie] P. Bog z niewoley tyráńſkiey/ ále ie pod ſwe práwá święte y ſpráwiedliwe/ y ſłużbę ſwoię zniewolił. SkarKazSej 677h, 693a.

»wielka (a. najwiętsza) niewola« (7): OrzQuin S3; á wrácáiąc ſię do Polſkiey Wolnośći/ ty ią wychwalaſz/ á ia nie tylko iey nie prżyznawam/ ále powiádam że tu ieſt wielka niewola. Y dokłádam iżby mi znośnieyſzy był ieden Tyran/ niż wſzyſcy. GórnRozm C3v, B, B2v, B3v, C, L3.

Szeregi: »ciężkość i niewola« (1): Gdyz oni [poddani naszej Korony Polskiej] nietelko wiedney rzeczy alie wkazdey potrzebie iem [Pruskiemu Księstwu] zobrony ſie nievymavialj y to viedzą, y wkronikach ſwych mayą, ze iem kv vizwolieniv z czięſkoſczi y nievoliey zakonney [ex oneribus et servitute ordinis JanStat 933] moczą ſwą pomogli, a ſwobodę ich krwią ſwą Riczerſką obliali y odkvpieli. ComCrac 11v.

»nędza a niewola« (1): Abo też żeby mogł złe Krole/ Tyránny Kſiążętá/ wyćiſnąć/ y wygnáć/ á te ludzie podług przyſtoieńſtwá rządźić/ ktorzy pod nimi w nędzy/ á niewoley byli GórnDworz Hh2.

W przen (5): Záięczégo ieſt ſercá niewola/ piérweyći oná vćieka/ á niżli ią ſwobodá płoſza: niechay niewola w kámchach/ álbo y w złotogłowach [!] ná Bedewiách/ álbo y ná Dźiánétoch hárdźie ieźdźi OrzQuin Q4v.
Wyrażenia: »niewola dyjabelska« (1): iż ſye był ten święty Lotr vrodźił w Kśięſtwie/ to ieſt/ w niewoli Dijabelſkiéy OrzQuin P3.

»jarzmo niewolej« = iugum servitutis JanStat (2): [Solon] nie thylko że lud od niewoley ſie vſthrzeżenia odwodził/ nápominániem ſwym cżęſtym y vkázowániem że iuż bliſko iárzmo niewoley/ ále y záſtáwiániem ſie Piſiſtráteſowi/ áby przedſięwzięcia ſwego nie wykonał. Phil N3; SarnStat 987.

Przen: Społeczeństwo lub państwo, w którym nie ma wolności obywatelskich (1): á Królem ſwym/ Polakowi záwſze poſtąpić muśi: by téż dobrze Polak w śiérmiędze ná wole ná hárc przećiwko téy niewoléy wyiechał. OrzQuin Q4v.
d. Stan psychiczny, w którym człowiek nie może robić tego na co ma ochotę, narzucający zależność psychiczną od innych lub od czegoś; servitus PolAnt, Modrz, Vulg (115): BierRozm 15; RejRozpr C2; Kto ręcży ten niewolą/ ſam ſobye zádawa/ A kto w długi záchodzi/ w więzyeniu rad ſtawa. BielKom B8; KochZg A2; sſtał ſie wnet poddánym grzechowi y ſmierci/ w ktorey niewoli ták długo był zádzyerżan RejPos 14v, Bv; RejZwierc 226; WierKróc A4; BudNT Hebr 2/15; CzechRozm 30; WujNT Gal 4/24; Libertas, wolność á iż właſniey názowiemy/ nieznośna ſwawola/ máſzkárą wolnośći głupie przyoblecżona: á ſtąd záś właſna niewola. PowodPr 61, 64.

niewola u kogo (2): vchodząc tego żeby was Krol zniewolić nie mogł/ ieſteśćie w niewoli v wſzyſtkich GórnRozm C2v, C2v marg.

niewola pod czym (1): przez ktore tych tám rzecży ćieleſnych opiſánie/ [...] znácżył y opiſał duchowne/ to ieſt niewolą pod zwierzchnośćią Fáráoná piekielnego CzechEp 366.

niewola czyja [= tego, który (co) niewoli] [w tym: G sb i pron (14), ai poss (16), pron poss (1)] (31): ComCrac 11v; SeklKat Tv; LubPs V6v; A to ſwięte Kſiążę/ á ten ſwięty krol ktory ſie tu zyáwił/ áby cie nie tylko wybáwił s tey docżeśney niewoley ſwiátá tego/ ále z onego wielkiego á okrutnego wiecżnego więzyenia RejPos 19, 33, 47v; KuczbKat 30; RejZwierc A6v, 66v; [gadka] ktora ludzi od Chriſtuſá do Moyżeſzá/ od ewánieliey wolnośći/ do zakonney niewoli/ od przymierza nowego/ do taſtámentu ſtárego/ prowádzi. CzechRozm A6v, 79v; SkarŻyw 71; Sará lepák wolna nowy zakon znáczy/ á Izáák iey ſyn/ Chrześćijány z niewoli Moyzeſzowey przez Chriſtuſá wyzwolone. WujNT 661. Cf »niewola cielesna«, »niewola grzechu«, »niewola szatańska«.

niewola czyja [= tego, który jest w niewoli] (2): RejPos 231; O niewolniku dyabelſki/ czuy o niewoley ſwoiey/ á wychodź z mocy ſzátáńſkiey SkarKazSej 692b.

W połączeniach szeregowych (2): á przeto zſtawamy ſię poddánemi śmierći/ zatráceniu/ niewoley/ y okrućieńſtwu Szatánowemu. BibRadz *6v; PowodPr 62.

W przeciwstawieniach: »niewola ... wolność (7), wolna myśl« (8): KromRozm III D2; Ale gdy ſie obacżyſz tu ſtráćiſz niewolą/ Kiedy ſobie odeymieſz wſzetecżną ſwąwolą. A wolney myſli ſobie ná wſzytkim nábędzyeſz/ Gdy ſpokoiem bez wſzytkich trudnośći vſiędzyeſz. RejWiz 44v, 136v; RejZwierc 63v; WujJudConf 66v; CzechRozm A6v; Gdyż to nie może być żeby kto tym dwiemá pánom/ iednemu w niewolą/ á drugiemu ná wolność wiodącemu/ Moiżeſzowi á Chriſtuſowi vſłuſzyć mogł CzechEp 33; PowodPr 61.

W charakterystycznych połączeniach: niewola doczesna (2), niepobożna, sroga (2).

Przysłowie: Wolność do złego ſwą wolą y niewolą ieſt. PowodPr 60 marg.
Zwroty: »w niewoli być [u kogo]« = servituti esse Vulg [szyk zmienny] (5): A gdzye ſroſzſze więzyenie/ iedno gdy w niewoli/ V dyabłá ieſt/ iuż więc w tey wieży głowá boli. RejWiz 140v; Leop Hebr 2/15; Przeto choć tego żydowie do ſiebie nie bacżą/ áni ſie zá niewolniki śmierći y piekłá pocżytáią: iednák w niewoli ſą. CzechRozm 119; GórnRozm C2v, D.

»pod niewolą chować« (1): Cżego ſię wſzytkiego, nieco niektore odmieniwſzy, Antychrist trzyma, y pod tąż niewolą, ná ktorą Apoſztoł wołał y nárzekał, ludzi zniewolone chowa CzechEp 410.

»niewolę cierpieć szatańską« (1): Záłował ſię też człowiek iż niewolą ćierpiał ſzátáńſką y duchow złych/ ktorzy go trapili SkarKaz 488a.

»[kogo] mieć w niewoli« (1): Nędzneſz to ſkárby co nas máią w tey niewoli/ Mieć ie ſtrách á niemieć też ſerce przez nich boli. HistLan E3v.

»(od-, po-, w)da(wa)ć (się) w niewolą« = servituti addicere Modrz [szyk zmienny] (6): Pokiś żyw/ á poki w tobie ducha zſtáwa/ nie wdaway ſię w niewolą żadnemu cżłowiekowi [ne alienes te ipsum omni carni]. BibRadz Eccli 33/21; RejZwierc 115v, 231v; ModrzBaz 133v; LatHar 144; ktory mię podawa w niewolą zakonowi grzechu [et captivantem me in lege peccati]/ ktory ieſt w członkách moich. WujNT Rom 7/23.

»z niewolej oswobodzić (a. wyswobodzić)« [szyk zmienny] (2): iż śie sſtáło wielkie y oſobliwe dobrodźieyſtwo Ludzkiemu narodowi od Páná Bogá/ ktory nas wyſwobodźił z niewoley tyránná ćięſzkiego. KuczbKat 30; CzechRozm 30.

»podlec niewoli« (1): á iżby wyzwolił te/ ktorzy dla boiáźni śmierći przez wſzytek żywot podlegli byli niewoli [obnoxii erant servituti]. WujNT Hebr 2/15.

»niewolą przywieść (a. przywodzić)« (2): Abowiem ieſliby kto niechćiał pozwolić tego/ tenby wolność Chrześćiáńſką gubił/ á niewolą zakonu znowu ná lud Chrześćiáńſki przywodźił. WujJudConf 66v; CzechRozm 24v.

»trzymać w niewoli« (1): ktory [czart] iuż był wzyął tákową moc ná ſwiecie/ iż trzymał w więzyeniu á w niewoli ſwoiey wſzytek narod ludzki LubPs V6v.

»w niewoli więzić« (1): Ták/ iżbym kiedy chćiał odſtąpić złośći/ co záślepiwſzy/ w niewoli więźiłá GrabowSet I3v.

»wpadać w niewolą« (1): Vchodząc niewoli od Krolá/ w padamy w niewolą v możnieyſzych. GórnRozm C2v marg.

»w niewolą wwieść« (1): Abowyem ſtych ſą/ ktorzy ſye w domy wkradáyą/ á wnyewolą w wodzą nyewyaſtki [captivas ducunt mulierculas Vulg 2.Tim 3/6; y poimáne wiodą niewiaſtki WujNT] obćyążone grzechy/ ktore ſye rozmáitym żądzom poddáły KromRozm I B4.

»z niewolej wybawi(a)ć; wybawiony, wybawienie od niewolej« [szyk zmienny] (5;1:1): Tám wſſyſtko ſtworzenye wybáwyone będźye od nyewoley zákáżenya [liberabitur a servitute Vulg Rom 8/21; będźie wyſwobodzone z niewolſtwá ſkáżenia WujNT]/ ku wolnoſci chwały ſynow bożych KromRozm III D2; BibRadz *6v; RejPos 19; BiałKat 196; CzechRozm 119; ArtKanc A16; Ale wolność Chrześćijáńſka należy/ naprzód w wybáwieniu od niewoli grzechow. WujNT 661.

»z niewolej wykupić« (1): y zá táką vgodą wywiodł mię z wygnánia/ y z niewoley wykupił. LatHar 560.

»wyłamać się z niewolej« (1): BOgini/ która miłosćią ſzáfuieſz [...] Zfolguy mi máło: owá ſię wyłamię Z téy niepobożnéy niewoléy/ która mię Ták zfráſowáłá/ że y zdrowia niémam KochFr 75.

»wypuścić, wypuszczony z niewolej« (1:1): Abowiem iuż będzieſz wypuſzcżon z oney twárdośći á z onoy niewoley drugiego zakonu/ pod ktorym záwżdy w przeklęciu chodzili przodkowie náſzy. RejPos 47v, 33.

»z niewolej wyrwać« (2): SeklKat Tv; dałeś nam dźiedźictwo ſtrácóné króleſtwá niebieſkiego: dałeś nam ſwobodę/ z nie woléy [!] wyrwawſzy nieprzyiaćielá náſzégo. BiałKat 203v.

»wywieść (a, wywodzić) z niewolej« (2): Tak też to znamionowało iżes miał rodzay ludzki wywieſc z niewoley dyabelskiey przez ſwiętego ſyna twego pana Ieſuſa. WróbŻołt aa4v; BielKron 36.

»wyzwolić, wyzwolenie z niewolej« (1:1): ComCrac 11v; á miał ie wybáwić á wyzwolić mocą á gwáłtem obycżáiow ſwiátá tego/ tylko s tey docżeſney niewoley ná ſwiecie. RejPos 2.

»w niewolą (za)przeda(wa)ć« (8): Ten [łakomieć] w niewolą záprzedał y ciáło y duſzę/ Acż z niemáłą żáłoſcią o tym mowić muſzę. RejWiz 173v, 106v; RejPos 248v; ácz to iuż nędzny żywot ktory ſie w iáką niewolą dla rownego pożytku záprzedawa RejZwierc 38v, 37v, 165v, 166 marg, Bbb.

Wyrażenia: »cielesna niewolą« [szyk 2:1] (3): ábowiem ći/ gdy kreẃ iuż chłodnąć/ á buiność przyrodzona vſtawáć pocżyna/ iż duſzá nie ták ieſt obciążona cieleſną niewolą/ ieſli ſie rozmiłuią pięknośći [...] tedy ſie iſcie w tym nie záwiodą GórnDworz L12v; CzechRozm 119 [2 r.].

»ciężka niewola« (1): áby też wſzyſtkie ſmutne ćieſzył/ z ćięſzkiey niewoley grzechow wybáwił/ przybytek ſwoy w ſercách ich ſpráwił. ArtKanc A16.

»doczesna niewola« (1): RejPos 2 cf »wyzwolić z niewolej«.

»duch niewolej« (1): Rozmáithych rzecży moc we wnętrzną zowie piſmo duchem/ iáko Páweł/ Duchem niewoley zowie moc onę y ſkutecżność Zakonu/ onę boiaśń y przeſtrách/ wątpliwość/ y roſpácż kthorą cżyni w ſercach Zakon GrzegŚm 55.

»duchowna niewola« [szyk 2:2] (4): CzechRozm 119v; A mowiąc to o oney Aſſyryiſkiey/ iáko y o Bábilońſkiey ludu Izráelſkiego ćieleſney niewoley/ duchem Prorockim iáko zwykł y z inſzymi Proroki/ oznáymuie też y niewolą Duchowną/ przez ſzátáná y grzech ná ludźi wprowádzoną CzechEp 153, 153, 154.

»niewola grzechu« (5): BiałKat 158v; że ſie Chriſtus przed Zydy/ w grubych ćiemnośćiách chodzącymi/ á niewolą grzechow ná ſobie noſzącymi/ ná to być od Bogá poſłánym opowiedał/ áby tych coby do niego przyſzli oſwiecał/ á wierzących w ſię z niewoley grzechu oſwobodzał. CzechRozm 30; ArtKanc A16; WujNT 661.

»niewola szatańska, czartowska (a. czartowa), dyjabelska, duchow złych« [szyk 8:2] (4:3:2:1): WróbŻołt aa4v; KromRozm III A8v; BibRadz *6v; To też właſna figurá náſzego vżywánia wielkiey wiecżerzey Páná Kryſtuſá/ ná pámiątkę tę iż nas z niewoley cżártowſkiey wywiodł. BielKron 36; OrzQuin Sv; A ſzátáńſka ſpráwá y vcżynek iego ieſt/ ſłużyć grzechowi á być w niewoli ſzátháńſkiey. RejPosWiecz2 93v, 93v; SiebRozmyśl A2v; SkarKaz 488a [2 r.].

»wieczna niewola« = małżeństwo (1): O y tyś nie wiele wygrał/ Ześ ſie w wiecżną niewolą wdał/ Zonáć wſzytko z domu wlecże/ Dobrze cie miotłą nie ſiecże. RejZwierc 231v.

»niewola wielka« (2): A cżwarta ieſt/ niewola wielka/ [...] odiąwſzy im ſłowo Boże: że ſię nie wolno w ich Kátholice z ſłowá Bożego o prawdźie zbáwienney wywiádowáć CzechEp 234, 234 marg.

Szeregi: »błędy i niewola« (1): y dał mię Pan Bog wto nieſzcżęśćie błędow y niewoley iáko widzićie. SkarJedn 403.

»niewola i przeklęctwo« (1): iż przezeń on wąż chytry miał ſtártą mieć głowę/ ktory ná náſze pierwſze rodzice/ y ná nas też potomſtwo ich/ niewolą/ y przeklęctwo przywiodł CzechRozm 24v.

»niewola i przykrość« (1): ále zá on fráſunek o krzywdę Bożą/ wysługuie ſobie łáſkę/ á niewolą onę y przykrość zpożytkiem zbáwiennym znośić może. SkarŻyw 294.

»służba i niewola« (1): Potrzebá tedy tego/ áby tá ſłużbá y niewola ſzátáńſka w nas byłá zepſowána/ á to przez mieſzkáiącego w nas Páná Kryſtuſá/ ktory ieſt wiecżna prawdá y żywot. RejPosWiecz2 93v.

»swawola i niewola« (1): PowodPr 60 marg cf Przysłowie.

»niewola a twardość« [szyk 1:1] (2): á nas iuż wypuśćić s tey niewoley á s they twárdośći zakonu/ ktoremuchmy nigdy doſyć vcżynić nie mogli. RejPos 33, 47.

»niewola a więzienie« [szyk 1:1] (2): LubPs V6v; Srogaſz to ieſt niewola á cięſzkie więzienie/ Kto prze márne pieniądze záprzeda ſumnienie HistLan E3v.

W przen (3):
Zwrot: »okuć w niewolą« (1): Swiniá w bárłogu/ Chłop w złym nałogu: Záwżdy ſwą wolą/ Okuy w niewolą. RejZwierc 239.
Wyrażenie: »jarzmo niewoli« = iugum servitutis PolAnt, Vulg (2): BibRadz Gal 5/1; SToyćie: á nie poddáyćie ſię znowu pod iárzmo niewoley. WujNT Gal 5/1.
α. Dobrowolne podporządkowanie się słusznym nakazom, prawu, także służba dla dobra państwa, społeczeństwa (3): á táka niewola ieſt prawdźiwą wolnośćią/ gdy ſłużym temu/ ktory przyrodzonym pánem náſzym ieſt SkarKazSej 677b, 693a marg.
W przen (1): y w niewolą podbiiamy wſzelki rozum pod poſłuſzeńſtwo Chriſtuſowe WujNT 2.Cor 10/5.
β. Podporządkowanie się jakiemuś uczuciu, namiętnościom (13): Bogacż nie gdy chce idzye álbo iedzye/ Lecż tám kędy go potrzebá powiedzie. Owa gdy bogacż w niewoli nápoły/ W ten cżás vboſzſzy roſpuſzcża ſokoły. RejZwierc 226v; KochFr 108; (nagł) Do iednéy (–) [...] Ty wſpómniawſzy ná wiárę: rátuy mię w niewoli/ W któréy twarz záwżdy pała/ ſerce zbytnie boli. PudłFr 62; PudłDydo A3.

W przeciwstawieniu: »wolność ... niewola« (1): Wolnośćią drudzy zową/ Gdy glozn nie brzmi okową/ Ia mowię że ćieleſna buyność ieſt niewolą RybGęśli C4.

Zwroty: »by(wa)ć w niewoli« [szyk zmienny] (3): RejWiz 41v; KochPieś 22; Swąwolą ma Tyran/ ktory w niewoli ſam v roſkoſzy będąc/ wſzyſtko to czyni/ co oná roſkázuie GórnRozm B3.

»dać się w niewolę [komu]« (1): Tákże téż/ ktory pięknéy/ tylko dla głádkośći/ Dał ſye w niewolą: y tám prędko po miłośći. PudłFr 76.

»wyrwać z niewoli« (1): Rátuy mię iáko możeſz/ á wyrwi z niewoli: Niewiéſz iáko niewdźięczna miłoſć w ſercu boli KochFr 65.

»w niewolą zaprzedać« [szyk zmienny] (2): iż ſobie w onych trudnoſciach á w onych praczach y fráſunkoch wiele cżáſu żywotá ſwego vkracza/ á nie ſie ná przyſzły cżás nie rozmyſla/ iedno nędzney fortunie wſzytki ſwe ſpráwy y ſam ſiebie w niewolą záprzeda. RejZwierc 159v, 158.

»w niewolą zwodzić« (1): To tu iuż maſz pirwſzy znak niewolney miłośći [...] Tá w niewolą zwodziłá krole y kſiążętá/ A práwie ná wſzytek ſwiát tá iey ſieć roſpiętá RejWiz 40.

e. Brak wolności, uwięzienie ptaka lub zwierzęcia (1):

W przeciwstawieniu: »swoboda ... niewola« (1): iż ptak leći/ tám gdzie mu każą/ á bywáiąc wiele kroć ná ſwobodzie/ przedſię ſie zá ſię z láſá/ z właſnego domu/ do pięśći/ do dłuſzcze/ do niewoley wroći GórnDworz Ffv.

2. Niedola, udręka, uciążliwość, nieznośne, niechciane zdarzenie, położenie; malum Mącz (40): WróbŻołt R3v; A lepiey iſz pálec boli Niſz wſſytko ćiáło w niewoli RejRozpr F4v; Bowiem ty ſwego żywota Możeſz vycz beż kłopota A v mnię wſzytko w niewoli Wſzak czo wſpomnię głowa boli RejJóz C8; BielKom G2 [2 r.]; RejZwierz 10; Malum, Trudność/ Szkodá Niewola. Mącz 205b, 300d; Nie to niewola ſłużyć: ále ſłużyć temu/ Kto twych poſług niewdźięczen/ to ſye nawiętſzému Nieſczęśćiu równa KochPieś 5; á zaſz to nie niewola gdy v moich okien w nocy kto ſtrżelá/ wola/ huczy/ pije/ wykrżyka/ trąbi w bębny kołáce/ á mnie ſpáć nie dopuſcza? GórnRozm A3v; GostGosp 30; CzahTr Lv.

niewola komu (1): Cięſzkać niewola kożdemu/ Służyć pánu niewdzięcżnemu BierEz N2.

niewola czyja [= tego, który znajduje się w niewoli; zawsze pron poss] (4): March1 A3v; March3 V2; A nákoniec tę trudność twoię/ w którąś ſie był podał/ miáło [to święte plemię] zá cię záſtąpić/ á onę niewolą twą ná ſię wzyąć RejPos 179; BielSpr 49v.

W połączeniach szeregowych (4): A gdy iuż co dáley to bárzyey vćiſk ſie rozmagał/ to ieſt/ ſmrod/ mor/ niewola/ głod táki iż ociec ſynowi/ á ſyn oycu z ręku wydzyerał ſtráwę. BielKron 147; RejPos 135; SkarŻyw 477; á korzeń tych/ co o to niedbáli/ y rodzay wſzyſtek ich/ kaźnią/ karánim/ y niewolą z źiemie głádźi. OrzJan 33.

W przeciwstawieniu: »niewola ... rozkosz« (2): rąbánie láſu ieſt náſzá niewola/ á teras kołácya roſkoſz BielSpr 49v, 49v.

Przysłowie: Ktory człowyek plewami ſyeie ſwoię rolą/ táki nędzę będźye żął y ſwoię niewolą. March1 A3v; Kto ſieye plewy/ ten będzie żął ſwoię niewolą. March3 V2.
Frazy: »ćwiczy [kogo] niewola« (1): Nie moẃ ták iáko drudzy/ á co mnie do tego/ Bo nie wcżás gdy iuż ćwicży/ niewola káżdego. RejZwierz 109v.

»przypadła [na kogo] niewola« (1): Zá iego grzech [Jadama] przypádłá ná nas tá niewola/ Iż my ſámi s ſwey mocy możemy do złego/ A bez Páná nie możem nic cżynić dobrego. RejWiz 133v.

Zwroty: »[kogo] bronić od niewolej« (1): Ano to opák idzie przećiw Bożey woley/ Ktory kazał nędzniká bronić od niewoley. A ktoby chciał wypiſáć koty w náſzym práwie/ Mogłby ie właſnie názwáć páięcża ſieć práwie. RejZwierc 244.

»mieć niewolą« (2): Ale ieſli mię ſmutną ćiężkie rázy bolą/ Niemnieyſzą mam przed owym nędznikiem niewolą/ Co tu noc pole nocy płácze mi nád głową/ Ani mi ſpać dopuśći ſwą żáłoſną mową. KochPieś 29; Wołem śmierdźi/ áż mię iuż ćiągnąc ręce bolą/ Będę ia miał podobno z tym ſzkápą niewolą. WyprPl C.

»ku niewoli przywodzić« (1): krolowie Egipſcy [...] naprzod podatkámi wielkimi/ potym robotami nieznośnymi/ dręcżyć ie [naród Jakuba] y śćiſkáć/ y ku nędzy á vboſtwu/ y wielkiey niewoli/ przywodzić pocżęli. SkarŻyw 477.

»niewolą (u)ci(e)rpieć; cirpieć w niewoli« [szyk zmien] (3;1): Czyrpialam dlugo wniewoli Bo mie oba woczy kloli. RejKup d6v; ći Portugálczycy/ nieukażą ná ſwiát żadnego Korzenia nowego gdy przywiozą s Kalekutu/ áż pierwey ono ſpleśniáłe/ ſprochniáłe/ zmocone/ ſtháre/ wyprzedádzą iáko chcą/ á thák dla ich łotrowſkiego ſzyderſtwá wſzythká Europá niewolą ćierpi. BielKron 436v; KlonWor 60; A towárzyſze twoi odpocżynek wolą/ Niżli tám tę ná morzu vćirpieć niewolą. PudłDydo B5.

Wyrażenia: »ciężka niewola« (1): BierEz N2 cf niewola komu.

»jasna niewola« (1): á zaſz to nie iáſna niewola bydź w vſtáwiczney boiáźni/ w vſtáwiczney trwodze á nie moc áni ieść/ áni ſpáć heſpiecznie. GórnRozm A3v.

»niewoli poddany« (1): A wſzákoż nie tylko ći co prácuią/ álbo co w bitwach bywáią/ álbo po morzoch pływáią ſą tey [fortuny] niewoli poddáni/ iż ſmierć tuż zá nimi dybie RejZwierc 159v.

»wielka niewola« (4): SkarŻyw 477; Bydź tedy w vſtáwiczney trwodze/ á nie mieć vſpokoioney myśli/ wielka to niewola. GórnRozm A4; Y byłáby to wielka niewola/ żeby mię kto z mey Oyczyzny zegnáć miał/ y kazał mi iáko ná kray świátá pod Tátáry. GórnRozm Mv, Cv.

Szereg: »nędza i niewola; nędza z niewolą« (1;1): OrzQuin B4; O kiedyż wżdy przyidźie koniec wſzytkich prac y fráſunkow? kiedyż będę wybáwion od ták rozmáitey nędze y niewoley? kiedyż będę bez wſzelkiey zawády/ y bez wſzego obćiążenia duſze y ćiáłá? LatHar 602.
W przen (2): Bo ſkąd ią kolwiek pocżnieſz/ wſzędzye myſl w niewoli/ A cożkolwiek przypádnie/ przedſię głowá boli. RejWiz 192v; RejZwierz 109v.
3. Konieczność, przymus, nakaz; potrzeba; necessitas Mącz, Modrz, Vulg, JanStat, Cn; coactus Mącz; coactio Modrz; scrvitus Vulg; compulsio Cn (119): oni zaś [...] tak wielé świąt wkościelé bożem naczynili/ że ledwa niewięcyi niſz dni powſzednich i ſtaką ié niewolą święćić roſkazuią/ że teſz przeſtępce ich/ na potępięnié i bezecność więczną iakoby heretiki i niezbożné ludzie oſądzaią MurzNT 56; A przetho yeſliby żadnem goſpodarzem nye był/ náucżyć go żoná y nyewola gdy mu przyprze/ á swyercże zá pyecem záſkwyercżą. GliczKsiąż P4v; SarnUzn B7; GórnDworz T6; RejZwierc 256v, 267; ſą wolne a żadną niewolą nieśćiśnione namowy. A iáko Grekowie przy ſwym Ceſarzu Greckim y obecnym/ zniewoleni być mogli? SkarJedn 288; obacż iáką rádę náydowáłá tá S. Pánná: vſtá ſobie y wárgi chcąc oberznąć/ gdy by zniewoloną od poháńcow cżyſtość tráćić miáłá/ y pewnie by byłá vcżyniłá w tákiey niewoli/ ktorey iey Pan Bog vchował. SkarŻyw 162; MWilkHist Iv; GórnRozm H3v; PaxLiz C4.

niewola czego (2): Bo ieſt dziś wielé takich którzy choc widzą ze tu pán Chrześcjanow ſwoich i przed ſwoiem przyściem poganow którzy weń v wierzyli/ niewolą żydowſkich ceremoniéi/ świąt i inſzych vſtáw takowych nieobciążył MurzNT 56; Iż wierni ſą wolni od niewoley zakonu/ ábo od potrzeby záchowánia zakonu ſtárego. WujNT 649.

W przeciwstawieniach: »niewola ... rozkosz, wolność« (2): Nie zakonći to/ nie niewolać to/ áleć to owſzem roſkoſz á krotofilá á vmnożenie żywotá ná wſzem błogoſłáwionego RejZwierc 256v; bo kto ták żyie iż ma zránione ſumnienie/ za ktorem boiaźń gryść ſerce iego muśi/ ten nie w Wolnośći ieſt/ ále w niewoli y nie żyie iáko chce/ ále żyie iáko muśi GórnRozm A3.

Przysłowia: Nyewolać wſſytkiego (yáko náſſy poſpolicye mowyą) náucży. GliczKsiąż P4v.

Ultimum et maximum telum necessitas, Potrzebá yeſt oſtátnia y naywiętſza przigodá/ to yeſt/ yáko my mowiemy potrzebá álbo niewolá zákon álbo żelázo łámie. Mącz 501c.

Frazy: »niewola docisnęła« (1): iż go áż niewola doćiſnęłá do tego/ toż ſie dopiro rzućił s ſpráwámi ſwoiemi do Páná ſwoiego. RejPos 244.

»kiedy niewola« = gdy potrzeba, z konieczności (1): á wżdy nie dobre było [mięso elefantowe]/ ále iż kiedy niewola muſiáło dobre być. BielKron 452.

»tego żadna niewola nie była« (1): że też ácżby tego żadna nyewola nyebyłá/ potrzebá nie przinaglałá/ przedſię mamká do dzyecyęcyá muśi być GliczKsiąż D2.

»niewola przypędziła; niewolą przypędzony« (1;1): Thego cżáſu kiedy niewola przypędźiłá Krákowá od Klepárzá opráwili Krákowſcy Ráyce/ ták wáłow iáko murow y wież. BielKron 399v; Lecż ieſliże powabiony/ niewolą przypędzony/ muśi ſię bronić [Qui si provocatus, necessitate cogitur se defendere]/ może mieć wymowkę práwem przyrodzenia/ ktore moc mocą odeprzeć dopuſzcża. ModrzBaz 63.

»przyszła [na kogo] niewola« (1): A gdy obległ Ieruzálem/ przyſzłá tá niewola ná nie/ iż ſie muſieli poddáć BielKron 179v.

Zwrot: »w niewolą poddawać; pod niewolą poddany« = przymuszać; przymuszony (1;1): Aby ſwoie ćiáło właſne karał/ hámował/ y wniewolą ie poddawał KrowObr 63; RejPos 31v.
Wyrażenia: »prawna niewola« (1): A co gorſzego Sędźiowie/ znácżny w tym abuſum widząc/ dekretámi ſwymi tego pomagáią. (marg) Gwałtowna wolność práwną niewolą pokárána. (–) PowodPr 64.

»wielka niewola« (1): Zaglow ſtrzedz ſłáć pod żyto kiedy lichtuią/ okrom wielkiey niewoli: bo drogi żagiel/ á zedrze go wnet. GostGosp 92.

Szeregi: »potrzeba albo niewola« (1): Mącz 501c cf Przysłowia.

»powinność abo niewola« (1): Gdźie téſz miáł tę potrzebę/ puſzczać (marg) powinnośc abo niewolą opuścić (–) im na święto/ iednego [Necesse autem habebat dimittere eis per festum unum] MurzNT Luc 23/17.

»niewola i przygoda« (1): Tu przypomnieć słuſznie mam/ drugi/ tákże dziwny dowćip/ y wielkie męſtwo ná obronę Bogu poſlubioney cżyſtośći w tákiey niewoli y przygodzie/ iedney zakonnicżki/ o ktorey Polſkie Kroniki piſzą. SkarŻyw 162.

»roskazowanie a niewola« (1): Iż poki dzyedzic málucżki ieſt/ poty chodzi w roſkázowániu á w niewoli/ áż do lat ſwoich. RejPos 33.

Wyrażenia przyimkowe: »aż do niewolej« (1): Gdy iuż v kreſu będźieſz/ niżli go puśćiſz/ wley mu octu twárdego/ około iáiec/ á pácholęćiu każ go trzymáć áż do niewoley. SienLek 189v.

»od niewoli« = w razie konieczności, potrzeby (2): Proletarii, Nędzni/ Vbodzi ludzie [...] których też ná woynę nie vżiwano tilko od niewoli. Mącz 325a; RybGęśli B3v.

»z niewolej« (7): Ten kto z niewoley iuż muśi dobry być/ Iuż ten o ſławę o cnotę niedba nic. RejZwierc 221v; gdy zniewoley w małżeńſtwo pogániná Monárchi świátá iść muśiáłá [Hester] SkarŻyw 153; GosłCast 56.

~ W przeciwstawieniu: »z dobrej wolej ... z niewolej« (2): Tuć ſie więcz wſzytko ſporzy gdy kto z dobrey wołey Czo od kogo przymuie ginie czo z niewołey RejJóz L4; Páśćie ile ná was należy/ trzodę Páná Kryſtuſowę/ pracą oniey máiąc/ nie zniewoley ále zdobrey woley KrowObr 4v.

Wyrażenie: »z muszonej niewolej« (1): Bo rychleyby ze cnoty/ káżdemu ſłużyli/ Niż z muſzoney niewoley/ łáiąc cżołem byli. RejZwierz 51v.
Szereg: »z niewolej a z przymuszenia« (1): A czo z niewoley á s przymuſzenia/ iuż káżde ſercze vpáść muśi. RejZwierc 46. ~

»pod niewolą« (1): Tákże y my ktorzychmy ſą właſni dziedzicy kroleſtwá niebieſkyego [...] cbodzilichmy pod niewolą á pod ſrogoſcią zakonu á pod gniewem Páńſkim iáko ſłudzy. RejPos 33.

»za niewolą« = necessitate Jan Stat (10): GórnDworz Ff4v; Iuż wſyſcy ledá zá liſtkiem bieżą/ á zá niewolą nos zwieśiwſzy po kąciech ſie kryią. RejZwierc 46; Onego ſię też tu opuſzcżáć niegodźi/ iż tu znaydźieſz kilka ſłow nowych od nas zá niewolą wynáleźionych. BudBib B4, Bv; Zá niewolą [invitus] to cżynię/ iż tu ná przykład dam w ſąśiedztwie nam bliſkie á stowárzyſzone kroleſtwo Węgierſkie ModrzBaz 127v; gdźie ácz zeznał ſie/ iż Máćieiá ránił/ wſzákże powiádał/ iż to zá niewolą przypędzony [...] vczynił SarnStat 620.

~ W przeciwstawieniach: »z dobrą wolą, dobrowolnie ... za niewolą« (2): á co dla nas [Mesyjasz] czynił y ćirpyał nye zá nyewolą yáką/ ále dobrowolnye KromRozm II d3; KwiatOpis A2v.

Przysłowie: Lepſzy chleb s ſolą z dobrą wolą/ Niżeli Márcypan zá niewolą. KwiatOpis A2v.
Zwrot: »za niewolą musi(e)ć« (2): Wſſytki mężnie pokarał/ że ſie vſkromili Drudzy ſie zá niewolą/ poiednáć muśili. KlerWes Av; y dla tego zá niewolą muſieli ſlepego Belę wybrać BielKron 353. ~

»po niewoli, po niewolej« = wbrew swej woli, z kości, z musu; malo coactus Mącz, Cn; necessario, ex necessitate, non sponte Cn [w tym: w rymie do „boli” (6), „woli” (3), „gwoli” (1), „kłoli” (1)] (48:5): Nie dziwuię ſie śiekierze/ Iże me ćiáło táko dzierze: Bo to cżyni poniewoli BierEz L4, E4v, Kv, O4v; LibLeg 11/57v; RejRozpr D3v; A toć ieſt czego ty ſłowa vczą/ któré mowią nadái policzka drugiégo/ dái żupicę i ſuknią/ idź poniewoléi rć. MurzNT 21; KromRozm II n2; RejZwierz 139; [Symplicyjus papież] Vſtáwił áby ná kápłáńſtwo żadny nie był poniewoli wybieran BielKron 161, 154, 228, 249v, 300v; Falsam gratiam inire, Po niewoli ſie o cziyę łáskę ſtáráć. Mącz 117a; Nihil facit nisi malo coactus, Nic nie czini yedno po niewołey/ álbo áliſz yuſz muśi/ áliż go dopędźiſz yáko wołu do yárzmá. Mącz 205b, 34a, 205b; GórnDworz Cc; RejZwierc 59, 226; Ale wieſz żeć to cżynię po niewoli [ut scis necessitatem meam]/ bo mię mierzi ten znák pychy ktory noſzę ná głowie BudBib Esth 14/15[16]; KochPieś 20; GórnRozm A3; teraz poniewoli w ták ćiężkiéy niewolniczéy ćiemnośći/ żyć ſproſnie bez práwá OrzJan 30, 31.

~ W przeciwstawieniach: »z dobrej woli (3), z (dobrej) chęci (2), z dobrą wolą (2), po dobrej woli (2), po (swej) woli (2) ... po niewoli« (11): ya mvſche tam yechacz nie poswey woly ale po niewoly LibLeg 11/48; MurzHist G2; Lepſzyć pacierz ieſt po dobrey woli/ Niż s kęſym wárkocżem poniewoli BielKom G4; lecż wolę powoli/ Zárázem ſie odgniewáć/ niżli poniewoli. RejFig Aa7v; KuczbKat 380; RejZwierc 167; Ale ſądow ábo Praw/ przećiwko tym ktorzi z drogi dobrych obycżáiow vſtąpili/dla tego vżywáią/ áby wżdy oni po niewoli [coacti] to cżynili/ cżego z dobrey woli ſwey/ á zá powodem vcżćiwyeh obycżáiow cżynić niechćiełi. ModrzBaz 4v; Będą mu wſzytcy posłuſzni z chęći á nieponiewoli [Parebunt ei omnes non inviti] ModrzBaz 23v; KochFr 29; Wiedząc że to z dobrey woley káżdego ma być/ á nie poniewoli. WerKaz 302; GosłCast 73.

Przysłowie: By możny baczył chudego Wſſytko by vdziáłał z niego Ale gdy co poniewoli Przydzie czynić głowá boli RejRozpr I4.
Zwrot: »po niewoli musieć« [szyk zmienny] (14): LibLeg 11/48, 168v; RejJóz E3; Bo tám muśi [dziecię] poniewoli tzytáć od oycá kłamce Dyabłá wymyſlone plotki/ Reguły/ y Legendy y inſze Mniſkie zabobony. KrowObr 149v; Obrus przed nim rzezali/ talerz nożmi kłoli Ieſli niechćiał uſtąpić/ muſiał poniewoli. KochSat B2; A przetho dobrze ono mowi Socrates in Platonis Phaedone około roſkoſzy á boleśći/ iż one poſpołu cżłowiekowi nigdy nie przychodzą/ ále gdy cżłowiek iedno s tych prziymie/ thedy y drugie poniewoli wziąć muśi GórnDworz H8v; RejZwierc 13; ále go [Adama] też od wieku ná zátrácenie przeyźrzał/ á ták on poniewoli zgrzeſzyć muśiał. WujJud 217v, 230v; zgwałczony zoſtáie Koronny pokoy/ w czym nie tylko oney oſobie co poniewoli iednáć ſię muśiáłá/ ále wſzyſtkiey Rżeczypoſpolitey bez práwie/ á wielka krżywdá ſię dźieie. GórnRozm K2, Kv; GórnTroas 42; Chcę myślą ſię nád wſzyſtkie rzecży źiemſkie podnieść/ á po niewoli muſzę ćiáłá mego potrzebom ſłużyć. LatHar 603; PowodPr 83.
Szeregi: »poniewoli i z bojaźnią« (1): ktoryc [!] roſkazał izby śie vćiekał do niego [do Boga]/ nie poniewoli y z boiáźnią/ iáko więc ſługá idźie do Páná/ ále z dobrą wolą y beſpiecżnie/ iáko ſyn do Oycá. KuczbKat 380.

»poniewoli a z musu« (1): ábowiem iż złe/ przećiwne ieſt dobremu/ á dobre złemu/ poniewoli/ á z muſu/ iedno drugie dla they przećiwnośći przyrodzoney wſpieráć/ á krzepcżyć muśi GórnDworz H8.

»poniewoli i z przeciwianim« (1): á zaś/ ktorzy poniewoli y z przećiwiánim táką mękę ćierpią/ wſzyſtek pożytek Doſyć vcżynienia tracą KuczbKat 225.

»z strachu a poniewoli« (1): Bo ten co s ſtráchu á poniewoli muśi dobrym być/ iuż ieſt niewolnikiem RejZwierc 13. ~

»poniewoli, poniewolej« = gwałtem, przemocą (10:3): Oćiec pry corkę miłował/ Więc żonę do miáſtá poſłał: A ták gdy tylko z ſámą był/ Poniewoli corkę zgwałćił. BierEz Hv; RejJóz B2v; MurzHist O; gdzie Swatopłuh Krol chćiał zebráć woyſko/ á poniewoli krzćić Cżechy ále go záś ſtego Borzywoy hamował. BielKron 322; Invitum extrudere, Po niewoley wypchnąć. Mącz 467a; BielSpr 58; nie tego kogoby chćieli/ choćia też y godnego/ obieráią/ ále kogo iym iákoby po niewoli wtrącą [qui eis obtrudatur]. ModrzBaz 26; Rochmidę też poniewoli ſobie wziął w małżeńſtwo StryjKron 130; FOlguiąc Abram żonie/ tudźież Bożéy woléy/ Wygania mátkę z ſynem z domu poniewoléy KochMRot C2v; WujNT 329.

~ Zwrot: »po niewoli przypędzać (a. przypędzić)« (3): Acżkolwiek ſą ſławnieyſzy y z lepſzą pochwałą Hetmáni [...] ktorzy ſrogośćią práwá álbo vſtáwy/ ná poſłuſzeńſtwo po niewoli przypądzáią. BielSpr 26, b4, 40v. ~

»przy niewoli« = z musu (1): Rad był onych gruſzek dopadł/ Przy niewoli wizytki poiadł. BierEz P.

W przen (1): Płácz/ álbo nie płácz/ z drógi ſwéy nie zidźie Boſkié przeyźrzenié/ prózno ſie kto zdźiéra: Niewola ćiągnie/ choć kto nie rad idźie. KochFrag 18.
4. n-pers w alegorii (1): Tedy on młodźienietz będątz cięſzko zranion a zbit/ wźięt ieſt w dóm niektorégo goſpodárza/ ktorego zwáno Niewolá ForCnR D2.

Synonimy: 1.a. brzemię, jarzmo, jęctwo, pojmanie, więzienie; b. jarzmo, jęctwo, pęta, połon, uwięzienie; α. jęctwo, pojmanie, więzienie; c. jarzmo, swawola, tyrannija; 2. trud, udręczenie; 3. gwałt, mus, obowiązek, potrzeba, przymus, przymuszenie.

Cf NIEWOLENIE, [NIEWOLEŃSTWO], NIEWOLNOŚĆ, NIEWOLSTWO, WOLA

AKtt, TG