[zaloguj się]
[pdf]

JARZMO (236) sb n

jarzmo (234), jerzmo (1), jirzmo (1); jirzmo BartBydg\ jarzmo: jerzmo MycPrz (1 : 1).

a oraz o jasne; e z tekstu nieoznaczającego é.

Fleksja
sg pl
N jarzmo jarzma
G jarzma, jårzm
D jarzmu
A jarzmo, jarzma
I jarzm(e)m, jarzmy
L jarzmie

sg N jarzmo (43). ◊ G jarzma (34). ◊ D jarzmu (4). ◊ A jarzmo (99). ◊ I jarzm(e)m (20). ◊ L jarzmie (28). ◊ pl N jarzma (1). ◊ G jårzm (5). ◊ A jarzma (1). ◊ I jarzmy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI — XVIII w.

1. Drewniana uprząż wołów roboczych; iugum Mącz, Calep, Cn; zygos Mącz (60): BierEz Rv; Woł ktory ſye przećiwi ma dwá rázy bit być/ iż by wyárzmie powolniey oraczowi mógł idź. March1 A3v; BartBydg 77b; WOł miedźi inemizwierzęty [!] ieſt towarzyſzny á przijazny/ tak iż ieden drugiego z ktorim w Iarzmie chodzi rycżącz ſzuka FalZioł IV 5a; RejWiz 40v; TO ten [wół] ciągnąc w ſwym iárzmie/ nędznicżek vbogi/ Ni wzwie/ trawki vſkubſzy/ kiedy ma dáć rogi. RejZwierz 128v; BibRadz Num 19/2, 1.Reg 6/7; Włożyli ią [arkę] tedy ná nowy woz á záprzęgli dwie krowie cielne/ ktore nigdy nie bywáły w iárzmie [quibus non est impositum iugum Vulg 1.Reg 6/7] BielKron 63, 124; Antilema, Podpierśien/ też yárzmo/ álbo/ chomąto. Mącz 11c; Iugo, W yárzmo zákłádam/ Záprzągam/ weſpołek ſpayam álbo ſtánowię. Mącz 177a; iugatorius bos, Robotny woł ktory w yárzmie rabia. Mącz 177a; Emeriti boves, Stáre woły więeey w yárzmie nie robiące. Mącz 218b, 93a, 161a, 176d, 177a [5 r.], b, c, 513b; RejPos 1v; Das Ioch anlegen. Iárzmo włożyć/ et Woły záprząc. Iungere boves. Calag 115a, 115a; KochPs 209; Ani zboża na polu/ áni w iárzmie wołá: Aleś widźiał namioty rózno rozſádzoné KochProp 12; Calep 5b, 538a, 569b [2 r.]; WujNT 88, 2.Petr 2/16.

W porównaniach (7): Nihil facit nisi malo coactus, Nie nie czini yedno po niewoley/ álbo áliſz yuſz muśi/ áliż go dopędźiſz yáko wołu do yárzmá. Mącz 205b; iż iuż złożono ieſt iárzmo cięſzkośći náſzey z nas/ to ieſt/ on ſrogi zakon/ w ktorymech my vſtáwicżnie chodzili iáko w iárzmie RejPos 17, 240v; Też ie miánuią Coniugium, to ieſt Złącżenie: iż właſna Zoná z Mężem ſwoim/ iákoby w iedno śie iárzmo ſprąga KuczbKat 250; RejZwierc 143; ſpráwili vffy ná cżterzy gráni (iáko ſie y v nas thak záchowuie) ſtoiąc rowno w ſpráwie iáko w iárzmie BielSpr 20, 9v.

W połączeniach szeregowych (2): Pług/ lemięſz/ iárzmo y woły/ Ieden pſtry drugi gomoły. BierEz A3v; GostGosp 30.

W charakterystycznych połączeniach: z jarzma wyprząc, wyprzęgać; jarzmo nosić, włożyć; w jarzmo sprzęgać, zakładać, założyć; pod jarzmem być, bywały, chodzić; w jarzmie chodzić, ciągnący, ciągnąć (3), iść, rabiać (2), robić, robiący.

Przysłowie: nie dla ſiebie w Iárzmie robią woły StryjKron 279.
Wyrażenie: »jarzmo na woły« (1): maſz y woły ná offiáry zupełne/ y woz/ y iárzmá ná woły [et iuga bovum]/ ku potrzebie drew. Leop 2.Reg 24/22.
W przen (11): Rad ma miła twą wolą znam/ Y tey miłośći przyzwalam: Bądźże moią á ią twoim/ Ciągnimyſz ták iárzmem rownym BierEz R; Nie ćiągnićie iárzmá z niewiernemi [nolite iugum ducere cum infidelibus]. Bo á co zá ſpołecżność ſpráwiedliwośći z niepráwośćią? Leop 2.Cor 6/14 [przekład tego samego tekstu: CzechRozm 253, NiemObr 12, WujNT Zzzzz]; [Wół] Ni wzwie/ trawki vſkubſzy/ kiedy ma dáć rogi. Tákżeć y my w tym iárzmie/ tęż trawkę ſkubiemy/ A gdy rogi położyć/ tákże też niewiemy. RejZwierz 128v; A ſámi też po troſze gdzie kędy możerny/ Záprzążmy ſie w to iárzmo ſnádniey záorzemy. RejZwierc 253, 241; CzechRozm 253; SkarŻyw 595; NiemObr 12; RybGęśli Bv; WujNT Zzzzz; pokóy lubię: ten mię do ſytośći Cieſzy/ który napiérwéy wołów niećwiczonych Krczyce vłożył w iárzmo GosłCast 9.
Przen: O więzach małżeńskich (3): KochFr 97; Przeto żoná/ gdy ſię przytráfi (iákoż przytráfić ſię w tym iárzmie muśi) iáki fráſunek/ tedy ma mężá poćieſzáć WerKaz 289; iáko Wenus/ dwoie Dźiśia ludźi póymuie/ w ślubné iárzmo ſwoie OstrEpit A2v.
2. Przymus, ciężar, powinność, obowiązek; iugum Mącz, Cn, Vulg, PolAnt (170):
a. Ucisk, niewola (102): Przecżeś obćiążył iarzmo [gravasti iugum] thwe ná przyiaćiele y towárzyſſe náſſβ Żydy? Leop 1.Mach 8/31, 21/30; BibRadz Num 19/2, Is 10/27; RejPos 102; Gdyſz ieſt iárzmo Pogáńſkie z Moſkwy iuż znieſione/ A zá przeyrzenim Bożym od nich oddalone. MycPrz I C3v; KochPs 67; ktoremum [komentarzowi] dał Tituł o wolnośći Polſkiey/ y wielkiego Xięſtwá Litewſkiego/ á ſrogim zniewoleniu wiernych pod Iárzmem Tureckim StryjKron A3v; Się woiennó Hetmány/ ktorzy ich wyymuią/ Z Amonowégo iárzmá/ y Bogu zyſkuią. ZawJeft 6; BIédné my/ gdźie té ſą kráie/ W któré iść: y obyczáie Którym przywyknąć/ y znośić/ Bo z iárzmá ſie nie wyprośić. GórnTroas 55; A narod y Kroleſtwo/ ktore nie będźie ſłużyło Nábuchodonozorowi Krolowi Bábilońſkiemu/ y ktokolwiek nie nákrzywi kárku ſwego pod iárzmem iego [...] ich wygładzę PowodPr 14.

jarzmo czego (20): A iáko záſię trudne á cięſzkye ieſt iárzmo ſwiátá nędznego tego. RejPos [291], 102, 289v marg. Cf Wyrażenia.

W przeciwstawieniu: »jarzmo ... swoboda« (1): Niektórych dobrodźieyſtwá Oycá iéy wzruſzáły Do żáłości/ któré ón ſam przez czás niemały Oyczyznie okázówał: iárzmo z niéy zdéymuiąc/ Y ſwobodę wſzem miłą pracą pozyſkuiąc. ZawJeft 47.

Zwroty: »być pod jarzmem« (2): SLudzy ktorzykolwiek ſą pod iárzmem [sunt sub iugo]/ niech rozumieią pány ſwe godne być wſzelákiey czći WujNT Tim 6/1; PowodPr 61.

»w jarzmie (jako woł) chodzić« (2): OrzQuin Q4; Ci tedy tákowi ludzie s przyrodzenia ſą niewolniki/ y pożytecżniey to im ieſt w iárzmie chodzić/ niż ſámym roſkázowáć. GórnDworz Gg3v.

»jarzmo cierpieć« (2): Czyli niebędźie móy Boże przyięta Prośbá potómſtwá Izáákowégo? Któré z ćiężkośćią iárzmo złośliwégo Poháńcá ćiérpi ZawJeft 9, 5.

»ociążać jarzmem« (3): Oćiec twoy oćiążał nas iarzmem ćięſzkiem [aggravavit iugum]/ ále thy teraz vlży nam co z tákowego ſrogiego niewolſtwá oycá twego BibRadz 3.Reg 12/4; BudBib 1.Par 10/10, 14.

»po(d)dać się pod jarzmo, w jarzmo; głowę w jarzmo dać« (1 : 1 : 1): RejWiz 40; BibRadz I 16a marg; Y podáli ſye w iárzmo Báál Phegorowi/ Y palili ofiáry zdechłemu trupowi. KochPs 161.

»pod jarzmo podbić« (1): Którzy ie obyczáymi dźiwnémi trapili/ Y pod nielutośćiwé iárzmo ſwé podbili. KochPs 162.

»ulżyć (a. ulżać) jarzma« = allevare de iugo PolAnt (2): Przyćiągałem ie powrozmi ludzkośći/ á zwiąſkámi miłośći/ á byłem im iáko oni ktorzy vlżáią iarzmá [tanquam exaltantes iugum] od czeluśći ich/ y zgotowałem im pokarm. BibRadz Os 11/4; BudBib 2.Par 10/8.

»jarzmo włożyć (a. kłaść, a. wkładać, a. założyć, a. przełożyć), włożone« = (im)ponere iugum Vulg [szyk zmienny] (18 : 1): iákie ieſth cięſzkie iárzmo od cżártá ná nyewierniki włożone. LubPs P5v marg; Leop Ier 28/14; RejZwierz 120; BibRadz I 106a marg; A gdy iechał Dawid s Syriey/ potkáli ſie z nim Idumei/ poráźił ie y vłożył ná nie iárzmo/ to ieſt/ iż muſieli dań dawáć BielKron 70v, 117; BiałKat 43v; Oćiec twoy kładł na nas iárzmo ćięſzkie [aggravavit iugum]/ á przetoż ty teraz vlży nam tey niewoley ćięſzkiey oycá twego BudBib 2.Par 10/4, 2.Par 10/11; ModrzBaz 44v; KochOdpr Cv; Gdy zły człowiek przewodźi/ gdy iárzmo kłádźie Ná vbogié: boday ſam zginął w ſwéy rádźie. KochPs 15; SkarŻyw 457; NiemObr 160; Bezecny Gréczyn/ ſpráwił to ſąd boży/ Iż na królewſki kárk iárzmá nie włoży. GórnTroas 15, 51; WujNT Act 15/10; lecz tą roſkoſz/ á chytra/ co ſpráwiłá? Oto iárzmo ćiężkié/ złé na wſzytkié włożiłá. GosłCast 45; SkarKazSej 674a.

»wybić jarzmo z czoła« (1): (marg) Izáák winſzuie Ezau. (–) Z miecżá będzyeſz żył/ á brátu twemu ſłużyć będzyeſz [...] ále przydzye cżás iż wybijeſz iárzmo iego s cżołá twego [et solvas iugum eius de cervicibus tuis Vulg Gen 27/40] BielKron 14v.

»wydrzeć się, wymknąć się z jarzma« = exuere iugum, exuere se iugo Mącz (1 : 1): Mącz 433c; Niechcę tu teraz inſzych zborow [...] raz ſię z iárzmá Antychriſtowego wymknąwſzy/ omawiáć CzechEp 26.

»z(d)jąć, złożyć, zdejmować jarzmo [z kogo, czego]; jarzmo [z kogo] zdjęte, złożone« = auferre iugum Vulg [szyk zmienny] (3 : 2 : 1; 1 : 1): Setnego y ſiedmdzieſiąthnego roku/ zdięte ieſt iárzmo [ablatum est iugum] Pogáńſkie z ludu Iſráelſkiego. Leop 1.Mach 13/41, 1.Mach 8/18; Pan miłośćiwy vſłyſzy głoſy ich/ pośle do nich Anyołá s Słońcá/ ktory wſzytkę zyemię od okrucieńſtwá vpokoi/ ſłoźy cięſzkie iárzmo z ludzi/ á ochłodzi ſercá ich. BielKron 136; Cnotliwi páńſkiéy powinni litosći: On ie wſpomoże/ on z nich iárzmo zéymie Złych ludźi: bo mu dufáli vprzéymie. KochPs 55, 109, 160; ArtKanc S; ZawJeft 47.

»zetrzeć jarzmo« = conterere iugum Vulg (2): wſſyſthko záprowádzenie ludſkie/ ktorzy weſſli do Bábilonu/ ią záś przywrocę na to mieſce/ mowi Pan: bo iuż zetrę iárzmo krolá Bábilońſkiego. Leop Ier 28/4, Ier 28/2.

»złamać, połamać, będzie złamano jarzmo« = confringere iugum Vulg [szyk zmienny] (6 : 1 : 1): To mowi Pan/ Thák połamię iárzmo Nábuchodonozorá Krolá Bábilońſkiego po dwu lath/ z ſzyie wſſech narodow. Leop Ier 28/11; BielKron 94v; I ſtánie ſię dniá onego mowi Pan zaſtępow/ iż złamię iárzmo iego z ſzyie twoiey [conteram iugum eius de collo tuo]/ á roztárgnę zwiąſki twe/ á nie będźieſz więcey ſłużył obcym. BibRadz Ier 30/8, Lev 26/13, Ez 34/27; RejPos 15; BudBib Is 9/4, Ier 2/20.

»zrzucić, odrzucić jarzmo; zrzucenie jarzma« = excutere iugum Mącz [szyk zmienny] (9 : 1; 1): LubPs B2; LeopPs 2/3; Ale przydźie to/ iż ty pánowáć będźieſz/ á odrzućiſz iarzmo iego od ſzyie ſwoiey [franges iugum eius a collo tuo]. BibRadz Gen 27/40; Mącz 339b; zrzućmy z kárku ſwégo Ich cięſzkié iárzmo [proiciamus a nobis iugum ipsorum Vulg Ps 2/3]/ niech nam nie pánuią. KochPs 4; StryjKron 390, 416 [2 r.]; áby ſię [...] wżdy niektorzy obacżyć/ á tákby y iárzmo Antychriſtowſkie z kárkow ſwoich zrzućić mogli CzechEp 73; LatHar 359; PowodPr 30.

Wyrażenia: »jarzmo brzemienia, ciężaru« = iugum oneris Vulg, PolAnt (1 : 1): Abowiem iárzmo brzemienia iego/ y rozgę rámieniá iego/ y berło poborce iego/ tyá ieſt zwyćiężył Leop Is 9/4; BudBib Is 9/4.

»ciężkie jarzmo« = iugum grave PolAnt [szyk 7 : 7] (14): LubPs P5v marg; BibRadz 3.Reg 12/4; BielKron 136; RejPos [291]; WIelką nędzá ieſt náznácżoná káżdemu cżłowiekowi/ á iárzmo ćięſzkie potomkom Adámowym BudBib Eccli 40/1, 3.Reg 12/4, 2.Par 10/4, 11; KochPs 4, 160; KochFr 76; Wielki żal/ w prawdźie/ y niewymówióny/ Być ćiężkim iárzmem Tyráńſkim śćiſnióny. ZawJeft 10, 5; GosłCast 45.

»jarzmo ciężkości« (3): napirwey powiáda/ iż będzye złamano iárzmo cięſzkośći ich. RejPos 15, 15 [2 r.].

»jarzmo niewolej« = iugum servitutis Vulg, JanStat (5): BibRadz Gal 5/1; Phil N3; Ci téż ſámi co ſą w niewoli/ okrzykiem domowym/ zráżą z śiebie to iárzmo niewoléy ſkoro wáſzę broń obaczą OrzJan 33; WujNT Gal 5/1; SarnStat 987.

»niewolnicze jarzmo« (1): Iuż niewolnicze iárzmo włóż ná tę cną ſzyię/ A ią w téyże niewoli/ niech twé nogi myię. GórnTroas 51.

»nieznośne jerzmo« (1): vćieczmyſz ſie do Páná Bogá [...] żądáiąc iego s. pomocy przećiw themu Otomáńſkiemu rodżáiowi [!] áby nas ich ſrogośći záchowáć raczył/ niemniey theż y Hołdu dawánia tego nieznośnego ierzmá/ á byſmy po iego woley táńcowáć nie muſili. MycPrz II B3v.

»jarzmo okrutne« (1): Przed témi ſie to bućiſz/ których dźieśiątego Látá áż Pyrrhus wyrwał z iárzmá okrutnego? GórnTroas 27.

»srogie jarzmo« (2): LubPs B2; By nas Amon przyćiſnął ſrogim iárzmem ſwoim. Zyłaby moiá córo ty w potwoim ZawJeft 43.

»zepsowanie jarzma« (1): A kto ieſt wierny Pánu ſwemu/ y żąda z ſercá rozmnożenia chwały iego z zepſowániem iárzmá Antichryſtowego / niech rzecże Amen y Amen. CzechEp 101.

»jarzmo żelazne« = iugum ferreum Vulg [szyk 1 : 1] (2): Leop Ier 28/14; Będźiećie nieprzyiáćiołom wáſzym ſłużyli/ w głodźie/ w prágnieniu/ w obnáżeniu/ y we wſzytkim niedoſtátku. y włożą iárzmo żelázne ná ſzyie wáſze. SkarKazSej 674a.

Szeregi: »jarzmo i (a) brzemię« = iugum et onus PolAnt [szyk 1 : 1] (2): Y ſtánie ſię dniá onego że odięte będźie brzemię iego od rámion twoich á iárżmo iego od ſzyie twoiey/ á zgniie iárzmo od pomázowánia. BibRadz Is 10/27; BudBib Is 14/25.

»jarzmo, (kajdany), (i) niewola« [szyk 1 : 1] (2): vlży nam tey niewoley ćięſzkiey oycá twego/ y ták ćięſzkiego iárzmá ktore ná nas kładł/ á będziem służyć tobie. BudBib 3.Reg 12/4; KlonWor 30.

W przen (3): Lecż/ ná ſzyi ma ćięſzkie iárzmo/ duſzá/ Nikcżemnościámi ſpięte/ Ták/ iż ſię ledwo ruſza GrabowSet B4v.
Wyrażenia: »jarzmo grzechu« (1): RAcż to dáć/ poośimy [!] ćię/ wſzechmogący Boże/ áby iednorodnego Syná twego nowe przez ćiáło národzenie nas wyſwobodźiło/ ktore ſtárowiecżne niewolſtwo/ iárzmem grzechu obćiążyło. LatHar 398.

»jarzmo nieprawości« (1): Cżuło iárzmo niepráwośći moich [iugum iniquitatum mearum]: ſtocżyły ſie w ręce iego/ y włożone ná moię ſzyię: zemdláłá śiłá moiá: dał mię Pan w rękę z ktorey niebędę mógł powſtáć. Leop Thren 1/14.

α. O zniewoleniu miłością (2): RejWiz 40; A ia/ gdy zbędę iárzmá ták ćiężkiego [miłości]/ Ná znák twéy łáſki/ y vlżenia ſwego/ Poſtáwię pálmę złotą w twym [bogini Wenus] kosćiele KochFr 76.
b. Rygor (18):
Przysłowie: Dobrze mężowi gdy nieśie iárzmo w młodośći ſwoiey [Bonum viro, cum portaverit iugum in adolescentia sua]. BudBib Thren 3/27.
Zwrot: »pod jarzmem, w jarzmie chodzić« (1 : 1): iż choć ſie tu wolnie rodzimy/ Przedſię iednák pod iárzmem do śmierći chodzimy/ Gdyż nie ieſt żaden mocarz áby práwá ſwego/ Nie muſiał nieść ná ſobie záwżdy powinnego. RejWiz 88, 55.
Wyrażenia: »jarzmo posłuszeństwa« (1): [o stolicy carogrodzkiej] iżeś záwżdy iárzmo S. poſłuſzeńſtwá łamáłá/ y rząd iednośći y zwiąſki pokoiu pſowáłáś mowiąc: Nie chcę ſłuchác. SkarJedn 387.

»praw jarzmo« (1): Ale ták rozumiém/ tym prawem/ ánimuſze krolow ſwoich ſurowé/ iáko pewnym praw iárzmem/ hámowáć chćieli. OrzJan 60.

Wyrażenie przyimkowe: »bez jarzma« = zły, nieokiełznany (2): A oney czwartey piekielney [wolności] Boże nas vchoway/ która ieſt filiorurn Belial [Vulg 1.Reg 10/27], to ieſt ſynow bez iárzmá SkarKazSej 693a.
Szeregi:»bez jarzma, bez wodze« (1): Bozkie y ludzkie práwá gwałcą/ káráć ſię nie dádzą áni krolowi/ áni vrzędom. wſzyſcy iáko ſynowie Beliálá bez iárzmá/ bez wodze. SkarKazSej 659a.
α. W odniesieniu do sfery religijno-moralnej; o uciążliwych nakazach Starego Testarnentu (11): Był y ćięſzki bárzo ná ludzie zakon ſtáry [...] y nie wypráwną wielkością y gęſtością y trudnością Ceremonyi/ y obrządkow ſwoich nieznośne iárzmo kładł ná ludzie SkarŻyw 3, 3; KRyſtus Syn Bogá żywego/ powſtał z martwych dniá trzeciego/ Ludźie Zakonu ſtárego/ wyzwolił z iárzmá ćięſzkiego ArtKanc F6.

jarzmo czego (7): RejPos 17; każąc im/ áby w Chriſtuſá vwierzyli/ nie włożywſzy ná nie pierwey żadnego iárzmá obrzezánia ćieleſnego. WujNT 521; PowodPr 8. Cf »jarzmo ciężkości«, »jarzmo przykazań«.

W charakterystycznych połączeniach: jarzmo kłaść (włożyć) (2), złamać (2), złożyć (zdjąć) (3); z jarzma wyzwolić; jarzmo ciężkie, nieznośne, okrutne, srogie (2).

Wyrażenia: »jarzmo ciężkości« (3): O okruthneſz tho było iárzmo cięſzkośći náſzych/ on ſrogi zakon á on twárdy cyrograph/ ktory byli dáli ná ſię przodkowie náſzy RejPos 15, 17, 310.

»jarzmo przykazań« (1): Wyzwoleni od grzechu/ sſtáliście ſię ſługámi ſpráwiedliwośći. K temu w wyſwobodzeniu od iárzmá ceremoniálnych y ſądowych przykazań zakonu ſtárego WujNT 661.

Szereg: »jarzmo a obowiązek« (1): ná ten cżás [...] gdy ſie miáło národzić tho máłe dzyeciątko [...] iuż to ſrogie iárzmo/ a then twárdy obowiązek [miał być zjęt] RejPos 15.
c. bibl. Powinność chrześcijańska, naśladowanie Chrystusa [Vulg Matth 11/29 ‒30] (50) : MurzNT Matth 11/29; ſlugi kośćiołá Swiętego/ tzáſem Duch Swięty zowie Budownikámi/ Sędziámi [...] Rybitwámi 1udzi/ wołmi młocącymi/ y iárzmo Páná Kryſtuſowo noſącymi KrowObr 5; BibRadz *4; A w náuce Páńſkiey/ á w tym iárzmie iego nie więcey Pan nie potrzebuie po wiernych ſwych/ iedno áby każdy pocżciwie/ pobożnie/ á cnotliwie záchowywał ten docżeſny żywot ſwoy RejPos 289v, 170v, 287, 291; BiałKat 48v; RejZwierc 256; Nie zátwárdzaycie krzcżyce wáſzey/ abyście iárzmá Chryſtuſowego w poſłuſzeńſtwie namieſtniká iego Piotrá S. y potomkow iego nośić pokornie nie mieli SkarJedn 333; O byſmy tey słodkośći y pewnośći obietnic Chrzyſtuſowych [!]/ cżęſto ſmákowáli: pewnieby nam żadna rzecż wiárzmie zbáwiennym cięſzka nie byłá. SkarŻyw 127, 26, 131, 136, 528, 514; ArtKanc P4v, S17v; LatHar 121, 144; Weźmićie iarzmo moię ná ſię [Tolite iugum meum super vos]/ á vczćie ſię odemnie żem ieſt ćichy y pokornego ſercá: a naydźiećie vſpokoienie duſzam wáſzym. WujNT Matth 11/29, s. 45, 47, 88, Zzzzz; SkarKazSej 674a.

jarzmo czego (5):Iárzmo zakonu Páńſkiego iáko ieſt lekie [!]. RejPos 289v marg, 15 marg; KuczbKat 245; ſtáraymy ſię poki nam ieſzcże tych ſześći dni zſtáie/ á cżás ieſt robocie/ y prace tey miłey/ w ſłodkim iárzmie zakonu Chryſtuſowego. SkarŻyw 4; Obieráć miał P. IEZVS filary y fundámenty budowánia kośćiołá ſwego/ dwánaśćie mężow: ktorzyby máłą liczbą/ ále wielką śiłą podźwignąć świát mogli/ á duſze rozumne y wolne pod iárzmo Bożé y wiáry świętey podbić. SkarKaz 609b.

W charakterystycznych połączeniach: jarzmo kłaść (2), włożyć, wziąć (brać) na się (5), znosić (5); podbić pod jarzmo, być pod jarzmem; jarzmo Boże, (Pana) Chrystusowe, lekkie (3), łaskawe, miłościwe, miłosierne, paúskie (5), słodkie (9), święte (2), użyteczne, wdzięczne (8), zbawienne (2); jarzmo zakonu panskiego (Bożego) (4).

Szeregi: »jarzmo, (i, a) brzemię (a. brzemiączko)« = iugum et onus Vulg [szyk 15 : 1] (16): SWyαtloſcy nyewimowna boze raczi my dac ſerce ſkruſſone ktorebi latwye przijαlo boſkα naukα a powolne bilo yarzmu kriſtowemu ij brzemyenyu przikazanya bozego. BierRaj 19; LubPs P5v marg; KromRozm I F4v, mv; Boć iárzmo moię ieſt bárzo wdzięcżne y brzemiącżko á obciążenie moię lekkie [Matth 11/30]. Leop AAA4v; RejPos 170v, 287, 289, 289v, 290v; WujJud 76v; Ewanielia záś Chriſtuſowá ieſt iárzmo vżyteczne/ á brzemię lekkie. CzechRozm 94v; ArtKanc O3v; Abowiem iárzmo moie ſłodkie (marg) wdzięczne. G. (–) ieſt; á brzemię moię lekkie. WujNT Matth 11/30, s. 47, 827.

»jarzmo i (a) ciężar« = iugum et onus PolAnt [szyk 1 : 1] (2): Abowiemci iarzmo moię znośné (marg) miłé abo łatwié (‒) i ciężár (marg) brzęmię (–) moi lekki. MurzNT Matth 11/30; SiebRozmyśl 14.

3. Para wołów ciągnących w jednym zaprzęgu; iugum Vulg (5): vyrzał cżłeká tego. Helizeuſzá/ ktory/ był ná iedney roli/ A orząc/ w dwunaſcie iarzm/ ſam poganiał woły. HistHel C4v.
Wyrażenie: »[ileś] jarzm wołow« [szyk 3 : 1] (4): Kupiłem pięć iarzm wołow [iuga bovum]/ átho idę ich koſzthowáć Leop Luc 14/19; iż miał [Jop] owiec ſiedḿtyſięcy/ wielbłądow trzy tyſiące/ wołow iarzm pięć ſet/ oſlic takież. BielKron 27v; RejPos 157; WujNT Luc 14/19.
4. Konstrukcja z belek o kształcie jarzma stosowana jako narzędzie hańby wobec pokonanego wojska (1): Unde sub iugum mittere exercitum, Woisko nieprziyaćielskie pod tákowe yárzmo albo ſzubienicę ym ku lekkośćy kázáć podchodźić/ to yeſt zwycięſto [!] nád nieprziyacielem otrzimáć. Mącz 177a.

Synonimy: 2.a. brzemię, ciężar, niewola.

LW