[zaloguj się]
[pdf]

NIEWOLSTWO (82) sb n

e oraz drugie o jasne; -o- (11), -ó- (6); -o- OpecŻyw (2), BiałKat, SiebRozmyśl; -ó- OrzQuin (4), KochPs -o- : -ó- Mącz (7:1).

Fleksja
sg pl
N niewolstwo niewolstwa
G niewolstwa
D niewolstwa
A niewolstwo
I niewolstw(e)m
L niewolstwie

sg N niewolstwo (16). ◊ G niewolstwa (34). ◊ D niewolstwa (2). ◊ A niewolstwo (13). ◊ I niewolstw(e)m (10). ◊ L niewolstwie (6). ◊ pl N niewolstwa (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. niewola, Linde XVI – XVII w.

1. Brak wolności (76):
a. Stan ludności podbitej, pozbawionej praw i zmuszonej do posłuchu przez zwycięzców; servitus HistAl, Vulg, PolAnt, Modrz, Cn; captivitas Vulg, PolAnt, Cn (32): OpecŻyw 90v; ále po máłim cżáſie wroći ſie do was zrzućiwſzy s ſiebie niewolſthwo [reiiciendo a se servitutem; oddaływszy oth szyebye sluszba HistAl 1510 28] HistAl A2; To niewolſtwo włożono ieſt ná nie áby ich nákarano zá zdradę/ ále nie ná wieki thrwáłá niewola oná BibRadz I 126a marg, Gen 15 arg; LeovPrzep D4v; Bo oprocż woion kroremi [!] byli [naród wybrany] trapieni/ cżęſtokroć cudzoźiemców pánowániu poddáni bywáli. Bo y w Egiptćie okrutnym niewolſtwem vtrapieni byli/ y do Bábilonu byli zápienieni ModrzBaz 105v; SkarŻyw 489; PowodPr 10, 30, 84.

niewolstwo na kogo (2): PowodPr 71 cf »niewolstwo faraonowe«.

niewolstwo czyje [= tego, który jest zniewolony; w tym: ai poss (6), pron poss (2), G sb (1)] (22): Leop Tob 13/7, Bar 2/32; Nie ſplugáwiłám ſławy mey/ áni ſławy oycá mego w źiemi tey niewolſtwá moiego. BibRadz Tob 3/17, ludith 8/13 [2 r.]. Cf »niewolstwo faraonowe«, »niewolstwo pogańskie«, »tureckie niewolstwo«.

W połączeniach szeregowych (2): á przetożeś nas dał w łup/ w niewolſtwo/ ná śmierć/ y w ſromothne obmowiſká/ onym wſzytkim miedzy ktoremi ieſteſmy rozproſzeni. BibRadz Tob 3/4; BudBib 3.Esdr 8/75[78].

Zwroty: »być w niewolstwie [u kogo]« (2): á wżdy nie máią ná tym doſyć żechmy ſą w nieznośnym niewolſtwie v nich [Et nunc non eis suffieit in amaritudine servitutis nostrae] BudBib Esth 14/7[8].

»wybawić z niewolstwa« [szyk zmienny] (3): á wybáwię was z niewolſtwá od nich [et eruam vos a servitute eorum] BibRadz Ex 6/6, I 313c marg; Ręką to ſwą tylko ſpráwił/ Ze nas z niewólſtwá wybáwił KochPs 147.

»wykupić z niewolstwa« (2): iż ie był przed tym wybáwił iákoby ie był wykupił z niewolſtwá w ktorym byli. BibRadz I 136a marg.

Wyrażenia: »ciężkie niewolstwo« (1): Tákże też bać ſie potrzebá/ im ſie tá wolność nád práwo Boże więcey wynioſłá/ áby tym też ćiężſzym niewolſtwem pokarána nie byłá. PowodPr 62.

»dom niewolstwa« [w tym: wywieść z domu niewolstwa (2), wyswobodzić z domu niewolstwa (1)] = domus servitutis Vulg, PolAnt (3): wáruy tego pilnie/ byś nie zápámiętał Páná Bogá twoiego/ ktory ćie wywiodł/ á wyſwobodził z źiemie Egyptſkiey/ z domu niewolſtwá. Leop Deut 6/13; BibRadz Deut 13/10; Piérwſzé przykázanie Ia ieſt pan Bóg twóy/ którym ćie wywiódł z Egiptu/ z domu niewolſtwá BiałKat 43v.

»niewolstwo faraonowe« (2): Niewolſtwo Faraonowe ná lud Boży/ było doſyć okrutne PowodPr 71.

»niewolstwo pogańskie« [szyk 3:1] (4): Bog przodki ich był miecżem y niewolſtwem Pogáńſkim pokarał. PowodPr 52, 12, 58 marg, 72.

»tureckie niewolstwo« (2): Tureckiego niewolſtwá wizerunk z piſmá S. PowodPr 9 marg.

»ziemia niewolstwa« = terra captivitatis Vulg, PolAnt (3): A będą mię chwalić w źiemi niewolſtwá ſwego. Leop Bar 2/32, Tob 13/7; BibRadz Tob 3/13.

b. Stan człowieka, który z racji swego urodzenia, pojnania na wojnie lub niespłacenia długów jest własnością pana i musi dla niego pracować; servitus PolAnt, Mącz, Modrz, Cn (24): Stan iego służebniczy będźie dáleko gorſzy niż poſpolite niewolſtwo. BibRadz I 5d marg, Gal 4/24; Liberalis causa, Spráwá ſądowna/ opuſzczenie z niewolſtwá. Mącz 191a, 89a, 97c.

W połączeniu szeregowym (1): Bo wſzytkie wedle ſpoſobu wyſtępku ábo wyſtępuiących/ ſzkodámi/ ſromotámi/ więźieniem/ wywołániem z źiemie/ niewolſtwem ábo śmierćią máią być karane. ModrzBaz 77.

Zwroty: »w niewolstwo brać, wziąć« (1:1): Angario, Przymuſzam/ Przyniewalam/ w niewolſtwo bierzę. Mącz 9d; Vindicare in servitutem, W niewolſtwo wziąć/ Niewolniká vczynić. Mącz 86a.

»od niewolstwa wybawiać; z niewolstwa wyzwolić« (1;1): Vindico in libertatem, Czynię wolnego. Od niewolſtwá wybáwiam. Mącz 86a, 102d.

W przen (2): KrowObr 105; Witay/ [...] Iezu Chriſte wſzechmogący. [...] Do tego piekłá ciemnego: Dawnochmy ćię tu cżekáli Záwżdy wżdycháiąc wołáłi. Weź nas do ſwego kroleſtwá S tego wielkiego niewolſtwá. MWilkHist F2.
Przen: Wieczne potępienie, piekło (1):
Zwrot: »z niewolstwa wywieść piekielnego« (1): A przeto téż naſſ miły ſtworzyciel ktory nás miál z niewolſtwa wywiéſtz piekielnégo OpecŻyw 90v.
α. Praca niewolnicza; obowiązek dostarczania podwody (2): Angaria, Niewolſtwo/ Niewola/ Poſty/ álbo/ podwodá/ to yeſt/ Nayemne konie/ od miáſta do miaſta rozłożone. Mącz 9d.
Zwrot: »niewolstwem trapić« (1): Z kąd ie Egiptcyánie tem ſrożſzem niewolſtwem trapili [Et servire fecerunt Aegyptii filios Israel dure]. BibRadz Ex 1/13.
β. Pańszczyźniana zależność chłopa; servitus Modrz (9): niema być pocżytáne zá práwo/ ále zá Rzecżypoſpolitey zmázę/ á przyrodzenia ludzkiego ſkázę. [.„] ktora poſpolitey śláchty śmiałość zmocniłá: ktora ſrogie niewolſtwo ná ludźi proſtego ſtanu włożyłá ModrzBaz 79; ále ieſt okrutne niewolſtwo/ że Pan przywłaſzcża ſobie moc nád żywotem y śmierćią sługi ſwego/ ſkázáć go ná śmierć/ ábo wolnym vcżynić. ModrzBaz 88v, 40; PowodPr 68 marg, 72.

niewolstwo czyje (1): Niewolſtwoták [!] oſtre rodzicow [= rodaków] niezbożne. PowodPr 68 marg.

W przeciwstawieniu: »niewolstwo ... wolność« (1): V nas poſpolity cżlowiek [!] niewolſtwem nád miárę ieſt vćiążon [equites nimis magna libertate lasciviunt]: á śláchtá záſię názbyt zwielkiey wolnośći buia. ModrzBaz 72.

W charakterystycznych połączeniach: niewolstwo haniebne, niezbożne, okrutne, ostre, srogie.

Zwroty: »niewolstwem trapić« (1): Niektore práwá ſą ták poſtánowione/ iż pożytkom wielkich Pánow służą/ á chudźinę niewolſtwem trapią [imbelles servitute premant] ModrzBaz 72v.

»niewolstwa [komu] ulżyć« (1): Y widzę iż choćbyſmy niechćieli tákiego niewolſtwá onym vlżyć/ ſámá to potrzebá cżáſem wyćiśnie PowodPr 71.

c. Ograniczenie lub brak swobód obywatelskich w państwie; podleganie tyranii tj. władzy nie określonej przez prawo; servitus HistAl (10): To ieſt/ kożdé niewólſtwo/ iákoby rzekł Kśięſtwo/ przećiwko Deſzpotowi/ to ieſt/ przećiwko Kśiążęćiu ſwemu/ woynę wiedźie przyrodzóną. OrzQuin Qv; Gdyż ſłyſzemy od inſzych co nam odnaſzaią/ Ze Pańſtw wiele ták o nas dobrze rozumieią. Iżby przes nas z niewolſtwa wyzwoleni byli/ Z wielkiego vtrapienia ony wybawili. MycPrz I B4.

niewolstwo czyje [= tego, który jest zniewolony] (1): áby ták wyſwobodzóna/ z przyrodzónégo ſwégo niewólſtwá Litwá/ iuż będąc wolną/ mogłá być z wolną Koroną Polſką złączóná. OrzQuin P2.

niewolstwo czyje [= tego, który niewoli] (1): Otóż maſz przyczyny niewolſtwá Książęcégo/ á wolnośći Królewſkiéy OrzQuin S4.

W przeciwstawieniach: »wolności (3), prawa, swoboda, swobodność ... niewolstwo« [w tym: prawa i wolności (1)] (6): A nie dopuſzcżaſz ludziom żyć w ich ſwobodnoſći/ ále ie w niewolſtwo przypądzaſz y vdrączaſz [sed illos in servitutem redigis et retorques; alye ye czynysz nyewolne HistAl 1510 379] HistAl 18; przeto téż w inſzych Páńſtwách wſzytkich/ ile ich ná świećie ieſt/ ſzczyré niewólſtwo ieſt/ ſwobody niemáſz w nich żadnéy. OrzQuin S4, S4; MycPrz II A4v; Monárchowie Polſzcy trzymali wſzyſtkich poddánych y Rycerſtwo ſwe w dźiedźicżnym roſkázoẃániu/ bez práwá y wolnośći w niewolſtwie doſyć znácżnym. PowodPr 20.

W charakterystycznych połączeniach: przyrodzone niewolstwo, szczyre.

Zwrot: »niewolstwem trapić« (1): To miáło mieyſce pokąd ieſzcze byłá w ſwey mocy miedzy thym ludem ich rzecz poſpolita/ ták koſcielna iáko y ſwietſka gdźie ſie im godzi to cudżoźiemce ćiſnąć niewolſtwem trapić y ſrodze ſie obchodźić z nimi/ ábowiem ſie to ták Pánu Bogu podobáło BibRadz II 113 marg.
Szereg: »tyranides i niewolstwa« (1): że przećiwko rzeczy náſzey poſpolitey ine Páńſtwá/ y Kroleſtwá/ tyrannides/ y niewolſtwá iáwne ſą OrzRozm D2.
d. Stan psychiczny, w którym człowiek nie może robić tego, na co ma ochotę, narzucający zależność psychiczną od innych lub od czegoś; servitus PolAnt, Modrz, Vulg (10): [Aristypus] nye był tákiem áby on ſwą náuką myał záráżáć yákiem nyewolſtwem/ y owſſem tákiem był/ że náuką z nyewolniká mogł vcżynić wolnego GliczKsiąż M4v; BibRadz Rom 8/15; ModrzBaz 133v; poośimy [!] ćię wſzechmogący Boże/ áby iednorodnego Syná twego nowe przez ćiáło národzenie nas wyſwobodźiło/ ktore ſtárowiecżne niewolſtwo/ iárzmem grzechu obćiążyło. LatHar 398; Bośćie nie wźięli ducha niewolſtwá znowu ku boiaźni: áleśćie wźięli duchá ſynowſkiego przywłaſzczenia/ przez ktorego wołamy/ Abbá (Oycze). WujNT Rom 8/15.

niewolstwo czyje [= tego, który niewoli] (1): ále thy teraz vlży nam co z tákowego ſrogiego niewolſtwá oycá twego BibRadz 3.Reg 12/4.

Tytuł dzieła M. Lutra „De servo arbitrio” (przełożony na język polski) (1): Tego też cżáſu Eráſmus Roterodanus wypuśćił kſiążki o zwoleńſtwie dobrowolnym/ przećiw temu Luter piſał/ o niewolſtwie dobrowolnym. BielKron 201.

Wyrażenie: »niewolstwo czartowskie« (1): To ſie wykłáda o słudze poſtronnego narodu/ ktory ſie vćieka do koſciołá Páńſkiego/ w ktorym ſie vkázuie beſpieczna vćieczká tym ktorzy ſą wniewolſthwie czártowſkim/ gdy przyięći będą do koſćiołá onego. BibRadz I 114d marg.
Szereg: »niewolstwo i więzienie« (1): Ieſliż dobrowolnym nie zoſtánie więźniem áby był pod iarzmem iego [Boga]/ ktore niewolſtwo y więźienie nie tylko nád każdą wolność ma być przekłádáne/ ále też nád wſzelkie pánowánia y przełożeństwá zacniey ma być poważone BibRadz *4.
W przen (1):
Wyrażenie: »niewolstwo grzechu« (1): wywiedźże mię z cięmnice potępienia wiecznégo/ á niewolſtwá grzéchu. SiebRozmyśl Cv.
2. Niedola, udręczenie, uciążliwość, trud, los nieszczęśli (2): iż go [lud Izraelski] zá Zbáwićielá nie przyiął/ tedy wiecżną ślepotą ku potępieniu pokarał: y w nieſkońcżone niewolſtwo po świećie roſproſzył. PowodPr 11.

W przeciwstawieniu: »wolność ... niewolstwo« (1): ModrzBaz 141 cf Szereg.

Szereg: »niewolstwo i uciśnienie« (1): Takći tá wolność tylko ieſt możnieyſzych. Ale ná vbożſze niesłuſzne á ćięſzkie wkłáda niewolſtwo/ y vćiśnienie nieznośne [servitutem et oppressionem intolerabilem]. ModrzBaz 141.
3. Konieczność, przymus, nakaz, potrzeba; servitus PolAnt, Vulg (2):

W przeciwstawieniu: »niewolstwo ... wolność« (2): Dla tego iż ony będą wyſwobodzone z niewolſthwá ſkáżenia/ ná wolność chwały ſynow Bożych. BibRadz Rom 8/21; WujNT Rom 8/21.

4. coll. Istoty poddane, niewolnicy [czyje] (2): ieśli dobroć/ moc/ mądrość iego znáć ná każdem ziółku/ drzewie/ robacżku/ rybie/ ptaku/ zwierzęćiu/ [...] ieśli niewolſtwo ſług twoich ták vbogáca: dáleko więcey ſługi ſamy/ á co więcey przyiaćioły y kochanki ſwoie. SkarŻyw A3.
Szereg: »niewolstwo i poddani« (1): Gdy Iádam Oćiec náſz P. Bogá nie poſłuchał ćiáło iego y niewolnik iego hárde mu być pocżęło: y beſtye niewolſtwo iego/ y poddáni/ ſłucháć go niechćieli. SkarJedn 363.

Synonimy. 1. a. brzemię, jarzmo, jęctwo, pojmanie, uwięzienie; b. jarzmo, jęctwo, pęta, uwięzienie; c. jarzmo, swawola, tyrannija; 2. trud, udręczenie; 3. gwałt, mus, obowiązek, przymus, przymuszenie.

Cf NIEWOLA, NIEWOLENIE, [NIEWOLEŃSTWO], NIEWOLNOŚĆ

TG