Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OCHMISTRSTWO

Następne hasło: OCHMISTRZESTWO »

OCHMISTRZ (43) sb m

ochmistrz (42), hochmistrz (1) Mącz.

o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	ochmistrz	ochmistrzowie, ochmistrze
G	ochmistrza	ochmistrz(o)w
D	ochmistrzewi
A	ochmistrza	ochmistrze
I	ochmistrz(e)m

sg N ochmistrz (16). ◊ G ochmistrza (5). ◊ D ochmistrzewi (1) GórnDworz. ◊ A ochmistrza (6). ◊ I ochmistrz(e)m (6). ◊ pl N ochmistrzowie RejWiz (3), ochmistrze (1) CiekPotr. ◊ G ochmistrz(o)w (2). ◊ A ochmistrze (3).

Sł stp: ochmistrz, hochmaister, hochmistr, ochmaister, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Zarządzający domem i służbą (41)
- Przen (11)
  - a) Ten, kto dba o czyjeś właściwe postępowanie (3)
  - b) Opiekun Kościoła (1)
  - c) O szatanie (1)
  - d) O złych cechach i postępkach ludzkich (5)
- a. Na dworze królewskim: marszałek dworu; też nadzorca haremu (37)
- b. W bogatym domu; prawdopodobnie też wychowawca dzieci (4)
2. Mistrz ceremonii na weselu (1)
3. Cenzor w starożytnym Rzymie (1)

1. Zarządzający domem i służbą; columen ſamiliae, comes domesticorum, magister oſficiorum, maiordomus, oeconomus, vicedominus Cn (41):

Przen (11): chcą go iuż Bogowie s ſwiátá/ Wzyąć ſobie zá Ochmiſtrzá tám miedzy Boginie PaprPan K2.

a) Ten, kto dba o czyjeś właściwe postępowanie (3): [Ojciec do Starości:] Rácż mię w cnocie ſpráwowáć/ iáko ochmiſtrz práwy BielKom B2; prożno to ma kto powiedáć/ áby Dworzáninowi/ ábo themu iſtemu ochmiſtrzewi/ (iáko go w.m. názwáć chcecie) ktory ku dobremu kończu wſzytko prowádzi/ miáły być zdrożne/ the wfzytki przymioty/ kthore mu ći pánowie náznácżyli GórnDworz Kk6v.

ochmistrz u kogo (1): iż czel/ á oſtátni kres doſkonáłego dworzániná ten ieſt/ áby on wiodąc páná ku dobremu/ á pocżćiwemu/ zoſtał w tey mierze v niego ochmiſthrzem. GórnDworz Kk4v.

b) Opiekun Kościoła (1):

Szereg: »ochmistrz a opatrzyciel« (1): A przedſię widziſz iż Pan záwżdy chowa vſtáwicżnie ochmiſtrze á opátrzyciele iey [mizernej niewiasty, czyli uciśnionego Kościoła]/ gdyż tu ſłyſzyſz iż ma być karmiona á opátrowána/ á nigdy nie ma być opuſzcżona RejAp 100v.

c) O szatanie (1): á thy ſtoiſz záwſtydzony z dáleká y z oną ſwowolną ordą twoią/ á ochmiſtrz twoy on brudny iuż cie dawno cżeka áby cie też odprowádził do onych ciemnych roſkoſzy ſwoich. RejAp 187.

d) O złych cechach i postępkach ludzkich (5): Pátrzże záſię ochmiſtrzow co z twą pánią [rozkoszą] chodzą (marg) Fáłſz/ Zdrádá (–) RejWiz 31v, 26v.

ochmistrz u kogo (2): (marg) Ochmiſthrzowye v roſkoſzy (–) A potym Fraus á Dolus przyſzli Ochmiſtrzowie RejWiz 26v [idem] Cc8.

ochmistrz czyj (1): Swawola záwżdy przyrodzenia złego/ Ieſt práwy ochmiſtrz wielmożnośći iego. RejZwierc 223v.

a. Na dworze królewskim: marszałek dworu; też nadzorca haremu; eunuchus Vulg, PolAnt; praepositus (familiae) Vulg, Cn; dioecetes Calep (37): scalcus ‒ scalchus, ochmystrz BartBydg 138; BibRadz Act 8/34, 36, 38, 39; Przeto co możnieyſzy kleſzcżeńce przy żonach chowáią miáſtho Ochmiſtrzow BielKron 261; Iáko potym Márdocheuſz ſtriy iey [Hester]/ ktory ią był wychował ſobie/ wzięt był ná páłac zá Ochmiſtrzá do niey. RejZwierc 201, 154v; Chował Acháb Ochmiſtrzá/ ná ſwym dworze cnego/ Abdyaſzem go zwáli HistHel B3; StryjKron 482; Calep 326a.

ochmistrz u kogo (3): Leop Esth 2/14; pan Kánclerz był Ochmiſtrzem v Krolowey ſtárey GórnDworz B6; RejZwierc 154v.

ochmistrz czyj [zawsze: G sb i pron] (6): yz prziſchedſchi do nas Wielmozny Mikolai Wolſki Caſtellan Sandomirſki Kroliowei iey m. Małżonki naſchei Ochmiſtrz [...] MetrKor 61/223; BibRadz Act 8/27; BielKron 415v; GórnDworz O5v, R5; RejPos 127.

W połączeniu z imieniem lub (i) nazwiskiem [w tym: imię a. nazwisko + ochmistrz (9), ochmistrz + imię (1)] (10): MetrKor 61/223; Leop Esth 2/15; Y posłał Eliákimá ochmiſtrzá [Eliachim, qui erat super domum] y Sobnę Kánclerzá/ y ſtárſze kápłany oblecżone w wory/ do Ezáiaſzá Proroká BibRadz Is 37/2; Węgrowie [...] poſłáli do Krolá Polſkiego Włádziſłáwá poſły ſwoie/ Ianá Siedmigrockiego Biſkupá/ [...] Emeryká Ochmiſtrzá BielKron 388v, 302, 415v; W rodzie temu ieſt y ono I.M. páná Ocieſkiego Ochmiſtrzá krolewey Iey M. rzecżenie GórnDworz R5, O5v; BudBib 4.Reg 23/11; SkarŻyw 437.

Szeregi: »ochmistrz i sprawca« (1): a oto niektory Etyopcżyk ochmiſtrz y zacny ſprawca [eunuchus, potens] Kándacy Krolowey Etyopſkiey/ ktory był przełożonym nad wſzythkimi ſkárby iey/ á przyiechał był ku chwale Bożey do Ieruzálem. BibRadz Act 8/27.

»ochmistrz i stroż« (2): niechże by ie [dzieweczki i panny] przywieźiono [...] á oddano do niewieśćiego domu/ pod rękę Egeuſſá komorniká/ ktory ieſt Ochmiſtrzem [hochmiſtrzem WuBib] y ſtrożem niewiaſt Krolewſkich [praepositus et custos mulierum regiarum] Leop Esth 2/3, Esth 2/15.

b. W bogatym domu; prawdopodobnie też wychowawca dzieci (4): Dawáią nam Ochmiſtrze/ by ſlepe nas wodzą/ Stáre/ chore/ gárbáte BielSat I4v [idem] BielSjem 14; Zátym co tey gawiedzi w domu ſię namnoży: To iuſz będą Ochmiſtrze, báby, y ſłużbiſte CiekPotr 29.

ochmistrz czyj (1): Ciáłá ich Auſpicyus [...] teyże Domicylle ochmiſtrz/ wodą do Rzymu poſłał SkarŻyw 437.

2. Mistrz ceremonii na weselu (1): Paranymphus, Auspex vel pronubus, Dziewosłąb/ żerca/ ſwat/ hochmiſtrz álbo márſzałek/ ná ſwádziebnym weſelu. Mącz 277a.

3. Cenzor w starożytnym Rzymie (1): Censor, qui censuram gerit, praefectus morum [...] Ein Schetzer/ ein Straffer/ ein Zuchtmeister – Dozorca ſpraw, ochmiſtrz Calep 178b.

Synonimy: 1. rządca, sprawca; a. marszałek. 2. marszałek.

Cf PODOCHMISTRZY