[zaloguj się]
[pdf]

ORSZAK (36) sb m

orszak (34), orsag (1), orsak (1), [horszak]; orsag OrzList; orsak BiałKaz.

o jasne, a pochylone.

Fleksja
sg pl
N orszåk orszåki
G orszåku, orszåka
D orszåk(o)m
A orszåk
I orszåki(e)m orszåki
L orszåku
V orszåku

sg N orszåk (6). ◊ G orszåku (3) PaprPan (2), WysKaz, orszåka (2) [w rymie] KochMon, KlonWor. ◊ A orszåk (11). ◊ I orszåki(e)m (5). ◊ L orszåku (5). ◊ V orszåku (1). ◊ pl N orszåki (1). ◊ D orszåk(o)m (1). ◊ I orszåki (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

1. Zespół ludzi zgromadzonych w jakimś miejscu; 'świadkowie i uczestnicy zdarzenia; gromada, tłum, oddział, poczet; asseclae, caterva, comitatus, cohors, stipatio, turba Cn (24): Nádto wſzyſtek on orſak [książęta kapłańskie, faryzeuszowie, skrybowie i uczeni w zakonie]/ cżłowiekiem złym y grzeſznym Chriſtá Páná bydź/ był opowiedźiał BiałKaz C4v; Ieśli wiedźieſz ſwoy ięzyk łáćinſkiemi ſłowy/ Orſzak ludźi z pilnością ſłucha ćię gotowy. SapEpit B; Z dźiatkámi vcżćiwymi towárzyſtwo mieway: A we złych ſię orſzaku cnoty nie ſpodźieway. KlonWor 41, 37; [na tak wielki ludzi zacnych orszak patrząc wolał o sobie niż o wszytkim prawie świecie wątpić. BudDzieciokrzczeń 103; Zgromadzili się [...] superatendentowie ewangelickich konfesyj z [...] rycerskiego stanu znacznym horszakiem. AktaSynod III 39].
Wyrażenie: peryfr. »orszaki co w otchłań zstępują« = schodzący do grobu, umarli (1): Policżonym z orſzaki/ co w otchłań sſtępuią/ Co w śmierći/ bez rátunku/ wolnymi ſię cżuią. GrabowSet H3.
Szereg: »świat albo orszak« (1): A ieſli niewieſz/ iáko nas ieſt wiele/ ſłuchay: Latina/ Grecia/ Alexandria/ y Antiochia: to ieſt/ wſzyſtek Swiát/ kthory iednáki Krzeſt ma [...]. A then tákowy świát/ álbo Orſag náſz/ názwał Dawid Koſćiołem wielkim OrzList a4.
W przen (3): áſzći głos teſkliwy Vſłyſzę/ y lámentow orſzak żáłobliwy. KołakCath A3; ORſzakom ſzkod łákomych/ Tudźieſz troſk ſercołomych/ Tá właſność/ że bywáią w tákim vważeniu W iákim myśl złym lub dobrym tkwi poſtánowieniu RybGęśli C3v; WysKaz 31.
a. Dwór, dworzanie, słudzy (2): [Sigmunt Koribut [...] do Krákowá do Krolá Włádiſłáwá Iágiełá przyiechał z Horſzakiem wielkim Czechow Huſſytow StryjKron 571.]
Zwroty: »mniejszy orszak chować« = trzymać mniejszy dwór (1): Ale gdyby [Arytreus] z náſzymi [Suchodolskimi] chciał ſie poráchowáć/ Muſiałby w ſwoim domu mnieyſzy orſzak chowáć/ A nie dałby ſie piſáć iuż zá bogátego PaprPan T.

»tysiąca osob nie chować orszaka« = trzymać mały dwór (1): poſzedł ná proſtaká/ Ktory tyśiącá oſob nie chowa orſzaká. KlonWor 55.

b. Drużyna, oddział wojska, poczet, zespół (13): To mowiąc, dopadł końskich włosów i szyszaka A ciągnął go, wracając do swego orszaka. KochMon 32; Cżego mi w tym orſzaku ſą tego ſwiádkowie/ Bo z wámi weſpoł mężnie bili ich po głowie. PaprPan V2v, O, V2v; Chceſzli ſie zgadzáć z Fliſowſkim orſzakiem/ Nieboże Frycżu/ zowże piaſek hakiem. KlonFlis F3.
Zwrot: »przyjąć (a. wziąć) do swego orszaka, w swoj orszak« [szyk zmienny] (2:1): Ci [Podolanie] kiedy godność rowną w nim [Barcikowskim] ſobie bacżyli/ Chętliwie go w ſwoy orſzak ták zacny przyięli. PaprPan Ccv, D4v, Aa.
W przen (5): A wiedząc wielką możność tu domu wáſzego/ Zebrałem ludu orſzak [panów ziem ruskich] w tym kráiu zacnego/ Ktory ią wam oddáię w tych kſięgach ſpiſáne PaprPan V v.
Zwroty: »w orszak przyjąć« (1): IVżći powiem bráćiſzku ná tym nie ſtráćimy/ Chociaż go [Kościeleckiego] ták bez Sakry w ten orſzak prziymiemy PaprPan L4v.

»przypisać do orszaku, w orszak« (1:1): (nagł) Anná Krolewná Polſka. (–) WIdząc pánnę ſpraw ſwiętych rodu Krolewſkiego/ Przypiſáć ią thu muſzę do orſzaku tego. PaprPan Ee3, G.

Wyrażenie: »orszak ludu spisanego« (1): Ia też widząc potrzebę cżáſu dziſieyſzego/ Przyſzedłem s tym orſzakiem ludu ſpiſánego. Ktoregoć cnotę męſtwo wielkie okázuię/ Bo we wſzem Krześćiańſtwie rownia im nie cżuię. PaprPan A4v.
2. Grono ludzi towarzyszących komuś; asysta, drużyna, gwardia, poczet, świta; caterva, cohors, comitatus, famularis turba, famulatio, grex amicorum, pompa lictorium, sequela, stipatio Cn (12): PaprPan C3; pátrz iákie orſzaki Dármoiádow zá nimi KochOdpr C3; żoná Dniá dźiśieyſzégo tobie przyniesioná: Z nią orſzak pánien/ krewnych liczbá wielka KochPs 68; GórnRozm K4v; Szcześliw Pryámus/ wolno teraz chodźi/ Wielki zá ſobą cnych duſz orſzak wodźi. GórnTroas 15, 11, 38; SiebRozmyśl L; Y iam weſoł z ſwą Muſą przy orſzaku ludźi SapEpit B4.
W przen (3): Płácż z orſzakiem troſkliwośći/ Vſtąpił Páńſkiey mężnośći LatHar 362, 2; Dwá bráćia z śioſtrą wdrogę ſię wybráli/ Z Litwy Niemen/ Bug z Wołyniá zuchwáły/ Y Narew byſtra/ iáko śioſtrá ſtárſza/ Przyſzłá z Podláſza. Wźiąwſzy przymierze/ bez gniewu y trwogi/ Záżyżłá [!] ſobie przyiaćielſkiey drogi W máłym orſzaku KlonFlis G4.

Synonimy: 1. drużyna, oddział, zebranie, zgromadzenie; 2. gwardyja, poczet.

Cf [HORSZA]

BK