Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OŻYWICIEL

Następne hasło: OŻYWIĆ SIĘ »

OŻYWIĆ (173) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	ożywić

praet
	sg		pl
2	m	ożywiłeś, -ś ożywił	m pers
3	m	ożywił	m pers	ożywili
	f	ożywiła	m an
	n	ożywiło	subst

imperativus
	sg
2	ożyẃ, ożywi
3	niechåj ożywi

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś ożywił	m pers
3	m	by ożywił	m pers	by ożywili
	f	by ożywiła	m an
	n		subst	ożywiłyby

con praet
	sg
3	m	by był ożywił

impersonalis
praet		ożywi(o)no
con		by ożywi(o)no
participia
part praet act		ożywiwszy

inf ożywić (59). ◊ fut 1 sg ożywię (4). ◊ 2 sg ożywisz (7). ◊ 3 sg ożywi (12). ◊ 2 pl ożywicie (1). ◊ praet 2 sg m ożywiłeś, -ś ożywił (6). 3 sg m ożywił (32). f ożywiła (6). n ożywiło (1). ◊ 3 pl m pers ożywili (3). ◊ imp 2 sg ożyẃ (10), ożywi (1); -ẃ : -wi WróbŻołt (2:1); ~ -ẃ (3), -(w) (7). ◊ 3 sg niechåj ożywi (1). ◊ con 2 sg m byś ożywił (1). ◊ 3 sg m by ożywił (15). f by ożywiła (1). ◊ 3 pl m pers by ożywili (2). subst ożywiłyby (1). ◊ con praet 3 sg m by był ożywił (3). ◊ impers praet ożywi(o)no (2). ◊ con by ożywi(o)no (1). ◊ part praet act ożywiwszy (4).

Sł stp notuje, Cn s.v. ożywiam, Linde XVII(XVIII) w.

Znaczenia

1. Przywrócić do życia, wskrzesić (92)
- Przen (38)
  - a) Zbawić, uwolnić od grzechów, usprawiedliwić (26)
  - b) Wzbudzić, wznowić (12)
2. Przywrócić do sił, do zdrowia; zachować przy życiu; zapewnić dobrobyt (72)
- W przen (8)
3. Dać życie (9)

1. Przywrócić do życia, wskrzesić; vivificare PolAnt, Vulg, Cn; ad vitam revocare, resuscitare Mącz; convivificare Vulg (92): Resuscito, Wskrześyć, Ożywić Mącz 53c; Ad vitam revocare, Ożywić. Mącz 505c.

ożywić kogo, co (51): PRoſilo kſiążę iedno pana Iezuſa/ by dziewkę iego vmarlą ożywił OpecŻyw 44v; RejPs 96; BielKom C4; A ieſli Duch onego ktory Kryſtuſá wzbudził zmartwych w was mieſzka/ ten ktory wzbudźił Kryſtuſá z martwych/ ożywi y ćiałá wáſze śmiertelne/ przez Duchá ſwoiego ktory w was mieſzka. BibRadz Rom 8/11; Gdy było dzyecię żywo płákałem/ y prośiłem Páná Bogá áby było żywo/ á po śmierći iego cżemu mam płákáć/ ázaſz go mogę ożywić płácżem ſwoim? BielKron 71; RejAp 94 [3 r.], Dd2v; gdy nas Pan ten náſz wedle nieomylnych obietnic ſwoich ożywić będzye racżył/ á záwołáć nas do ſiebye będzye racżył ná wiecżne roſkoſzy náſze/ á ná kroleſthwo ſwoie RejPos 222; ſłucháyże iáko z dobrotliwośći ſwey Pan racżył ożywić ono nędzne á vmárłe ciáło ie^go/ y przywroćić go oney ſmętney mátce iego RejPos 223, 29v, 101v, 109, 109v, 112 (19); GrzegŚm 9, 25, 45, 47; BiałKaz E2v; Pánie Iezu Chryſte/ tyś nam rzekł: w imię moie/ vmárłe wſkrzeſzayćie: proſzę ożyw tego cżłeká/ áby ten lud poznał/ iżeś ty ieſt Bog á nád ćię inſzego niemáſz SkarŻyw 436, 161, 251, 311; LatHar 358, 535; WujNT Luc 7 arg, Act 20 arg, Rom 8/11; Ieſli ćiáło w proch ſię obraca: nie długo tego. przyidźie czás/ iż duſzá w nim żyiąca y ćiáło ożywi. SkarKaz 552b, 381a, 385b, 550b; Ożywi nas y po dwu dniu [Vivificabit nos post duos dies Vulg Os 6/2]/ y trzećiego dniá wzbudźi nas. SkarKazSej 707b. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »ożywić umarłego«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z odpowiednikiem: to (1); zaimek względny (2)] (2): á kogo raczy tego [Pan] záwżdy ożywić może/ mocą ſwoią á mocą Boſtwá ſwego. RejPos 221v, 222 marg.

W przeciwstawieniu: »zabić ... ożywić« (1): Kto wam ták wiele ſprzeye iáko ociec miły/ Okazał to Pelikan gdy kreẃ dzyeći piły. Dobrowolnie ſie zábił á dzyeći ożywił BielKom C4.

Zwroty: »ożywić od śmierci« (1): y wiem też iż tám mam bráćiſzká ſwego/ ktory tu zwyciężywſzy wſzytki niebeſpiecżeńſtwá ſwiátá tego/ ożywiwſzy od ſmierći Boſtwem ſwoim ſwięte ciáło ſwoie/ ſzedł tám do niego/ y ſiedzi ná práwicy iego RejPos 109v.

»ożywić umarłego, trupa martwego« [szyk zmienny] (2:1): A gdy ſie wypełnią látá wieku/ tedy odpocznie ſwiátło/ y zginą ciemnośći/ y ożywię vmarlych/ y podnioſę ſpiące z Ziemie/ y odda Piekło dług ſwoy/ y zgubienie wroći część ſwoię/ ábych ia też (mowi P. Bog) oddał káżdemu według vczynkow iego (marg) Zmartwychwſtánie y ſądny dźień. (–) StryjKron 6; Czemuż niemożećie Ogniá w wodę obróćić kiedy téż záchcećie? Czemu kámieniá w drzewo? á trupá martwégo Czemu nie ożywićie? ZawJeft 36; Bo wierzył/ iáko Apoſtoł mowi/ iż zábite^go y vmárłego ożywić mogł Pan Bog. (marg) Rom: 4. (–) SkarKaz 45a.

»zasię ożywić« (2): á iáko záſię ożywił ono dzyeciątko iego RejPos [254], 101v.

»ożywić żywotem wiecznym« (1): á w grobieć nie było iedno ćiáło Kryſthuſowe vmárłe/ kthore Pan Bog ożywił żywotem wiecżnym GrzegŚm 25.

Szereg: »ożywić a (i) wzbudzić (z prochu)« (2): RejPos 163v; Ten ſą [lege: sam] ſtworzył wſzyſtko zniſzcżego/ záchowywa mocą ſwoią wſzyſtki rzecży ſtworzone/ ożywi nas y w zbudźi z ſprochu [!]/ kiedy będźie racżył. BiałKaz E2v.

Przen (38):

a) Zbawić, uwolnić od grzechów, usprawiedliwić; convivificare Vulg [w tym: kogo, co (25)] (26): Przes kthorego [św. Pawła] náwrocenie/ thy nas Kryſthulie ożyw grzeſzne KrowObr 172, 45v, 176v, 218; Ale Bog/ ktory ieſt bogáty w miłoſierdziu/ dla wielkiey miłośći ſwey kthorą nas miłował/ ácżeſmy byli vmárli w grzechach ożywił nas poſpołu z Chryſtuſem [...] y poſpołu z nim wſkrześił Leop Eph 2/5; BielKron 3v; RejPos 224; áby widzieć mogła [Helena] to drzewo y krzyſz ten/ ná ktorym przybity był Pan Iezus/ y ná ktorym cżártowſką moc zniſzcżył/ á ludzki narod ożywił. SkarŻyw 396, 397; Abyś nas ożywił/ w dźiewicyś śię wćielił/ sſtałeś śię podobnym/ nam krom grzechu rownym/ Kryſte Krolu náſz. ArtKanc A14v; NA krzyżu racżył vmrzeć áby nas ożywił LatHar 522; Y was gdyśćie byli vmárli w grzechách y w nieobrzezce ćiáłá wáſzego/ ożywił z nim [Chrystusem] poſpołu: odpuśćiwſzy wam wſzytkie grzechy WujNT Col 2/13, s. 143, 670 marg, Eph 2/5; Boże moy y żywoćie moy/ ożyẃ tylo duſzę moię/ á będę miał ná tym doſyć/ o ćiáło to nie dbáiąc. SkarKaz 552b.

W przeciwstawieniach: »umorzyć (2), pomordować a pobić, zabić ... ożywić« (4): Dla tego tedy Duch ſwięty karze/ áby vzdrowił/ dla tego ſſtzypie áby wytzyśćił/ dla tego łáie/ áby zbáwił/ dla tego zábija/ áby ożywił. KrowObr C4v; Iáko Adam nas był vmorzył/ ták záſię Kriſtus ożywił/ o cżym w ſwiętym piſmie ſzyrzey ſtoi. BielKron 2v; RejPos 169v; ZYwot mię był vmorzył/ śmierć mię ożywiłá KochMRot B4.

Zwroty: »ożywić z grzechów ku sprawiedliwości« (1): Lecz inſzych ożywił z grzechow ku ſpráwiedliwośći/ y przetoż był zmartwychwſtánim mnogich. WujNT 200.

»ożywić od wiecznej a okrutnej śmierci, z śmierci wiecznej« [szyk zmienny] (1:1): A gdyż iuż pewnie będzyeſz wiedzyał żeś ieſt thym bráćiſzkiem iego/ á kreẃ ze krwie iego/ iuż wieſz żeś poſpołu z nim z martwych wſtał/ a ożywiłeś onę nędzną duſzę ſwoię/ od oney wiecżney á okrutney ſmierći/ ná ktorą byłá ſrodze ſkazána od Bogá oycá twoiego. RejPos 109; Wnetki w iey cżyſtym ćiele racżył śię Pan wćielić/ Ktory nas z śmierći wiecżney miał z nowu ożywić. ArtKanc A4.

Szeregi: »nie ożywić ani prawym uczynić« (1): Przes Moiżeſzá zgory Synai ieſt zakon przynieſion/ ktory żadnego tzłowieká ożywić/ áni práwym vtzynić niemoże przed Bogiem KrowObr 43v.

»ożywić i usprawiedliwić« (1): Zakon nie mogł człowieká ożywić y vſpráwiedliwić: ále ſam Pan Chriſtus. WujNT 237.

»ożywić i od wszego złego zaszczycić« (1): offiárá tobie offiárowána/ niechay nas ożywi/ y od wſzego złego záſztzyći/ y tá offiárá niechay grzechy náſze otzyśći. KrowObr 168v.

b) Wzbudzić, wznowić [co] (12): isz gdi się przithoczi miedzi stronami ktorzi maią miecz s sobą prawne postąpi iz ieden z onich stroń litependente vmrze maiacz appelaczie na ssyem coronni s roku pospolitego albo z rokow vielkich a thak strona vinowatha po smierczi stroni vmarlei oziwicz postemp prawni ZapWar 1545 nr 2646, 1533 nr 2441; A ták ſię tobie/ Narodzie Ruſki/ o twoie nabożeńſtwá y obrządki Greckie bać nie nie trzebá: w tym ziednocżeniu z kośćiołem Bożym nie vtráćiſz ich/ ále ie ozdobiſz/ y ożywiſz ſobie na zbáwienny pożytek. Bo teraz martwe tobie ſą [...]/ pożytkuć żadnego nie nioſą SkarJedn 373, 181, 212; Chcąc tedy rzecż zániecháną y práwie wludzkiey pámięći vmárłą ożywić/ á ſercá oycowſkie wſyny ich obroćić y wmowić: vdałem ſie ná wyłożenie żywotow świętych Bożych w ięzyk náſz Polſki. SkarŻyw A2, 318; SarnStat 854.

ożywić w kim (2): Nie mnimayże áby Pan ony iuż pomordowáne ożywić miał/ boć iuż ći poſzli do obiecánych rádośći ſwoich cżekáć iuż y s ciáły ſwemi záwołánia ſwego á wiecżney zapłáthy ſwoiey/ ále Pan będzie racżył wpuśćić onegoż duchá ich/ onęſz náukę ich w inſze Proroki/ á ożywi w nich onęſz ſtałość á wiárę ich. RejAp 94; GórnDworz Ff2v.

Zwrot: »znowu ożywić« (2): A zniſſćiwſſy ſwiát/ gdy być ſie zdáło iednem nádchnieniem duchá twoiego wſſytko by záſię mogł znowu ożywić RejPs 153; SkarJedn A8v.

Szereg: »wskrzesić i ożywić« (1): Owa iáko w innych rzemięſłach/ ktho ſie chce vcżyć/ thák y w cnotach/ kto ie ma ſtátecżnie poiąć/ miſtrzá mu potrzebá/ ktoryby zdrową náuką/ y dobrym nápominániem wſkrześił/ y ożywił w nas one cnoty/ ktorych naſienie zámknione w ſobie/ á vtáione mamy GórnDworz Ff2v.

2. Przywrócić do sił, do zdrowia; zachować przy życiu; zapewnić dobrobyt; vivificare Vulg, PolAnt [w tym: kogo, co (64)] (72): A wſzakoż my nieodſthąpimy od ciebie miły panie ty naſz ożywiſz á my imienia twego będźiemy wźywać [!] na pomocz. WróbŻołt 79/19; Barżom ieſt zniſzcżon miły panie racż mie ożywić według ſlowa twego. WróbŻołt 118/107, N8, N8v, Y4v, 70/20, 118/17 (19); RejPs 126v; Abowyem on ożywił nędzną duſſę moyę LubPs P3v, S4, bb; O Páſterzu dobry/ ſmiłuy ſie nád kośćiołem/ Ożyw gi twoimi modlitwámi/ day Wſpomożenie ludu twoiemu KrowObr 175 [idem] 217v; Leop Ps 118/50, Is 57/15 [2 r.]; ktorzy náſzli iednego Egipcżyká ſłużebniká Amálechá iednego/ á on omdlał od głodu y prace/ dáli mu ieść y ożywili go. BielKron 68; Acż to bezecne dziecię [miłość] cżásem kuśi ſie/ y o ſtárego/ á ciáło oziębłe/ ledwe nie ſkrzepłe/ zágrzać y ożywić chce/ ná złość latom. GórnDworz K2; RejPos 8, 89v, [136], 158, 169v; Y rzekli: ożywiłeś nas/ niech znaydziem łáſkę w ocżu páná mego á będziemy niewolniki Fáráonowi BudBib Gen 47/25; y wynidziem do krolá Izráelſkiego/ owá ćię zoſtáwi żywo [vivificabit animam tuam] (marg) wł. ożywi duſzę twoię. (‒). BudBib 3.Reg 20/33; Choć bym chodził wpośrzodku vćiſku/ ożywiſz mię/ ná gniew nieprzyiaćioł moich śćiągnieſz rękę twoię/ y zbáwi mię práwicá twoia. BudBib Ps 137/7; KarnNap E; Ty nas ożywić maſz nędzą zmorzoné/ Ty vweſelić w ſmutku położoné KochPs 127; LatHar 171, 608, 612; Bo iedney perſony vbior/ mógłby cżáſem kilká ſzpitałow przyodźiać. Ieden bánkiet ábo vcżtá/ mogłáby wielką gromádę poddánych áż iákmiarz do vmoru ogłodzonych/ ktorzy ná te zbytki robili/ ożywić. PowodPr 70; SkarKaz 422a.

W połączeniach szeregowych (3): Pan bog żachoway takiego y ozyw iego y vcżyn iego bogoſlawionym na ziemi/ á nieday panie boże w ręce iego nieprzijacielow iego. WróbŻołt 40/3; KrowObr 12v; Widziſz że cie ſam ſzuka/ że ſam do ciebie idzye/ áby cie ożywił/ áby viśćił á vtwirdził w lepſzey nádzyei twoiey. RejPos 223v.

W przeciwstawieniach: »ożywić ... uczynić martwego, umorzyć (2), utracić« (4): PatKaz III 147; Bo Pan kiedy racży ożywi káżdego/ A kogo theż racży vcżyni martwego LubPs hh2v; Leop 4.Esdr 8/13; Ktoby ſię kolwiek ſtárał záchowáć duſzę ſwą (marg) żywot ſwoy (–)/ ſtráći ią: á ktokolwiekby ią vtráćił/ ożywi ią. WujNT Luc 17/33.

Zwrot: »zasię, znowu ożywić« (2:2): RejAp 106v; RejPos 158, 168v; iáko [...] deſzcż co trzy látá nie był ziemię z nowu iáko iuż zgorzáłą ożywił. RejZwierc 125.

Szeregi: »ożywić a nasycić« (1): á ten ſwięty pokarm/ miał im ſpráwić z Boſkiego miłoſierdzia ſwego/ ſłuſznych cżáſow ſwoich: ktorym miał záſię wiecżnie ożywić á náſyćić ony zemdlone vpádłe á grzechem záráżone nędzne duſze ich. RejPos 158.

»ożywić i ochłodzić« (1): Náwroć ſie nędzna owiecżko záſię ku mnie/ á ia ſie też záſię náwrocę ku thobie: podź do mnie/ á iá ciebie záſię ożywię y ochłodzę onym ſwiętym miłoſierdzyem ſwoim. RejPos 168v.

»ozdrowić a ożywić« (1): á zápomniawſzy nędznego vpadku mego/ ozdroẃ á ożyẃ łáſką miłoſierdzia ſwego/ tę nędzną á ochorzáłą dzyewecżkę moię a duſzycżkę moię/ gdyż oná żadnego inego lekárzá/ áni żadney iney nadzyeie mieć nie może RejPos 75.

»posilić a ożywić« (1): acz nyekyedy przyſzla yey uola yeſzcz zachczenya pokarm yey był ktory uyączey naturą yey umorzycz myal nyſzly poſylycz a ozyuycz PatKaz III 147.

»i potracić, i ożywić« (1): A czo my ſie niebozątka mamy w czym przećiwić Ty nas mozeſz y potraćić mozeſz y ożywić RejJóz O6.

»(i) umorzyć i (abo) ożywić« (2): BiałKat 233v; A gdy przecżytał krol Izráelſki liſt/ tedy rozdárł ſzátę ſwoię/ y rzekł/ azam ia Bog/ vmorzyć ábo ożywić (kogo?) [ut mortificem et vivificem] BudBib 4.Reg 5/7. [Ponadto w przeciwstawieniu 2 r.]

»zabić, (i) ożywić« [szyk 2:1] (3): KromRozm I I3; SarnUzn D3v; Pátrzćież żećiem ia ieſt/ á oprocż mnie/ nie máſz Bogá. Ia zábiję y ożywię [Ego mori faciam et vivere faciam PolAnt Deut 32/39]: vderzę y vzdrowię: á niemáſz ktoby z ręku mych wydárł. CzechEp 239.

»zleczyć i ożywić« (1): Bo Arcybiſkupá Konſentieńſkie^go/ ktorego kámień ták morzył/ iſz mu iuſz gotowano pogrzeb/ modlitwą ſwoią zlecżył y práwie ożywił. SkarŻyw 473.

W przen (8): RAcz moy pánie łáſkáwie tego dożyczyć mnie ſludze twoiemu/ á ożywić myſli me áby mogły zrozumieć przykazániu twemu/ á otworz oczy ſmyſłu moiego ábych mógł zrozumieć ony dziwne táiemnice ktore zależą w ſwiętey woli twoiey. RejPs 176v; Modlitwá koſciołá Páńſkyego/ áby Pan láthoroſłki zwiędłe iego ożywić racżył roſą miłoſierdzia ſwe^go. LubPs S4 marg; Leop *A3v; RejAp 17; á iż/ iáko Prorok (marg) Ezaiaſz w Liij. (–) powieda/ śiność iego ſtárłá á ożywiłá wſzytki sinośći y wſzytki blizny s ciáłá y z duſze thwoiey RejPos 107; á rácż ożywić nędzne duſze náſze tym ſiedmiorákim chlebem Duchá twego ſwiętego RejPos 186, 143; A nátrzy ſie iáko gorzałką á oliwą á mydełkiem roſtropną powſcięgliwością/ kthorać iáko gorzałecżká wygryzie á wyſuſzy ony pirwſze á niepotrzebne/ iáko zaſkorne wilgotnośći/ ſpráwy twoie/ á ożywić iáko oliwą inſze á poććiwſze zwycżáie w tobie RejZwierc 162.

3. Dać życie; vivificare Vulg; animare Cn [w tym: kogo, co (7)] (9): Gdy ſamica rodzi/ ſamiecz iey naſladuie, á na ziemię ſie na ty Ikri puſzcża aby ie ożywił. FalZioł IV 38d; I ktoſz ieſt Paweł? y ktoſz Apollo? iedno ſludzy/ przes ktoreśćie vwierzyli/ iáko komu pan Bog dał. Iam wſádził/ á Appollo pokropił/ ále Pan Bog ożywił [sed Deus incrementum dedit Vulg 1.Cor 3/6 ále Bog ktory pomnożenie dawa WujNT]. KrowObr 3; Y nie powieda tu Apoſtoł áby ſámá tá beſtia tę drugą beſtią ożywiłá/ iedno obraz á podobieńſtwo oney pirwſzey beſtiey. RejAp 113, 113 [2 r.]; á wżdy go [człowieka] nie wprzod vcżynił/ ále aż dopiero po inſzym ſtworzeniu/ y to nie z niſzcżego/ áni bes środku/ ále z źiemie naprzod vlepił: á potym przez nádchnienie weń/ duchá żywotniego ożywił. CzechRozm 122v; CzechEp 149, 194; Pan Chriſtus w żywoćie mátcżynym/ iuż mężem był/ kthory też głos z matki wypuśćił/ ktorym Ianá ożywił rć. NiemObr 144.

Synonimy: 1. wskrzesić, wzbudzić, 2. posilić.

Formacje współrdzenne cf ŻYĆ.

Cf OBŻYWIĆ, OŻYWIENIE, OŻYWIONY