[zaloguj się]
[pdf]

PIERWSZY (5431) nm

pierwszy, pirwszy, najpierwszy, najpirwszy, napierwszy, napirwszy (5381), pierszy, pirszy, najpierszy, najpirszy, napierszy, napirszy (50); (na(j))pi(e)rszy Calep (20); (na(j))pi(e)rwszy : (na(j))pi(e)rszy Murm (5:1), FalZioł (145:4), SeklKat (28:2), BielKom (4:1), LubPs (70:1), BibRadz (152:1), BielKron (502:1), KwiatKsiąż (24:1), Mącz (152:2), GórnRozm (16:1), ActReg (26:15).

pierwszy, najpierwszy, napierwszy (3774), pirwszy, najpirwszy, napirwszy (1657); (na(j))pierwszy BierEz (13), PatKaz I, PatKaz II (9), PatKaz III (7), BielŻywGlab, MurzHist (6), MurzNT (29), MurzNTSekl, MrowPieś (2), GroicPorz (50), SeklPieś (2), KrowObr (153), Leop (107), OrzList, UstPraw (23), WyprKr (7), OrzRozm (19), GrzegRóżn (6), KochZg, OrzQuin (28), SienLek (50), LeovPrzep (10), GrzepGeom (19), BiałKat (28), KuczbKat (48), KochMon (2), BudBibKaw, Strum (6), CzechRozm (146), KarnNap (7), KochOdpr (2), Oczko (28), KochPs (8), MWilkHist (7), CzechEp (164), KlonŻal (3), KochBr, KochDz, KochMuza, KochPhaen (12), KochWz (3), ReszPrz (10), WerGośc (7), WerKaz (4), WisznTr, BielSen (4), BielSjem (4), KochPam, KochPieś (4), KochSob, KochTarn (2), PudłFr (4), BielRozm (3), GórnRozm (17), KmitaPsal, KochProp (2), KochPropKKoch, KochWr (4), PaprUp (4), ZawJeft, ActReg (41), Calep (20), GostGosp (12), GrochKal (4), GórnTroas (10), KochCn, KochCz, KochPij, GrabowSet (4), KochFrag (5), OrzJan (4), OstrEpit, WysKaz (15), JanNKar (3), SarnStat (506), KołakCath, KołakSzczęśl, SiebRozmyśl (7), WitosłLut (2), GrabPospR (6), KmitaSpit (2), PowodPr (21), VotSzl (8), CiekPotr (6), CzahTr (4), GosłCast (22), PaxLiz (2), KlonFlis (6), SkorWinsz (2), SapEpit (2), KlonWor (5), RybWit (2), ZbylPrzyg (2), SzarzRyt (5); (na(j))pirwszy ListRzeź, PowUrb (2), OpecŻyw (33), OpecŻywSandP (1), OpecŻywSandR (6), ForCnR, HistJóz, BartBydg (2), TarDuch, GlabGad (32), KlerWes, WróbŻołtGlab (2), ComCrac (10), RejJóz (13), HistAl (13), KromRozm II (23), KromRozm III (28), BielKom (5), RejWiz (34), KochZuz, Leszcz Rzecz, RejFig (2), RejZwierz (15), Goski (7), Prot (3), SarnUzn (17), RejAp (111), GórnDworz (51), RejPos (140), GrzegŚm (7), RejZwierc (71), RejPosRozpr (5), RejPosWstaw (22), HistHeI, MycPrz (4), StryjWjaz (4), PaprPan (6), KochJez (2), KochSz (5), Phil (4), PudłDydo (4); (na(j))pierwszy : (na(j))pirwszy LibLeg (14:3), ZapWar (15:5), MetrKor (2:3), Murm (1:4), FalZioł (56:93), BielŻyw (2:15), MiechGlab (13:20), KłosAlg (5:30), WróbŻołt (1:13), RejPs (11:3), LibMal (5:6), RejRozpr (2:1), ConPiotr (1:1), SeklWyzn (1:4), SeklKat (3:27), RejKup (5:10), KromRozm I (1:10), Diar (1:18), DiarDop (1:1), GliczKsiąż (6:14), LubPs (3:68), BibRadz (135:18), BielKron (247:256), KwiatKsiąż (23:2), Mącz (110:44), HistRzym (20:2), BielSat (1:3), BielSpr (25:33), WujJud (24:12+errata), WujJudConf (18:3), BudBib (75:10), BiałKaz (3:11), BudNT (24:8), ModrzBaz (1:69), SkarJedn (110:11),SkarŻyw (190:5), ZapKościer (45:1), StryjKron (61:37), NiemObr (56:26), KochFr (4:1), ReszList (8:5), ArtKanc (22:3), LatHar (101:3), RybGęśli (5:1), WujNT (353:32), JanNKarKoch (7:5), KlonKr (28:5), SkarKaz (68:2), SkarKazSej (32:1).

-é- (675), -e- (147 + żp); -é- OrzQuin (28), Strum (6), KochPs (8), KochFr (4), KochBr, KochDz, KochMuza, KochPhaen (12), KochWz (3), KochPam, KochPieś (4), KochSob, KochTarn (2), PudłFr (4), KochProp (2), KochPropKKoch, ZawJeft, KochCn, KochCz, KochPij, KochFrag (5), OrzJan (3), JanNKar (3), JanNKarKoch (7); -e- MurzNTSekl, Mącz (110), OstrEpit; -é- : -e- MurzHist (2:4), MurzNT (15:12), GrzepGeom (18:1), BiałKat (27:1), Oczko (27:1), KochWr (3:1), GórnTroas (8:2), SarnStat (459:12), SiebRozmyśl (2:1), GosłCast (14:1).

pierwszy, pirwszy (5161), najpierwszy, najpirwszy, napierwszy, napirwszy (270); na(j)pi(e)rwszy KochCn, KochPij; pi(e)rwszy : na(j)pi(e)rwszy OpecŻyw (32:1), PatKaz II (6:3), PatKaz III (6:1), FalZioł (144:5), KłosAlg (34:1), LibMal (10:1), RejJóz (12:1), SeklKat (29:1), MurzNT (25:4), Diar (16:3), KrowObr (151:2), RejWiz (33:1), Leop (102:5), RejZwierz (13:2), BibRadz (148:5), BielKron (464:39), KwiatKsiąż (14:11), Mącz (115:39), SienLek (47:3), LeovPrzep (9:1), RejAp (107:4), GórnDworz (49:2), HistRzym (20:2), RejPos (128:12), KuczbKat (47:1), RejZwierc (69:2), BielSpr (53:5), WujJud (35:1), RejPosRozpr (4:1), RejPosWstaw (19:3), BudBib (84:1), Strum (5:1), CzechRozm (137:9), PaprPan (5:1), ModrzBaz (66:4), SkarJedn (118:3), Oczko (27:1), KochPs (7:1), SkarŻyw (178:17), ZapKościer (45:1), MWilkHist (5:2), StryjKron (95:3), CzechEp (161:3), KochJez (1:1), NiemObr (78:4), WerGośc (6:1), KochPieś (3:1), ArtKanc (24:1), PaprUp (3:1), ActReg (39:2), GostGosp (10:2), GrochKal (3:1), Phil (3:1), GórnTroas (9:1), LatHar (100:4), WujNT (364:21), SarnStat (503:3), KlonKr (28:5), PowodPr (19:2), SkarKaz (67:3), CiekPotr (5:1), SkarKazSej (31:2), KlonFlis (5:1).

nå- (201), nåj- (69); nå- OpecŻyw, PatKaz III, FalZioł (5), KłosAlg, LibMal, RejJóz, SeklKat, KrowObr (2), RejWiz, RejZwierz (2), BielKron (38), LeovPrzep, RejAp (4), HistRzym (2), KuczbKat, RejZwierc (2), BielSpr (5), WujJudConf, RejPosRozpr, RejPosWstaw (3), BudBib, Strum, CzechRozm (9), PaprPan, ModrzBaz (4), Oczko, KochPs, SkarŻyw (17), ZapKościer, MWilkHist (2), StryjKron (3), CzechEp (3), KochJez, NiemObr (4), WerGośc, KochPieś, PaprUp, ActReg (2), GostGosp (2), GrochKal, Phil, KochCn, KochPij, LatHar (4), WujNT (21), SkarKaz (3), CiekPotr, SkarKazSej (2), KlonFlis; nåj- PatKaz II (3), Mącz (39), GórnDworz (2), ReszList, ArtKanc, GórnTroas, KlonKr (5); nå- : nåj- MurzNT (2:2), Diar (2:1), Leop (4:1), BibRadz (2:3), KwiatKsiąż (7:4), SienLek (2:1), RejPos (10:2), SkarJedn (2:1), SarnStat (2:1), PowodPr (1:1); ~ nå- (173), na- (6), n(a)- (22); na- KochZg, Strum; -nå : na MurzNT (1:1), BielKron (38:1), SkarJedn (1:1), SarnStat (1:1); ~ nåj- (57), naj- (4), n(a)j- (8); naj- MurzNT; nåj- : naj- Mącz (37:2).

Fleksja
sg
mNpiérwszy, nåpiérwszy fNpiérwszå, nåpiérwszå nNpiérwszé, nåpiérwszé
Gpiérwszégo, nåpiérwszégo Gpiérwszéj, nåpiérwszéj, piérwszy, piérwszyj Gpiérwszégo, nåpiérwszégo
Dpiérwszému, nåpiérwszému Dpiérwszéj, nåpiérwszéj, piérwszyj Dpiérwszému
Apiérwszy, nåpiérwszy, piérwsz(e)go, nåpiérwsz(e)go Apiérwszą, nåpiérwszą Apiérwszé, nåpiérwszé
Ipiérwszym, nåpiérwszym, piérwsz(e)m, nåpiérwsz(e)m Ipiérwszą, nåpiérwszą Ipiérwszym, nåpiérwszym, pierwsz(e)m
Lpiérwszym, nåpiérwszym, piérwsz(e)m Lpiérwszéj, nåpiérwszéj, piérwszy Lpiérwszym, nåpierwszym, pierwszém, nåpierwszém
pl
N m pers piérwszy, nåpiérwszy, piersi
subst piérwszé, nåpiérwszé
G piérwszych, nåpiérwszych
D piérwszym, piérwsz(e)m
A m pers piérwszé, nåjpiérwszé
subst piérwsze, nåpiérwszé
I m piérwszymi, piérwszemi
f piérwszémi, piérwszymi, nåpiérwszymi
n piérwsz(e)mi, pierwszymi
L piérwszych

sg m N piérwszy, nåpiérwszy (954). ◊ G piérwszégo, nåpiérwszégo (501); -égo (63), -ego (2), -(e)go (436), -égo : -ego OpecŻyw (5:2). ◊ D piérwszému, nåpiérwszému (92); -ému (15), -emu (1) MurzNT; -(e)mu (76). ◊ A piérwszy, nåpiérwszy (335), piérwsz(e)go, nåpiérwsz(e)go (31). ◊ I piérwszym, nåpiérwszym (151), piérwsz(e)m, nåpiérwsz(e)m (9); -ym : -(e)m FalZioł (1:2). ◊ L piérwszym, nåpiérwszym (296), piérwsz(e)m (22); -(e)m ComCrac (2), Diar, WyprKr (2), BudNT (2), ModrzBaz (2); -ym : -(e)m ZapWar (4:3), FalZioł (60:5), UstPraw (7:2), BibRadz (2:1), GórnRozm (1:2); ~ -ęm (1) MurzNT, -(e)m (21). ◊ f N piérwszå, nåpiérwszå (496). ◊ G piérwszéj, nåpiérwszéj (202), piérwszy (3), piérwszyj (2) MurzNT -ej : -y ZapKościer (3:3); ~ -éj (31), -(e)j (171). ◊ D piérwszéj, nåpiérwszéj (58), piérwszyj (4) MurzHist, MurzNT (3); -éj (7), -(e)j (51). ◊ A piérwszą, nåpiérwszą (228). ◊ I piérwszą, nåpiérwszą (61). ◊ L piérwszéj, nåpiérwszéj (148), piérwszy (2); -y ZapKościer; -éj : -y Leop (1:1); ~ -éj (16), -ej (2), -(e)j (130); -éj : -ej SarnStat (12:2). ◊ n N piérwszé, nåpiérwszé (258); -é (31), -e (5), -(e) (222); -é : -e OpecŻyw (6:1), BiałKat (2:2), JanNKarKoch (6:1), SarnStat (6:1). ◊ G piérwszégo, nåpiérwszégo (120); -égo (13), -ego (1) BiałKat, -(e)go (106). ◊ D piérwszému (38); -ému (4) Oczko, SarnStat (3), -emu (2) BiałKat, KochPs, -(e)mu (32). ◊ A piérwszé, nåpiérwszé (207); -é (27), -(e) (180). ◊ I piérwszym, nåpiérwszym (38), pierwsz(e)m (3) Diar, ActReg, WysKaz. ◊ L piérwszym, nåpierwszym (126), pierwszém, nåpierwszém (10); -ém ZapWar, GórnRozm (2); -ym : -ém OpecŻyw (4:1), FalZioł (1:2), Mącz (4:3), Oczko (1:1); ~ -ém (2) Mącz, Oczko, -em (1) OpecŻyw, -(e)m (7). ◊ pl N m pers piérwszy, nåpiérwszy (100), piersi (1); pierwszy : piersi ActReg (1:1). subst piérwszé, nåpiérwszé (231); -é (38), -e (2), -(e) (191); -e JanNKarKoch; -é : -e Oczko (1:1). ◊ G piérwszych, nåpiérwszych (283). ◊ D piérwszym (40), piérwsz(e)m (2); -(e)m Diar; -ym : -(e)m ZapKościer (1:1). ◊ A m pers piérwszé, nåjpiérwszé (31); -é (4), -(e) (27). subst piérwsze, nåpiérwszé (141); -é (17), -e (4) MurzNT (3), Oczko (1), -(e) (120). ◊ I m piérwszymi (23), piérwszemi (23); -ymi LubPs, GroicPorz, OrzQuin, BielSpr, WujJud, BudNT, CzechRozm (2), SkarŻyw, StryjKron, NiemObr (3), WujNT (5), WysKaz; -emi RejKup, MurzNT, BibRadz (3), RejAp, RejPos (4), GórnDworz, RejZwierc (2), ModrzBaz, ZapKościer, ArtKanc, LatHar; -ymi : -emi BielKron (1:1), SkarJedn (1:4), CzechEp (2:1); ~ -(e)mi (22), -ęmi (1). f piérwszémi (10), piérwszymi, nåpiérwszymi (4); -émi ConPiotr, Diar, BielKron, RejPos, ModrzBaz (2), KochPhaen, WujNT, SarnStat; -ymi KwiatKsiąż, SkarŻyw, SkarKazSej; -émi : -ymi BibRadz (1:1); ~ -émi (2), -(e)mi (8). n piérwsz(e)mi (3) BibRadz, Mącz (2), pierwszymi (2) BielKron, SkarŻyw. ◊ L piérwszych (142).

Sł stp: pierwszy, pirszy, pirwszy, pirzwszy, napierszy, napirwszy, napirzwszy, Cn: pierwszy, napierwszy, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Liczebnik porządkowy odpowiadający głównemu „jeden” (5365):
1. Dotyczy kolejności w czasie (3079):
a. Rozpoczyna ciąg kilku późniejszych lub poprzedza jeden następny, pod jakimś względem tożsamy fakt, osobę itp.; primus Miech, HistAl, Leop, Mącz, PolAnt, Modrz, Calep, SarnStat [w tym: na(j)pierwszy (113)] (2154): OpecŻyw 39v, 41v, 99, 99v; OpecŻywSandP ktv; OpecŻywSandR nlb 2v, 4; PatKaz II 23, 25, 42v, 55; MetrKor 40/818; LibLeg 6/190, 11/48v, 62v, 156v; Murm 17, 54; BartBydg 227b; FalZioł IV 1d, 24c, V 9v, 34v, 50, 59v, 118; BielŻyw 1, 44, 135; DRugi rod z Zawolſkich Tatarow pochodząci. Ieſt Vłanſki á to od Vlana pierwſzego naiezdnika wyſpu Tauriki MiechGlab 70, *6v, **2, **5 [2 r.], **5v, **6 (11); KlerWes A2; WróbŻołt Q4 [2 r.]; WróbŻołtGlab [A5]; RejPs 132v; ComCrac 11v, 13, 17v [3 r.]; Napyerwſcha kradzieſz poczal v damyana zlothnyka myſtrza ſuego LibMal 1550/153, 1547/136 [2 r.], 136v; ConPiotr 34; RejJóz I4, O7v, P4; RejKup r8, t8; gdi wchodził Alexander ná gody/ napirwey thák rzekł/ Pirwſzego zwycięſtwá mego wziąłem cżeſć y koronę HistAl B2v, F3, K; wyſzedł decret od Céſarza Auguſta/ aby był popiſan wſzyſtek świat Ktory to popis napiérwſzy śię s ſtáł/ gdy Cyronius Syrią ſprawowáł MurzNT Luc 2/2, s. 31 [2 r.]; KromRozm II ſ3v; KromRozm III C4, N6v, P7v; Diar 29, 57, 83, 84, 85, 97; DiarDop 118; GliczKsiąż Gv, Hv; Przipominánie pirwſzego nyedowyárſthwá przodkow náſzych s przeſtrzeżenim/ ábychmy ſie go theż wiárowáli LubPs V4 marg, Z; wedle zwyczáiu Miáſtá Krákowá/ pierwſzy wyłożony Sąd/ w pierwſzy Piąthek po trzech Kroloch/ tákże idźie záwżdy przes dwie Niedźieli GroicPorz l, e3v, bb2, cc; ia thobie okażę/ iż nie Piotr/ ále Paweł ſwięty był napierwſzym Biſkupem w Rzymie KrowObr 20v, 21, 21v, 22, 25, 41v (27); To tu iuż maſz pirwſzy znak niewolney miłośći/ Kiedy ſie iey iuż kto wda w wielkie powolnośći. RejWiz 40, A4v, 79, 87v, 120, 127, 166 [3 r.], 191v; A ieſli przypádną ná ćię złe rzecży/ naydzieſz go tám pierwſzego/ y iákoby pomagáiący będzie kopał doły pod nogámi twemi. Leop Eccli 12/17, Gen 30/41, 41/24, Lev 19/23, 25/11, Deut 12/11 (17); Gdy ſláchćicá oſkárżą o złodzyeyſtwo/ o ktorym nigdy zła ſławá niebyłá/ á nigdy niebył o to pozwan: tákowy ná pierwſzym obwinieniu ma ſię odwieſć. UstPraw I3, K2v; Pompeius Ceſarz. TEn kiedy był w Libiey/ pirwſzey bitwy wygrał RejZwierz 32, 21v; WyprKr 50, 126; Y poſzcżęśćiło mi ſię zá łáſką Páńſką/ żem nápełnił práſę iákoby z pierwſzego zbieránia. BibRadz Eccle 33/17, I 3b marg, Ex 23/19, Lev 19 arg, Num 15/20 [2 r.], 21 (22); OrzRozm D2v; látá piętnaſtego od ſtworzenia ich vrodził ſie im pirwſzy ſyn Kain s ſioſtrą Kálmáną bliźniętá BielKron 2v; a tá [kometa] známionowałá napierwſze przyśćie Tátárow do nas/ ktorzy przed tym v nas nieſłycháni byli. BielKron 359v, 3 [2 r.], 4 [3 r.], 5v [2 r.], 6, 8 [2 r.] (109); A w xięgach ktore ſą takowęy nauki/ tak ſię około wielu obierać mamy/ yzebyſmy záwzdy nalepſze zá napierwſze mieli. KwiatKsiąż Lv, K3v, N3v; Mącz 121b, 131b, 150d, 152b, 167a (35); OrzQuin X4; Prot A4; Tym ktorzy żołtą niemoc ćierpią/ ieſt lekárſtwo bárzo pewne/ napierwſze łáyno źrzebięce/ z lipcem pić SienLek 90v, 123, 195; LeovPrzep H; Tu iuż mamy pocżątek textu/ iáko Ián S. opowiáda pirwſze ziáwienie ſwoie RejAp 3v, BB8, 16v, 46v, 56, 58 (32); ziárno [...] ktore/ właſność á moc tę/ ktorą od przodká ſwego pirwſzego ziárná wzięło/ podáie temu ziárnu/ ktore wypuſzcża s ſiebie GórnDworz D2, M8v, N, S5v [2 r.], S6v; HistRzym 63v, 133v; RejPos 16v, 17v, 21, 21v [2 r.], 21v [2 r.], 41 (16); RejPosWiecz2 90v marg; RejPosWiecz3 97; BiałKat 346, 361; KuczbKat 50 [2 r.], 180, 240 [2 r.]; RejZwierc A5v, A6v, 30, 73v [5 r.], 77 (13); ony mieyſcá prożne nápełnił młodzieńcmi lekko zbroynemi/ ktore náucżono iáko ſię máią ſpráwowáć ná pirwſzym potkániu BielSpr 41, 15, 22, 34, 34v, 41v, 64 [2 r.]; WujJud 10v, 117, 135v; trzymamy ſie mocnie onego pierwſzego rządu/ ktory od Apoſtołow Kośćiołowi ieſt podány WujJudConf 125v, 153, 164v; Napirwſzym káznodzyeią w Ráyu był ſam Pan Bog RejPosRozpr c, c2; RejPosWstaw 22v żp; BudBib Gen 41/20, Lev 2/12, Num 18/13, 1.Par 27/2, Eccli 44/10; MycPrz II B4v; Strum O; BudNT Apoc 8/7; Iż przy pierwſzym miáſtá y kośćiołá zborzeniu/ ktore było za Bábilońſkiego Nábuchodonozorá/ mury tylko y śćiány rozwálono CzechRozm 166, 49v, 79v, 81, 81v, 98v (13); LEch on zacny mężny Krol rodu Słowieńſkiego/ Był tu napirwſzym pánem Kroleſtwá Polſkiego. PaprPan Dd; ná weſelu w Kanie Gálileyſkiey [...] pierwſze Cudo vcżynił KarnNap F2v, A3v; ModrzBaz 11v, [16]v, 102, 103v, 118; SkarJedn 19, 33, 65, 92, 93 (26); KochOdpr C; kreẃ puśćić/ [...] ieſt rzecz powinna/ po piérwſzém lékárſtwie to vczynić Oczko 24, A2v, 19v, 20 [3 r.], 20v; Zniwá ſwégo piérwſzy ſnop tobie ofiáruię/ Cny Myſzkowſki KochPs 2, 198; WSzytkim puſtelnikom przodek y powod był/ Páweł z Thebáidu pierwſzy puſtelnik. SkarŻyw 50; Napierwſze pogranicżne miáſto w ziemi oney było Hierycho SkarŻyw 502, 34, 50, 51 [2 r.], 91, 143 (51); ZapKościer 1581/18v, 22, 1587/71; O czym Ruskie dzieie/ y Vincentius Cádłubkus pierwſzy Historyk Polſki ſwiádczy/ iż Litewſkie imie od 700. Lat ieſt sławne StryjKron 245, A3v [2 r.], 11, 16, 125 [2 r.], 165 (32); Cżynić [...] będę/ iáko cżynił Stefan pierwſzy męcżennik Chriſtá Páná z nieprzyiaćioły ſwoimi CzechEp 10, 20, 84, 261, 374 [2 r.], 375 (18); KochJez A3v; NiemObr 3, 29, 156, 158 [3 r.], 159 (15); KochSz C2; ReszPrz 31, 70, 71; WerGośc 248; BielSjem 16; Wſzytki [dziewki] ſpiéwáć náuczoné/ W tańcu tákże niezgánioné: Więc koleią záczynáły/ A piérwſzéy ták począć dáły. KochSob 56; ArtKanc N15v; y było to pierwey práwem obwárowano ná pierwſzem Seymie Krolá Sigmuntá Auguſtá GórnRozm D2v, Cv [2 r.]; PaprUp A4 [2 r.]; po odprawieniu Koronatiey pierwsza Seſsia tegodnia była iuz Koronowanego Krola Zygmunta ActReg 1, 31, 125, 138, 160, 182; Tortivum – Winno zpierſzego praſowanią. Calep 1075a, 351b, 581a [2 r.], 848a, 848b, 871b; GostGosp 56; GrochKal 3, 13; GórnTroas 37; GrabowSet E3v; Pierwſza tedy myśl twoiá niech będźie o Pánu Bogu twoim/ álbo o rzecżách Boſkich. LatHar 2, ++1, ++4v, ++6v, 100, 109 (15); vczynił Pan Piotrá pierwſzym Biſkupem wſzytkich Chrześćijánow WujNT 390, przedm 34 [2 r.], s. 35, 125 [2 r.], 159, 193 (65); dom włáſny opuśćiwſzy/ w gośćinieby przemieſzkawał/ wiedząc że gdźie iedźie ieſt dom mieſzkánia iego/ do ktorego zgotowawſzy ſie/ z pierwſzymi wiátry pogodnymi záwita. WysKaz 6; dobrá y prowentá onerámi y iurgelty ſą śćiśnioné: przetóż onych ná przyſzłym piérwſzym Séymie cognicyą mamy vczynić SarnStat 97; OCzywiſtych świádków ma bydź piérwſzé vważenié: á pluralitas tych zwłaſczá/ którzyby ex auditu świádczyli SarnStat 579, 405, 567, 568, 600, 669 (15); Pierwſza Drogá twoiá byłá o moy namilſzy Pánie Iezu Kryſte/ którąś ſzedł dla moiégo zbáwienia z onégo wieczerniká do onégo Ogrodźcá SiebRozmyśl B2v, H2; WitosłLut A6v; KlonKr wstęp A3 [2 r.], k. A, Cv; Abram pierwſzy Oćiec wiáry/ miał z roznych żon/ dwu roznych ſynow PowodPr 13, 23, 27; Ná onym pierwſzym kazániu ſwoim do vczniow ná gorze/ nie tylo modlitwę roſkázuie/ ále y ſpoſob iey y ſłowá y pożytki vkázáć raczył. SkarKaz 608a, 1b, 278b, 314b, 607a; Sniég piérwſzy przypalony ſpromiéniá iáſnégo Twarzy ſłońcá nieſtrzyma y táie od niego. GosłCast 57; pogánie/ funduiąc ſwoie kroleſtwá/ pierwſze práwá o religiey y ſłużbie Bożey ſtáwili. SkarKazSej 678b, 668b, 678a [2 r.], 678b marg, 688a, 689b, 690b; KlonFlis F4; SapEpit ktv; PudłDydo B3; SzarzRyt D4v.

pierwszy do czego (2): pytał ſię ſtárſzy/ gdzie ieſt Márynus? iużem go trzy dni niewidział/ wſzák on záwżdy do rżecży zakonnych pierwſzy? SkarŻyw 184, 411.

pierwszy z kogo (1): wiedz krolu kogo ſie maſz ſtrzedz/ ieſt nas ſprzyſięgłych trzyſtá co táiemnie twego gárdłá ſzpieguiemy/ ábyſmy ie tobie wzyęli/ áto ia pirwſzy z nich BielKron 106.

pierwszy między kim (1): Ceſárz Konſtántyn wielki/ pierwſzy/ y iáwny miedzy Ceſarzmi Rzymſkimi Chrześćiánin SkarŻyw 396.

pierwszy po kim, po czym [w tym: pierwszy post aliquem (4)] (81): LibLeg 11/98; ComCrac 17; W Egipćie lud napierwſzy ná świećie powiádáią być po potopie. BielKron 270, 140v; OrzQuin K3; RejPos 156v; Szczepan święty piérwſzy po Wniebowſtąpieniu Páńſkim męczennik/ prośił zá óny/ kthórzy go kámionowáli. BiałKat 213v; WujJudConf 226; StryjKron 11; Calep 217b; WujNT 287, 580; SarnStat 613. Cf W formułach uściślających termin.

pierwszy w czym [= spośród czego] (1): ćiebie piérwſzégo w Rycérſkim ſtanie/ ná to Pan Bóg miedzy námi w Ruśi wzbudźił OrzQuin E.

pierwszy gdzie (3): BielKron 299; Stánkár piérwſzy w Polſzce Kácérz nieprzemógł ſtáréy Wiáry. OrzQuin I4 marg; SkarŻyw 361.

N sg f w funkcji orzecznika (3):

~ Fraza: »nie pierwsza to« = nie pierwszy raz [szyk zmienny] (3): ſwim ſylam [lege: siłam]. A by Ludzie niedufaly Swich ſię wyſtępkach vznaly. Bo to iuż niepirwſza na nie Zadny niezwie czo ſię ſtanie. RejKup e6v, n3v; ActReg 2. ~

A sg n w funkcji przysłówka: »pierwsze« = po raz pierwszy (1):

~ Połączenie: »pierwsze ... wtore« (1): Vsłyſzawſzy to Stároſtá/ záprzał ſie go pierwſze y wtore rzekąc: Ia o tym nic niewiem HistRzym 67v. ~

W połączeniu z imieniem władcy lub dostojnika kościelnego [w tym: imię + liczebnik (134), liczebnik + imię (8)] (142): zá czáſow Conſtantiná pirwſſego/ Ceſárzá Rzymſkyego zebráło ſye było do Nicei trzy ſtá y ośmnaſcye biſkupow. KromRozm III C4, I7 [2 r.], N7v, N8v, P2v, P6; Przáſny chleb dla offiáry ná Mſzey vſtháwił Alexánder pierwſzy ſiodmy Papieſz. KrowObr 197v, 28, 28v, 29, 29 marg, 37v (27); Ci ſą Ceſárzowie ktorzy od Papieżow byli w klątwie. Henrykus cżwarty Fráncuz. Henrykus piąty Fráncuz. Fryderyk pirwſzy Szwab. BielKron 183, A6v, 102v, 112, 114, 116v marg (45); RejAp 109v; WujJud 16v, 225v; PaprPan Dd2, Ee2v; ModrzBaz 106v; Ten to ieſt Papież Mikołay pierwſzy/ ktory w niebytnośći ná Papieſtwo obrány SkarJedn 217, 140, 171, 191, 196, 213, 244, 254; SkarŻyw 320, 422, 519; Sigmunt pirwſzy Iagiełow Wnuk/ [...] ná Kroleſtwo Polſkie [...] koronowány StryjKron 707, 10, 62, 100, 365; CzechEp 44, 333, 379; NiemObr 60, 63, 64, 65, 149, 167; WerGośc 215; WujNT 8, 288; SarnStat 141, 940, 961, 1045; POPIEL Pierwſzy/ Syn iego/ niewieśćiuch/ odrodek/ Do Kruſzwice Stolicę przenioſł KlonKr A2v, kt, A2 [3 r.], A2v [5 r.], A3 [7 r.], A4 [2 r.] (24); VotSzl B3.

W połączeniu z rzeczownikiem oznaczającym czas (287): BierEz Q4v; OpecŻyw 33v, 193; FalZioł IV 17c, V 17d, 30, 57; KłosAlg D2, D2v; RejPs 198; drzewá [...] od pirwſzey godziny dzienney wyraſtały z ziemie HistAl K7; Diar 92; Leop 1.Par 12/15, Is 1/14, Dan 10/12; Y przezwał Bog świáthłosć dniem/ á ćiemnoſći nocą: Tedi ſtał ſię wieczor y zaránek dniá pierwſzego. BibRadz Gen 1/5, Lev 23/7, 24, 1.Esdr 3/5, 3.Esdr 6/17, 4.Esdr 6/38; Goski ktv, A6v, A7, A8, A9; PIerwſzego dniá Pan Bog Niebo y źiemię ſtworzył BielKron A5v, 1, 17, 30, 38v, 58v (12); Mącz 464d; Pirwſzego tedy roku w onych ſiedmi dniach/ Napirwey obiáwił ſie Bog Adámowi SarnUzn C5; SienLek 27v, 33; LeovPrzep Hv [2 r.]; RejAp 28v, 113; GórnDworz M7; RejPos 40 [2 r.], 77, 79; Dla cżego też Apoſtołowie pierwſzy dźień miedzy onymi śiedmią dni/ ná chwałę Bożą obrocili KuczbKat 295; BudBib Gen 1/5, Num 7/12, 1.Par 27/2, 3, 3.Esdr 6/17, I 450a marg; Strum Lv; BudNT przedm c6v, Mar 16/9, Kk5v, Kk8 [2 r.]; CzechRozm 148v [2 r.]; ModrzBaz 98v; Oczko 13, 19v, 20, 34v, 38; SkarŻyw 1, 580, 583; NiemObr 86; KochPhaen 12; ReszPrz 21; ReszList 169; ArtKanc D9v, D11, D12v; GórnRozm A; Calep 450a; GostGosp 66, 102, 160; KochFrag 54; LatHar ++7, 305; WujNT Act 20/18, Philipp 1/5; każdy Pręłat/ Kánonik [...] ieſli vmrze w piérwſzé trzy kśiężyce Roku/ [...] ſucceſsorowi ſwému niech zoſtáwi zbożá letnié/ ku ośianiu folwárku. SarnStat 191, 415, 729 [2 r.], 731, 785, 808 (9); SkarKaz 418b; VotSzl Dv; SkarKazSej 707b. Cf »pierwszy czas«, »pierwsze dni«, »pierwsze lata«.

~ W formułach uściślających termin [w tym konstrukcje typu: pierwsza środa po świątkach (33), pierwszy poniedziałek po św. Mateuszu (33), post dominicam misericordiam; w pierwszą niedzielę Adwentu (18), w pierwszy dzień przaśnikow (18); pierwszego roku panowania [czyjego] (9); pierwszego roku Cyrusa (6); pierwszego roku za kogo (2), za panowania [czyjego] (2), pod kim (1); w sobotę pierwszą przed gromnicami (2); pierwsze sto lat po kim (1), pierwszej niedziele w adwent; o pierwszej godzinie w noc (12); o pierwszej godzinie na dzień (2)] (135): ZapWar 1550 nr 2665; MetrKor 62v; MAria Magdalena ij Maria Iakobi [...] pirwſſégo dnia po ſobocie przyſſly do grobu OpecŻyw 164v, [170] [2 r.]; TarDuch B8; FalZioł IV 24d, V 93v; BielŻyw 120; MiechGlab 47; LibMal 1551/160v; RejKup z2; MurzHist Iv; MurzNT Matth 26/17; KromRozm II x3; Sejm walny koronny do Warszawy złożon jest przez Krola Jego Miłość na niedzielę pirwszą adwentową Diar 19; GroicPorz l [2 r.]; KrowObr 163; Pierwſſego thedy dniá Przaſſnic/ kiedy wielkonocnego Báránká offiárowáli/ rzekli do Iezuſá zwolennicy Leop Mar 14/12, 2.Par 36/22, 1.Esdr 5/13, 6/3, 3.Esdr 6/17, 24 (9); BibRadz Lev 23/15, 16, Dan 7/1, 11/1, 3.Esdr 6/23[24], Matth 28/1; Glińſki [...] z iechał ná Ianá Zabrzeźińſkiego [...] o pierſzey godźinie w noc BielKron 405v, 47, 84, 110v; Prima Sabbati dicitur, Pierwſzy dźień po pokoyu/ To yeſt po dniu świętym niedźielá. Mącz 362c; RejPos 1, 1v żp, 37v, 37v żp, 69v, 69v żp (11); RejPosWstaw [412]v żp; Roku pierwſzego zá pánowánia ſwego/ krol Cyrus roſkazał budowáć kośćioł Páńſki w Ieruzalem BudBib 3.Esdr 6/23[24], Dan 1/21; StryjWjaz B4v; CzechRozm 132, 136v; W Medyolanie każąc pierwſzy dzień w poſt/ w puł kazánia zámilkł/ y dáley mowić niemogł. SkarŻyw 463; ActReg 56; LatHar ++7, 306, 690, 705; Godziná pierwſza ná dzień v Zydow byłá/ ktora v nas ná pułzegárzu ſzoſta przed południem. WujNT 121, 14 marg, 20 marg, 86 marg, Matth 26/17, 28/1 (22); Stáło ſie to w Krákowie w Sobotę piérwſzą przed Gromnicámi SarnStat 899, 91, 414 [2 r.], 724, 725 [3 r.], 727 [4 r.] (45); nowy zakon/ ná tákowe poświęcenie obraca pierwſzy dźień po ſoboćie/ ktory w piſmie ś. ieſt Páńſkim názwány. PowodPr 50; Ná Pierwſzą Niedzielę Adwentu. SkarKaz 2 żp, 1, 38, 203, 273, 418b.

W formułach określających datę [w tym: dnia (dwudziestego) pierwszego miesiąca [którego] (61), dnia pierwszego miesiąca [którego] roku [którego] (15), dnia [którego] miesiąca pierwszego (10), dnia [którego] miesiąca [którego] roku [...] pierwszego (9)] (95): FalZioł V 45v, 46v, 47v; GlabGad A4; pocżąwſzy od ſwięta Philipa y Iakuba pirwſzego dnia Maia, aż do drugiego ſwiętego Iakuba na koncu Lipcza, gwiazdy tam żadney nie widaią. MiechGlab *4, *4, 5, 47, 68, [90]; LibLeg 11/77; ſześćſetnego pierwſzego roku żywotá Noego/ pierwſzego kxiężycá/ pierwſzego dniá opádły wody ná ziemi. Leop Gen 8/13, 8/5, 1.Mach 13/51; dniá czternaſtego mieſiącá pierwſzego pod wieczor/ będźiećie obchodźić Wielką noc Páńſką. BibRadz Lev 23/5, Gen 8/5, 13 [2 r.], Lev 23/24, Num 1/18, 1.Esdr 3/6 (14); [Kolumbus puścił się z ludźmi na morze] pierwſzego dniá Mieſiącá Wrześniá/ látá 1492. BielKron 440v, 35v, 36, 38v, 39, 47 (17); Prima dies mensis Iunij, Pierwſzi dźień mieſiącá czerwcá. Mącz 112d, 29a, 88c, 396c; RejPos 241; Cżternaſtego dniá pierwſzego mieśiącá będzie v was Peſách święto BudBib Ez 45/21, Num 1/1, 18, 33/38, 2.Par 16/13, 29/17 [3 r.] (14); Ognie od pirwſzego dniá Máiá/ áż do pirwſzego dniá Wrześniá/ ſkoro po zachodźie słońcá/ áby w żadnem domu niebyły cżynione. ModrzBaz 83v; SkarŻyw 1, 67, 163 marg, 173, 187 (12); ZapKościer 1581/23 [2 r.], 1586/64; StryjKron 607; WujNT 447, 680 marg, 784; vſtáwiamy: áby káżdy z oſobná Woiewodá zwyczáie káżdy z ſwégo Woiewództwá ſpiſáli/ y tu do Krákowá ná dźién piérwſzy mieśiącá Máiá do nas poſłáli. SarnStat 56, 56, 129, 381, 384, 948, 957, 1026; VotSzl Ev [3 r.]; KlonWor 80. ~

W wyrażeniach przyimkowych oraz użyciach I sg oznaczających szybkość działania lub dziania się: natychmiast, od razu; primo aspectu a. congressu a. impetu, prima inspectione Mącz; in principio Vulg (42): FalZioł V 71v; MiechGlab 60; GroicPorz dd3; BibRadz 2.Reg 17/9; BielKron 278v, 308, 309v; KwiatKsiąż N; Prima inspectione animadvertit, Pirwſzym weyźrzenim obaczył. Mącz 406a, 36c, 147d, 284d, 295d, 321d (9); Nátłucz ślimaków y z ſkorupámi/ á obłoż puchlinę/ wſzythkęć onę wilgość wyćiągnie/ zá pierwſzym przyłożenim. SienLek 132v, 37v, 38v; wiele ieſt rzecży/ ktore ták ná pirwſzym poźrzeniu/ zdádzą ſie dobre/ á ſą złe GórnDworz L3v, D3v, L8, Aa6v; RejPosWiecz3 96v; BielSpr 39v, 40, 41; KochPs 108; SkarŻyw 571; Stáſkowſki ſtárſzy nád Dziáłámi/ zá pierwſzym ſtrzelenim pod Dziáłem Wołoſkim oś vtrąćił StryjKron 757, 310, 527, 587; CzechEp 223; ReszPrz 75; Co miło bywa zá weyźrzeniém piérwſzym/ To kiedy człowiek/ ſwym rozſądkiem ſzérſzym/ Vważa pilno: z żołćią być zmiéſzano Obaczy ZawJeft 25; A ná piérwſzé mé ocknienie/ Y ſłów kilká przemówienié [...] vćiekł KochFrag 19; WysKaz 45; SarnStat 612; Záraz ná pierwſzym ſtárćiu/ woyſko ptakow legło/ Choćiay im tyle dwoie ná pomoc przybiegło. KmitaSpit B2v; KlonFlis Bv.

Połączenia: »jako pierwszy« (2): odkupićiél [...] iáko piérwſzy dał ſłodką mánnę ludowi ſwemu. BiałKat 346; SkarŻyw 502.

»pierwszy, który (a. co)« (4): [Kazimierz] Ten był napierwſzy Krol w Polſce kthory piſmo Laćińſkie vmiał. BielKron 347; GórnDworz Kk8v; BudBib 2.Mach 7/3; Przed Moyzeſzem/ ktory pierwſzy był/ iáko Iozephus powiáda/ co zakon ludźiom nápiſał/ były kroleſtwá od Nemrotá poczęte SkarKazSej 697a.

»pierwszy ... jutrzejszy i trzeci« (1): Przeto przypátruią ſye dniá piérwſzégo/ ieſli [woda] odchodźi/ álbo nié: tákże iutrzeyſzégo/ y trzećiégo/ iéſli áni meatámi więtſzémi/ áni poceniém/ lub wednie lub wnocy nieidźie Oczko 21v.

»pierwszy ... potym (a. po kim) (... potym (... potym ... na koniec))« = primitiae ... deinde Vulg, PolAnt; prior ... postea PolAnt; primus ... item JanStat [szyk 7:1] (8): Leop 1.Cor 15/23; Kryſtus pierwſzy powſtáł/ potym ći ktorzy ſą Kryſtuſowymi/ powſtháną w przyśćie iego. BibRadz 1.Cor 15/23; BielKron 265v; BudBib Gen 25/25; iedná ieſt ſtolicá/ ktora ieſt pierwſza wpoſagu/ na ktorey pierwſzy śiedział Piotr/ ponim Linus/ Clemens/ Anácletus. etc. SkarJedn 111; SkarŻyw 583; StryjKron 94; SarnStat 371.

»pierwszy ... wtory (a. drugi) ... (trzeci (...))« = primus ... secundus Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat [szyk zmienny] (214): PowUrb +3v; BierEz D4; OpecŻyw 126, 193; PatKaz II 42v; PatKaz III 100; Wioſna ieſt napierwſza cżęſć [roku]/ [...]. Druga ieſt lato/ [...]. Trzecia ieſt Ieſień [...]. Cżwarta ieſt zima FalZioł [*8]v; znamię niełacznego rodzenia/ ieſt pierwſzego dzieciątka cięſzkie j wtorego y trzeciego barzo boleſne rodzenie. FalZioł V 18b, II 2a, 15d, IV 11b, V 30, 53v, 57; Pirwſzi prawi trunek ieſt ku potrzebie, wtory ku lekarſtwu, trzeci ku rozkoſzy GlabGad Gv; WróbŻołt Bv, I7, aa4 [2 r.]; LibMal 1548/141v; RejKup q7v; KromRozm I N3; MurzNT Mar 12/20; Diar 92; Vczyni kto pierwszy Areſt ná dobrá ſwego dłużniká [...] vczyni też potym drugi/ máiąc dług [...] Vrzędowym dowodem opiſány GroicPorz ee2, iv, kkv; KrowObr 41, 182v, Qq4v; RejWiz 123v; Y padł pierwſſy los Iozeffowi ktory był z synow Aſáff. Wtory Godoliaſſowi Leop 1.Par 25/8, 1.Par 24/23, 4.Esdr 11 /27, Matth 22/25; Od pierwſzego [zapisu] nieſtánego Sądowi przyſć ma ſzeſnaſćie groſzy. tákże też y od wtorego. UstPraw C, B2v, B3v [3 r.], C3, E3, E4 (11); BibRadz 1.Par 23/11, 19, 20; Goski 16v; Pod piącią Krolow Iozeph był w Egipcie: Pierwſzy Nefrem ktoremu ſen wykładał. Drugi Amazys. Trzeći Chebron. Cżwarty Memfes. Piąty Memfres BielKron 19; Krewni pirwſzego małżeńſtwá by ſie ná wtorym nie poymowáli BielKron 149v, 3v, 14 [2 r.], 17, 39v, 48 (29); Mącz 244b, 401c; SarnUzn D3v; SienLek 33, 75v, 102v, 140; RejAp CC, CCv, CC3v, 23, 96v, 113, 141v; Y v zawodu kto nie może być pirwſzym/ wiele ma przed trzeciem/ gdy wtorym przybieży. GórnDworz I3, O7v, C5v, N6v, Llv; GrzepGeom L4v; Pierwſze wołánie/ ieſt gorzka ſkruchá. Wtore zupełna ſpowiedź HistRzym 20v, 96v, 100, 101v, 102; Pan powiedáć racży/ iż obeſłáć był on krol racżył pirwſzemi y drugiemi poſły powołáne ony gośćie ſwoie. RejPos 238v, 40, 242v; BiałKat 343v; BielSat M4; KuczbKat 60 [2 r.]; RejZwierc A3v; BielSpr 34, 34v, 54v; WujJud 111v; BudBib b3, 1.Par 27/2; Strum Lv; BudNT Matth 22/25; CzechRozm 28v, 106, 148v, 155v [2 r.], 238; káżdy ktoby ſię ná rzecż ktorego duchownego tárgnął/ [...] zá pirwſzym przewinieniem/ w pięciornaſob to nágrodźił co vſzkodźił/ zá wtorem w dźieśięćior ModrzBaz 122, 116v [3 r.]; SkarJedn 97 [2 r.], 206; Oczko 13, 19v, 20 [2 r.], 20v, 25v; Gdy widział cżárt iſz mu ſię pierwſzy ſtopień powiodł/ [...] ſkłonił ſię do drugiego SkarŻyw 261, 263, 268, 397, [407], 453, 480 marg; ZapKościer 1588/78; StryjKron 351; CzechEp 374 [3 r.], 375; NiemObr 13, 160; ReszPrz 21; ReszList 162; ArtKanc A10; GórnRozm G4v, H4v; PaprUp A4; ActReg 170; Kiedy Kmiećie pocżynáią żąć/ dáć im pokoy tydzień pierwſzy/ áby záś drugi tydźień [...] dźień podle dniá robili GostGosp 102, 66; GórnTroas 69; dźiękuy zá przyśćie pierwſze w przyięćiu cżłowiecżeńſtwá náſzego: życż ſobie wtorego przyśćia przez vdźielenie/ [...] łáſki LatHar 394; Otoż było śiedm bráćiey: á pierwſzy poiąwſzy żonę/ vmárł nie zoſtáwiwſzy plemieniá. Y poiął ią wtory/ y vmárł [...] Y trzeći tákże. Y wźięli ią tákże śiedm: á nie pozoſtáwili potomſtwá. WujNT Mar 12/20, Matth 22/25, Mar 12/30, Luc 20/29, Act 7/12, s. 529 (77); ODnośić té pieniądze Deputat ieden piérwſzą ratę/ á drugi/ drugą ratę ma bydź powinien do Lwowá SarnStat 363, 140, 254, 408, 462, 575 (34); SiebRozmyśl B2v; PowodPr 54; Pierwſzy gniew może być grzechem ábo też może nie być [...]. A ten drugi ieſt grzechem SkarKaz 313a, 1a [2 r.], 2a [2 r.], 118b; SkarKazSej 707b; KlonWor 31.

W przeciwstawieniach: »pierwszy ... ostatni (a. ostateczni, a. ostateczny a. ostatek) (21), pośledni (a. pośledniejszy) (20), nowy (4), dzisiejszy, młodszy, nowoożywiony« (48): OpecŻyw [162]; Cżemu pirwſze ſny poſpolicie ſtraſzliwſze bywaią niż poſlednie. GlabGad L5; HistAl F5; KromRozm II i3v; A thákowe ſrogośći nád kościołem Bożym gwałtowniey ſie okázáć miáły zá tych dziſieyſzych lat/ niżli ſie okázowáły zá pirwſzego wieku. LubPs A4; Leop Iob 8/7; BibRadz *2, 4.Esdr 3/12, 6/34, Matth 27/64, Hebr 8/13, 9/15, Apoc 2/19; Rebeká [...] miáłá wielką boleść gdy ſie w niey dwoie dzyeći biło ſpołu w żywocie/ znák tego był iż ieden lud drugi lud przemoże/ á pirwſzy młodſzemu ſłużyć będzye. BielKron 14; Congruit extrema primis, Oſtátecznie ſie s pierwſzemi zgadzáyą. Mącz 150a; Contexere extrema cum primis, Oſtáteczne ku pierwſzym prziſtoſowáć. Mącz 453c, 345a; OrzQuin E3; Bo przed oną pirwſzą beſtią drżał wſzyſtek ſwiát/ á tá iuż nowo ożywiona beſtia byłá tylko iuż iákoby obraz á figurá oney pirwſzey RejAp 113, 28v; GórnDworz I7; RejPos 59, 77, 79; RejPosWiecz3 98v; BudBib Iudic 8/2, Eccli 24/32; CzechRozm 64, 168, 173; y ztáią ſię poſtępki onego cżłeká/ oſtátnie gorſze/ niſzli pierwſze. SkarŻyw 36, 580; MWilkHist Bv, B2v; CzechEp 359, 366; LatHar 703; WujNT Matth 12/45, 20/8, s. 84, Matth 27/64, Luc 11/26, s. 463 (11); SarnStat 688, 760.

W porównaniu (1): Iáko iágody wpuſtyni ználazłem Izráelá/ iáko pierwſzy owoc ná fidze ná pocżątku iey vyzrałem oyce wáſze BudBib Os 9/10.

Przysłowie: chłopyętá yáko ich wyelka zgráyá wone yábłká kto pirwſſy ten lepſſy/ zbieráły GliczKsiąż I2.
Wyrażenia: »pierwszy czas« [w tym: (za) pirwszych czasów (8), pirwszego czasu (5), pirwszemi czasy (1)] = primo tempore Vulg, PolAnt; superioribus temporibus PolAnt [szyk 12:5] (17): LibLeg 11/44; BielŻyw nlb 4; [według wolej bożej] małżeńſtwá ſye pocżęły/ począwſſy od cżáſu pirwſſego/ gdy Adámá pan bog z Ewą w ſtadło małżeńſkye wpráwił GliczKsiąż B6v; RejWiz 144v; Leop Is 9/1; BibRadz Gen 8 arg; RejPos 66; Pátrzże w ſwe pirwſze cżáſy iáko we źwierciádło/ A pátrz gdzye było brudno/ á gdzie też nábládło. RejZwierc [207], 136v, 178; PIerwſzego cżáſu v Grekow y Láćinnikow wiele było tych/ kthorzy piſali ſpráwy rycyrſkie potomkom ſwoim BielSpr 28; BudBib Is 9/1, 2.Mach 14/38; NiemObr 4; ReszPrz 35; Ták ſię iuż dálece te náſze cżáſy od onych pierwſzych cżáſow pobożnych chrześćiiánow odſtrzeliły ReszList 149; GórnRozm Kv.

»(naj)pierwszy człowiek, ociec, przodek« = Adam; primus pater PolAnt; primus homo Adam Vulg [szyk 53:13] (51:14:1): panie [...] racżiż ſie iuż ſmilowatz ij zapomnietz/ iż pirwſſy cżlowiek przikazanije przeſtąpil OpecŻyw 1v, 1; PatKaz II 71v; MrowPieś A3, A3v; Iezus Kryſtus ſyn/ Iádámá pierwſzego tzłowieká z Dijabelſkiey mocy wyrwał KrowObr 67v, 60, 189v; RejWiz 86, 119, 133, 194; LeszczRzecz A2; BibRadz *6v, Sap 10/1; Bog Adámá pirwſzego cżłowieká dobrego ſtworzył/ pátrzże záſię iáko ſie dziś dáleko od niego wyrodzili BielKron 81, 1v, 3v, 127v, 138, 466; Pierwſzy oćiec náſz rzecżon ieſt Adam GrzegRóżn Lv; SarnUzn C5; RejAp 157v; HistRzym 6, [39]v; dobrotliwy Pan/ ieſzcże onego pirwſzego nędzniká przodká náſzego/ w onym Ráiu roſkoſzy iego/ był oświećić racżył RejPos 337v, 14v, 49, 49v, 76v, 100v (9); BiałKat 168v; WujJud 165v; Adám on náſz pierwſzy oćiec/ [...] ná Boże podobieńſtwo ſtworzony CzechRozm 88v, 59, 60v, 155v, 234; SkarŻyw 2, 399; SkarŻywBog 357; StryjKron A; CzechEp 206, 294, 295, 306, 314; WerGośc 262; ſkoro ſtworzył cżłowieká pierwſzego/ wnet mu przydał towárzyſzá iśćie nadobnego/ Pánnę piękną ArtKanc N11, D19, N9, N11, T4, V2v; LatHar 55; WujNT przedm 14, s. 380, 1.Cor 15/45, 47, Bbbbbb4v; WysKaz 24; SiebRozmyśl A2v.

»dni pierwsze« = początek; dies priores Vulg, PolAnt [szyk 3:1] (4): Rozpomnieyćie iedno ſobie pierwſſe dni [pristinos dies] w ktore będąc oſwieceni/ wythrzymáliśćie wielkie ſthoſſy Leop Hebr 10/32; BibRadz Deut 4/32; CzechEp 25; WujNT Hebr 10/32.

»pierwszy dwoje« = Adam i Ewa [szyk 1:1] (2): KromRozm III A8; Tegoć nas chytre iábłko nábáwiło/ Ktore ták ſmácżne pierwſzym dwoygu było RybGęśli D.

»pierwszy grzech, upadek, przestąpienie« = grzech pierworodny [szyk 12:1] (10:2:1): RejKup m4v; Wſſyſtko ludzkie pokolenie/ za pierwſſe przeſtąpienie/ wtym ſie złym grzechu poczyna SeklPieś 32; RejWiz 189v; Kryſtus [...] vkazał nową drogę ku ocżyśćieniu pirwſzego grzechu przez wodny krzeſt BielKron 138v, 4 [2 r.], 470; á w then cżás [Pan] iuż obiecał nigdy nie wſpomináć złośći ich/ y onego pirwſzego vpadku przodkow ich. RejPos 274v, 291; RejZwierc 124v; czyńćie vczynki dobre/ pirwſzym grzechom przećiwne. WujNT 12, 746; WysKaz 32.

»tym imieniem, tego imienia pierwszy (wezwany)« [szyk zmienny] (9:2): A kthorzy ſie tym obyczaiem rodzą thy łacinniczy Czeſarzmi Popolſzku [!] wyprothki albo wyrzezańcze zową/ Zkądże w Rzymie rod Czeſarzow powſthał/ bowiem pierwſzy thego gimienia był z mathki wyrzażan. FalZioł V 34v; GroicPorz e4v; A chceſz ſlyſzeć/ ktory to Papieſz naprzod wymyſlił? Alexánder tym imieniem Papieſz pierwſzy KrowObr 122v, 117v, 196 [3 r.]; Máchomet tym imieniem pierwſzy/ ále w rzędzie ſzoſty Krol Turecki. BielKron 241, 199; RejZwierc 273v; BiałKaz Iv.

»(naj)pierwsze lata« = primitivi anni, priora tempora Mącz (3): Ultimus pro primus aliquando ponitur ut variis ab ultima antiquitate repetitis, Rozmáyite rzeczy od pierwſzych lat przipomináyąć. Mącz 501, 322a, c.

»pierwsze lata« = dzieciństwo, wczesna młodość; primi anni Modrz (5): GliczKsiąż E5; Tak tędy z pierwſzych lat maią być poſtanowione dziatki/ yżeby ſię y o wielkie rzecży kuśić śmiáły KwiatKsiąż Nv; Abowiem nie dopieroć dźiś znáć mądrość twoię/ ale wnet w pierwſzych lećiech [a principia dierum] twoich wſzyſcy ználi roſtropność twą BibRadz Iudith 8/18; ModrzBaz 10v; StryjKron A3v.

»(za) pierwszych lat, przed laty pierwszymi« = dawniej; annis superioribus JanStat [szyk 6:2] (7:1): LubPs R5v marg; BielKron 408; Zá pierwſzych lat nośiły náſze pánie duſzki/ Páćierze Burſztynowe/ nie Złote łáncuſzki. BielSat D2; KochPhaen 5; BielRozm 26; KochWr 26; ku vczyniéniu téy vſtáwy byliſmy poruſzeni ſzkodámi y krzywdámi poddánych náſzych/ któré przychodźiły piérwſzych lat dla niebytnośći kśiąg Grodzkich SarnStat 538, 938.

»pierwszy list« = oryginał dokumentu (1): Vrzędnicy Káncelláriiéy náſzéy będą powinni [...] liſty z kśiąg náſzych/ nie odmięniáiąc nic z piérwſzych liſtów [literas ... non mutato priori JanStat 289]/ pod pieczęćią náſzą wydáć. SarnStat 321.

»(naj)pierwszy ludzie« = Adam i Ewa (6): KromRozm I D2; KromRozm II i3; oboye pirwſſych ludźi [...] od Bogá y woley yego ſye odwroćili/ łáſkę bożą vtráćili KromRozm III A7, A8; GrzegŚm 2; nigdy śie táki cżás nietráfi/ ktoregoby Pan Bog mogł ludźi zápomnieć/ áby oycowſkiey miłośći pokázác im niemiał: tedy Plebani okażą to bárzo iáſnym przykłádem onych napierwſzych ludźi KuczbKat 375.

»pierwsza matka Jewa, białagłowa, niewiasta« = Ewa [szyk zmienny] (2:1:1): PatKaz II 55v; PatKaz III 92v; KrowObr 225; Toć ſie te ſławne dzieie wthen cżás pocżęły/ kiedy pirwſza białagłowá ſámá zgrzeſzywſzy/ przywiodłá ná to oycá náſzego Adámá GórnDworz Y.

[peryfr. »pierwszy motor« = stwórca: A to wſzytko odpráwuie ſye zacnośćią y mocą ſwych intelligenciy rozumnych álbo ſámo przez ſię/ álbo mocą motorá pierwſzégo/ którym ieſt Pan Bóg JanSyjon 9.]

»pierwszy ociec, przodek« = protoplasta; patriarcha Mącz [szyk 3:1] (3:1): LibLeg 7/40v; Genarcha, Pierwſzi ociec ktorego pokolenia/ od którego wſziſtek rodzay ydzie. Mącz 143c, 283c; StryjKron 145.

»pierwsze pieniądze« = pierwsza rata (8): Michal Kąntrznyczky dal pyerwſzych Pyęnyędzi przi tym ſzyę [lege: tymże] lytkupye dzeſzyęcz ZapKościer 1584/51; Grzegorſz Goſtomſky [...] poloſzyel pyerwſzych pyenyedzy sto m. y 20 lyczby pruſky ZapKościer 1582/31, 1582/8v, 1584/43v, 1585/57v [2 r.], 61, 1588/78.

»najpierwszy od początku« (1): Ultimum principium, Nayoſtátecznieyſzy przodek/ álbo naypierwſzy od początku. Mącz 501c.

»pierwszy pokos« (1): pierſza trawa odraſtháłá/ po pierwſzych pokoſiech traw Krolewſkich. BibRadz Amos 7/1.

»pierwszy pozew« = prior citatio JanStat [szyk 22:3] (25): my po oyczach swych yestesmy wposeszy do wydanya pyrwszego poszw o tho ymyenye ZapWar 1525 nr 2317, 1521 nr 2218, 1527 nr 2378, nr 2379, 1528 nr 2366, nr 2457; A gdzieby na pierwszy pozew nie ſtanęli, taką Summę przepadaią ZapKościer 1580/14; GórnRozm H4v; Anoby ſnać lepiéy, coby potwarcá przyśiągł, co powiáda że wydał piérwſzy pozew, áno nie wydał. SarnStat [1281], 292, 408, 567 [2 r.], 626 [4 r.], 753 (17).

»pierwsze(-y) Przymierze, Testament, Zakon« = Stary Testament; prius testamentum PolAnt, Vulg [szyk 20:3] (9:8:6): KromRozm II i3v; MIáło thedy y pierwſze przymierze vſtháwy około ſłużby Bożey BibRadz Hebr 9/1, *2, Hebr 8/13, 9/15, 18; BielKron 136; RejPos 103v, 169v; Chriſtus dla tego ieſt Posrzednikiem nowego przymierza/ áby przez śmierć ná odkupienie onych wyſtępkow ktore były pod pierwſzym Teſtámentem/ ći ktorzy wezwáni ſą/ wźięli obietnicę wiecżnego dźiedźictwá. CzechRozm 260, 22, 79v, 86v, 93v, 116 (9); A niedziwuy ſie [...] onym wielkim krolom y prorokom zakonu pierwſzego. SkarŻyw A5; WujNT Hebr 8/7, 13, 9/15, 18; [BudArt b2].

»pierwszy przystęp« (1): Ledwie ſię co dotknęłá młoda Muzá moiá Helikońſkich ogrodow/ párnáſkiego zdroiá. Y ták przed ćię z ofiárą ſtánąć mi kazáłá/ Ktora/ proſzę by przyſtęp pierwſzy otrzymáłá. SapEpit ktv.

»(za) (na)pierwszy raz, (za) pierwszym razem, pierwszą razą« = prima vice JanStat (38:9:2): LibLeg 11/185v; FalZioł II 18a, IV 3c, 24d; Dał pan Ieſus owocz odkupienia ludskiego y łaski ſwey, atho gdy pirwſzim razem na ſwiath przyſzedł WróbŻołt Bv; RejKup t2; HistAl D4; MurzNT 131; KromRozm II q3; KrowObr 182v; Leop Gen 42 arg; Gdy kogo kto záſtánie w ſwoim gáiu á on rąbi/ tákowemu pierwſzy raz ma być wźiętá śiekierá/ drugi raz ſuknia/ trzeći raz woły álbo konie UstPraw E4, E3, F; Trzy drogi cżynił do Moſkwy á káżdą raz inſzą drogą: Pierwſzy raz (piſze) ieźdźił ná wielki Nowogrod BielKron 436, 69v, 100v, 105, 131v, 147 (9); KwiatKsiąż Lv; SienLek 75v, 140; GórnDworz O7v; ty Kśiążki/ ieſli ié drugi raz przeczytaſz/ bedźieſz ié lepiéy rozumiał niż zá pierwſzym rázem GrzepGeom B4; RejPos 183; BielSpr 17v; Iudaſz też cudá cżynił/ ná on cżás gdy też z inſzymi napierwſzy ras od Páná wyſłány był CzechRozm 189; SkarJedn 97; A iſz dopiero pierwſzy raz ták pił [Noe]/ iáko wodę zwykłą ono wino: zniebacżenia ſię bárzo vpił SkarŻyw 271, 453; StryjKron A6, 240, 351; CzechEp 210; ActReg 170; A vſłyſzawſzy Iákob iż były zboża w Egipćie/ poſłał oyce náſze pierwſzy raz [primum] WujNT Act 7/12; WIZERVNK Y ROZDZIAŁ STATVTV NOWOWYDANEGO, NA kſztałt dwunaśćie tablic ſtárych praw Rzymſkich, piérwſzą rázą Królowi Iego M. ná Séymie 1592. podány. SarnStat 5; ten którego lás będźie/ zá piérwſzy raz wieprzá: wtóry raz ieſli ich naydźie/ dwá wieprzá będźie mógł y ma zábić SarnStat 670, 691, 676, 784, 1213 [2 r.]; KlonKr A2; KlonFlis Bv.

»(na)pierwszy rodzicy, ojcowie, przodkowie; pierwszy rodzic, rodziciel« = Adam (i Ewa); primi parentes Modrz [szyk 35:9] (40:1:1;1:1): OpecŻyw 179v; PatKaz I 5v; wſzelky zoczcza y matky rodzączy wpada wpyeruorodny grzech {popr} náſzych pyerwſzych rodzyczow {–} PatKaz II 66; SeklKat Q4, T4v; KromRozm I E3, N2; KromRozm II i3; KromRozm III B4; Rodzicy náſſy pyerwſſy Adam y Ewá yáko im ſkoro pan Bog płod dał wyelce ſie rádowáli GliczKsiąż C2, H2; LeovPrzep I2v; RejPos 330; BiałKat 253v; Acż byli ćięſzko náſzy pierwſzy rodźicy zgrzeſzyli/ przedśię ich Pan Bog nieopuśćił. KuczbKat 375 marg, 375 marg; WujJudConf 63; BiałKaz A4v [2 r.]; CzechRozm 24v, 87, 87v, 163; KarnNap A4, F2; ModrzBaz 56v; SkarŻyw 257, 260, 261, 263; CzechEp 202 [2 r.], 205 [2 r.], 206 [2 r.], 211; KochWz 135; náſzy pierwſzy rodźicy/ [...] w Ráiu vtráćili śláchetność nátury/ dla tego/ że iedli owoc zákazány WerGośc 207; LatHar 108 marg, 576; WujNT 64; Iádám pierwſzy rodźićiel ludzki/ miał doſkonáłą wolność PowodPr 61, 11.

praw. »pierwszy rok [= termin rozprawy sądowej]« [szyk 68:14] (82): do ktorego kolwiek Sądu thak grodzkiego iako ziemskiego na pierwssym roku yako na zavithym strona pozwana ma sthacz ZapWar 1550 nr 2655, 1548 nr 2668, 1549 nr 2657, nr 2662 [2 r.], 1550 nr 2676 [2 r.]; RejRozpr E2v; RejKup ſ3; Diar 96; GroicPorz qv [2 r.], ſ2, ſ3; RejWiz 123v; Gdy pozwány ná Roku pierwſzym nieſtánie/ tedy nieſtánego ma dádź ſądowi ſzeſtnaſćie groſzy UstPraw Cv, Av, A2v, A3v, B2v, C3 (12); RejZwierz 101v; ta ſzuma wyſzy opiſzana ta ma bycz na Roky wydana Iako na pyerwſzy Rok ot thego zapusthu za rok 10m. ZapKościer 1582/28; GórnRozm H4; ſądowi zamkowému będźie wolno ná piérwſzym roku o tákowé kmiećie ſpráwiedliwość vczynić SarnStat 664, 77, 390, 391, 395, 402 (53).

praw. »pierwsze roki« = wyznaczane przez ustawę pierwsze posiedzenie sądu; primi termini JanStat [23:9] (32): Stanyslaw [...] ma przisyącz w pierwsse roky Blonskye yz nyeprzipisal thich pieniędzy. ZapWar 1550 nr 2666, 1550 nr 2665, nr 2666; pozwalamy/ áby piérwſzé Roki Ziemſkié były ſądzoné w Dobrzyniu/ we Wtorek po niedźieli Wſtępnéy SarnStat 728, 140, 269, 327, 555 [2 r.], 613 (29).

peryfr. »pierwszy sakrament, pierwsze omycie« = chrzest [szyk 2:1] (2:1): Wielkieć to ieſt miłośierdzie [...] iż gdy záś vſtąpiemy po náſzym pierwſzym omyćiu od prawdziwey Chrześćiáńſkiey drogi/ [...] náſz miły Pan pokutę świętą vſtáwił/ [...] nam KarnNap C3; ieſt [krzest] pierwſzym Sákrámentem wiáry náſzey/ y pierwſzym wſtępem do religiey Chrześćijáńſkiey. WujNT 543, 11.

»pierwszy syn« [szyk 4:1] (5): Delphinatus ieſt kſięſtwo/ ktore Krol dawa pierwſzemu ſynowi BielKron 281v, 386, 433; BudBib c2; StryjKron 557.

»na pierwsze światło wydźwigniony« = wydany po raz pierwszy (1): [kronika] Przez MACIEIA OSOSTEWIVIVSA STRYIkowſkiego doſtátecznie nápiſána/ złożona/ y ná pierwſze ſwiátło [...] wydźwigniona StryjKron kt.

»(na)pierwszy na świecie, na ziemi« (3:1): Látá przed národzeniem Pańskim 1240. DEdálus cieſlá miſterny/ napirwſzy ná ſwiecie/ tego cżáſu był/ ten napirwey budowáć y przykrywáć domy [...] wymyfſlił. BielKron 23v, 54; SkarJedn 196; SarnStat 1269.

»pierwsze usprawiedliwienie [= odpuszczenie grzechów]« [szyk 14:1] (15): RejAp 158v; Abowiem tu Páweł o pierwſzym vſpráwiedliwieniu mowi/ ktorym cżłowiek z niewierniká sſtawa ſie wiernym WujJud 111v, 108v, 109, 111v, 112; Nie vczynki ále ſzczyra łáská ſpráwuie pierwſze vſpráwiedliwienie. WujNT 536 marg, 222, 529 marg, 530, 537, 671 marg (9).

»pierwsza wiara, przysięga« = prima fides Vulg [szyk 11:1] (10:2): S. Páweł o wdowach Bogu poſlubyonych piſſe/ iż gdy tylko zá mąż chcą [...] máyą potępyenye. Abowyem pirwſſą wyárę zniſſczyły. KromRozm I C2v; Są thedy znáki/ iż ſie pierwſzey przyſięgi Pánu Bogu vtzynioney przyćie/ y wyrzekaćie KrowObr 138v, 137v; BielKron 209, 362; RejPos 245; WujJud 210v; SkarŻyw 457; A komuś byłá piérwſzą wiárę dáłá/ Temu ią choway/ áż duch zbędźie ćiáłá PudłFr 48; WujNT 1.Tim 5/12, s. 730 [2 r.].

praw. »pierwsze wici« = primae literae Modrz (5): ConPiotr 31v; Pożytecżnieyby to tedy Rzecżypoſpolitey było/ áby pirwſzemi wićiámi kazano ſię gotowáć ModrzBaz 116v, 116v [2 r.]; KlonWor 31.

»pierwszy wiek« = początek; annus antiquus Vulg; prius tempus PolAnt; aetas prima Modrz [szyk 10:3] (13): Wiek cżłowiecży cżworaki ieſt, Pierwſzy dziecińſtwo: krewnego y powietrznego przyrodzenia. Drugi młodoſć FalZioł [+8]v; BibRadz 4.Esdr 6/34; Pirwſzy wiek ſwiátá pocżyna ſie od Adámá BielKron 1, 5, 104v, 296; RejPos 17; RejZwierc 30, [121]v; ModrzBaz 9, 13v; StryjKron 150; Póki płynął chwálebny ón piérwſzy wiek złoty/ A ludźie przeſtrzégáli dobrowolnie cnoty KochPhaen 5.

»(za) pierwszego wieku (a. pierwszych wiekow)« = dawno (4): LubPs A4; Przyczyná długiego żyćia zá onego wieku pierwszego/ dla tego nawięcey byłá/ áby był rozmnożon narod ludzki. BibRadz I 3c marg; BielSpr kt; WujJudConf 144v.

»[kto, co] pierwszych wieków (a. pierwszego wieka)« = żyjący lub będący dawno, na początku; primaevus Calep; [aliquis] anni antiqui Vulg (8): KromRozm III N5; O iako grośna pokuta/ przyſzła godnie na człowieka/ za grzech pierwſſego wieka. SeklPieś 32; Leop Mal 3/4; GórnDworz X5; wiele o tym cżytamy/ iż oni [...] ſławni á zacni Hetmáni wiekow pirwſzych/ záwżdy więcey rozumem á vważnemi rádámi ſwemi porażáli/ niżli cżáſem mocámi. RejZwierc 163; BudBib 4.Esdr 7/13; Calep 848a; WujNT 84.

»pierwsze wydanie« (1): POSTILLA/ [...] ná wielu mieyſczach nád pirwſze wydánie popráwioná. RejPos kt.

»pierwsze wzruszenie« = natychmiastowa reakcja (5): Abowiem toć ieſt prawdá/ iákochmy y pirwey ſłyſzeli/ iż pirwſzego wzruſzenia w przyrodzeniu ſwoim nie może nikt zárázem w ſobie pomiárkowáć RejZwierc 77v, 73v [2 r.], 77v, Bbbv.

»pierwsze zęby« [szyk 1:1] (2): FalZioł IV 4b; po śiedmi lat pierwſze mu zęby pádáią á trwalſze ná to mieyſce nádraſtáią LeovPrzep I.

»pierwsze zmartwychwstanie« = resurrectio prima Vulg [szyk 5:5] (10): SeklWyzn a2v; RejAp 167v [2 r.], 168 [2 r.], 174; On ieſt pierwſzym z martwychwſtániem/ wſzytkich wiernych poćieſzeniem ArtKanc F18v; Błogoſłáwiony y święty ktory ma część w pierwſzym zmartwychwſtániu: nád tymi wtóra śmierć mocy nie ma WujNT Apoc 20/6, s. 883, Apoc 20/5.

Szeregi: »pierwszy albo bliższy« (3): ZapWar 1550 nr 2665; chcemy/ áby tákowa [wdowa] mogłá bydź pozwána/ álbo do ſądu Ziemſkiégo/ álbo ná piérwſzé álbo blizſzé [primam et proximam JanStat 576] położenié kśiąg SarnStat 634; Wtóré ſądzenié [...] w piérwſzy álbo blizſzy dźién práwny po święcie S. Woyćiechá. SarnStat 729.

»pierwszy i nadawniejszy« (1): COMMVTATIO. TO ieſt piérwſzy y nadawnieyſzy contráct ná świećie SarnStat 1269.

»pierwszy i niniejszy« (1): SPRáwá Rycerſka według poſtępku y zachowánia ſtárego obycżáiu Rzymſkiego/ [...] y innych Narodow pierwſzego y ninieyſzego Wieku BielSpr kt.

»(jako) (naj)pierwszy, (i, tak też) ostatni« = primus et novissimus Vulg; primus et extremus Mącz [szyk 9:2] (11): A ine dzieie [= czyny] Ioſáffátowe pierwſſe y oſtátnie/ nápiſáne ſą w ſlowach Iehu Leop 2.Par 20/34, 26/22; Mącz 48a; BiałKat 346; CzechRozm 106 [2 r.]; Piérwſzy dźiéń dał [Bóg] káżdému Y oſtátni/ á k ſwému Końcowi wſzyſcy idźiem KochFrag 54; WujNT 842; SarnStat 804, 816, 911.

»(na)pierwszy i ostatni (a. ostateczn(iejsz)y« = Bóg jako początek i cel wszystkiego (przekład i aluzje do Is 41/3, 48/12, Apoc 1/17, 2/8, 22/13); primus et novissimus Vulg, PolAnt (33): Ia ieſtem Alfá y Omegá pierwſſy y oſtátecżny: pocżątek y koniec. Leop Apoc 22/13, Is 48/12; BibRadz Apoc 2/8, Is 41 arg, 41/3, 48/12, Apoc 22/13; Coż do tego koſciołá ten pirwſzy y oſtátecżnieyſzy roſkázowáć racży? RejAp 21v, 10, [15], 16 [2 r.], 21 [2 r.], 24 (13); Bog o ſobie v Ezáiaſzá powiáda: Ia ieſt piérwſzy/ ia ieſt oſtátecżny: przedemną Bóg niebył BiałKat 108v; BudNT Apoc 1/17; CzechRozm 4v; CzechEp 271, 272; WujNT Apoc 1/17, s. 841 [3 r.], 883, Apoc 22/13 (8).

»i pierwszy i ostatni« = jedyny (1): przyſtąpię iuż ku wypiſániu tey nieſzcżęſney bitwy Ludowiká Krolá z Solimanem Ceſárzem Tureckim/ ktora krolowi y pierwſza y oſtátnia byłá. BielKron 307.

»pierwszy i pośledni(ejszy)« = primus et novissimus PolAnt (4): BibRadz 2.Par 12/15; ſpráwy pierwſze y poſlednieyſze Aſy/ nápiſáne ſą w kſięgach krolow Iudſkich BudBib 2.Par 16/11, 2.Par 20/34; Z tych ſłow vczymy ſię naprzod/ iż nic nie grzeſzą Kátholicy/ złączáiąc poſpołu Bogá y ſtworzenie iego/ iáko pierwſzą y poślednią przyczynę: y ieden ſkutek obiemá przypiſuiąc WujNT 462.

»pierwszy i pośledni(ejszy)« = Bóg jako początek i cel wszystkiego (przekład i aluzje do Is 41/3, 48/12, Apoc 1/17, 2/8, 22/13); primus et novissimus PolAnt (6): Iam ieſt Bog Krol Izráelſki odkupiciel Bog zaſtępow pirwſzy y poſlednieyſzy. SarnUzn E3, E3 [3 r.], G4v, H.

»(naj)pierwszy a najstarszy (a. stary)« [szyk 1:1] (2): Aborigines, Naipierwſzy/ á Nayſtárſzi przichodniowie w Italii/ albo Włoſkiey ziemi. Mącz 1c; RejAp 67.

Wyrażenie przyimkowe: »po pierwsze« = pierwszy raz (6):

~ Połączenia: »po pierwsze ... po wtore ... (po trzecie (...))« (5): obżáłowány przed Sądem o zámordowánie tego. N. przywołány po pierwſze/ po wtóre/ po trzećie/ po czwarte mimo práwo/ nieſtánął GroicPorz n2, l3, nv, o2, v.

»po pierwsze ... drugą raz« (1): A gdy go iuż ták po pierwſze przywoła/ wroći ſye do Sądu y zezna/ [...]. Drugą raz ſługá tákże iáko pierwey [..] przywoła mężoboyce GroicPorz nv. ~

Zestawienia liczebnikowe z innymi liczebnikami [brak postaci na(j)pierwszy] (27):

Zestawienia bezspojnikowe (18):

dziesiątki i jednostki (12): Siodmego Mieſiącá á dniá dwudźieſtego pirwſzego tegoż mieſiąca/ ſłowo Páńſkie podáne ieſt przez ręce Aggeuſza Proroká BibRadz Agg 2/2; YAn dwudzyeſty pirwſzy był dziewięć lat Papieżem BielKron 176v, 421v, 470v; RejPos 241v żp; SkarŻyw 67 marg, 163 marg, 248 marg, 346 marg, 569 marg; Miechouius [...] piſze/ iż [król Władysław] dwudzieſtego pirwſzego Roku zginął wieku ſwego. StryjKron 607; WujNT 680 marg.

setki, (dziesiątki) i jednostki (3): y weſſli w zamek trzećiego y dwudzieftego dniá/ wthorego mieſiącá/ roku ſethnego ſiedmdzieſiątnego pierwſſego Leop 1.Mach 13/51, Gen 8/13; BibRadz Gen 8/13.

tysiące, setki, dziesiątki i jednostki (3): ZapKościer 1581/23; Dźiało ſie to ná Séymie Piotrkowikim/ w Piątek po Oktawie Swiątecznéy/ Roku pánſkiégo Tyśiącnégo/ cztéréchſetnégo/ pięćdźieśiątnégo piérwſzégo. SarnStat 384, 381.

Zestawienia ze spójnikami: spójnik „i” łączy (7):

dziesiątki i jednostki (4): KrowObr 197; Názaiutrz w dzień świętego Máttheuſzá/ dniá dwudzieſtego y pierwſzego Wrześniá/ ſthałá ſie koronácya Krolowey BielKron 330; BudBib 2.Par 16/13; SkarŻyw 308.

setki, (dziesiątki) i jednostki (2): ROku ſto pięćdzieſiąthego y pierwſzego Demetrius ſyn Seleukuſow wyiechawſzy z Rzymá/ przyćiągnął z wielkim poczthem ludu BibRadz 1.Mach 7/1; KlonWor 80.

tysiące, setki, dziesiątki i jednostki (1): Dźiało ſie to w Piątek po Przewodnéy Niedźieli/ Roku Páńſkiégo/ Tyśiącnégo/ Cztéréchſetnégo/ Dwudźieſtégo y piérwſzégo. SarnStat 957.

Zestawienia osobliwe (2): Roku cżterdzieſtego pierwſzego po tyſiączu y dwu fet [tj. r. 1241], wtargnąwſzy Thatarzy w Ruſką ziemię Kijow [zburzyli] MiechGlab 5, 47.

W przen (6):
Wyrażenie: »pierwszy kwiat(ek) (młodości a. niewinności a. urody)« [szyk 5:1] (6): Calep 297a; ſzátan [...] rad bárzo ná pierwſzy owoc y kwiát niewinnośći zmierza LatHar 1; Gdźiéż oná twa ozdoba? wdźięczna páni moiá/ Piérwſzy twéy kwiát vrody? kędy białość twoiá? GosłCast 23, 10, 41; TY młodźiuchna niewiáſtko ktora ſwe iágody/ Kwiátem pierwſzym okrywaſz twoy wiek bárzo młody ZbylPrzyg B2.
α. W bezpośrednim związku z czasownikiem; primus HistAl, Vulg, Mącz, JanStat; prior PolAnt, Mącz, Vulg; primitiae PolAnt [w tym: na(j)pierwszy (33)] (100): FalZioł IV 17d; BielŻyw 1; LibLeg 11/135v; RejKup e3v; thedy ſie Alexander rozgniewał/ á wezwawſzy kſiążąt ſwych pirwſzy ſam przeſzedł/ potym go wſzyſcy náſládowáli. HistAl E3v; Leop Iob 29/24, Is 41/27, Ier 50/17, *2v; My go miłuiemy/ ábowiem on nas pierwſzy vmiłował. BibRadz Ioann 4/19; Celeſtynus Papież then pierwſzy Angliki Krześćiáńſkiey wiáry vcżył. BielKron 277, 148v, 153, 169v, 174, 185 (9); Primus Papisius est vocari desitus, Oſtátny yeſt ná którym to ymię Pápiſtus przeſtáło/ álbo pirwſzy yeſt który to ymię Pápiſtus vtráćił. Mącz 395c, 217d; OrzQuin I4; á to iż ſye tego ważę/ iákoby práwie pierwſzy z Polakow/ podáć w poſpólſtwo/ ták rzecz w lékárſtwiech potrzebną SienLek 193; RejPos 277v; BiałKat 181; Napierwſzy byli do wiáry S. Bulgárowie/ iáko ſię wyżſzey námieniło SkarJedn 225, 69, 75, d8; SkarŻyw 362; (nagł) Iádam (–) Iż iákom ia był pocżątkiem Przez grzech/ wſzem ludźiom vpadkiem. Ták niechay będę napierwſzym Sławić o zmartwychwſtániu twym. MWilkHist F4; StryjKron 602; CzechEp 121; Auguſtyn mym zdániem napirwſzy był/ ktory śmiał ſię tego ważyć/ źle wyrozumiawſzy ſłowá páná Chriſtuſowe NiemObr 148; Nie ieden Menelaus o żonę ſye wádźił: Nie piérwſzy Agámemnon tyśiąc naw prowádźił. KochMuza 27; KochSz C; KochPam 82; PaprUp G3; GórnTroas 50, 64; GrabowSet D2v; LatHar 405; Piotr napirwſzy z Bozkiego obiáwienia poznał dwie naywyżſze táiemnice wiáry náſzey WujNT 67, 67 marg, Ioann 5/4, 8/7, s. 430, 435 [2 r.] (19); SarnStat 323, 581, 772; LECH, Słowiánin naypierwſzy pánował Polánom KlonKr wstęp A2.

pierwszy do czego (3): [św. Małgorzata] W poſłuſzeńſtwie bárzo byłá gorąca: gdy co wſzytkim ſtárſza roſkazáłá/ oná byłá do cżynienia pierwſzą. SkarŻyw 161, 160; ReszList 168.

pierwszy z kogo [w tym I (3)], z czego (20): Chryſthus wſtał zmartwych: napierwſzy ſtych ktorzy poſnęli. Leop 1.Cor 15/20, 2.Reg 19/20, Rom 10/19, 1.Tim 1/15; BibRadz 1.Cor 15/20, 1.Tim 1/15; BielKron 165v, 168v, 468v; SienLek 193; SkarJedn 172; Piotr pierwſzy ze wſzytkich poczyna Ewángelią Pogánom opowiedáć WujNT 440; Chriſtus Ieſus przyſzedł ná ten świát grzeſzne zbáwić/ z ktorych iam ieſt pierwſzym. WujNT 1.Tim 1/15, 398 [2 r.], 403, 510, 511, 519, Aaaaaa 4v.

pierwszy ku czemu (2): BibRadz Deut 13/9; Potior fit qui prior ad dandum est, Ten lepſzym ma być który pierwſzy yeſt ku daniu. Mącz 316a.

pierwszy nad kogo (1): Ian świádczy o nim/ y woła mowiąc: Tenći był o ktorymem powiedał/ ktory zá mną idźie/ sſtał ſię przedemną: bo był pierwſzym nád mię WujNT Ioann 1/15.

pierwszy między kim (8): Záſię po śmierci iego [Andromacha]/ Ptolomeus Lágow ſyn/ ktory pierwſzy miedzy iego kſiążęty Egipt trzymał/ [...] kośćiołowi gwałt [...] wyrządził. BielKron 265v, 69v; KwiatKsiąż Q2v; Doſyć ná thym że ſie więcey Kronikarzow ná to zgadza/ iż Słowáńſki narod miedzy thymi ktorem wymienił/ ieſt naypirwſzy. GórnDworz F4v; StryjKron 125; NiemObr 125; WujNT przedm 41, s. 419.

pierwszy po czym (2): SarnStat 1182; Po Iádámowym grzechu/ napierwſzy był grzeſznik mężoboycá ſyn iego ſtárſzy Kaim. SkarKaz 314b.

pierwszy skąd (1): onych pięknych á známięnitych náuk/ o któréś ſye ty piérwſzy z Ruśi pokuśił/ [...] owoc ná świát wydaway OrzQuin E2.

b. Poprzedni, wcześniejszy; pristinus HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; primus PolAnt, Mącz, Modrz; prior Vulg, JanStat [brak postaci na(j)pierwszy] (718): ZapWar 1510 nr 2075; MetrKor 37/2v, 40/815; ListRzeź w. 26; Niewiáſtá odpowiedziáłá/ Pierwſze ſmętki ktorem miáłá: Kożdy mi z nich łatwieyſzy był/ Aleć mię iuż ten potępił. BierEz G4v, K3v, N2; FalZioł V 18c; BielŻyw 41, 43, 157; GlabGad K6 [2 r.], K7; MiechGlab 29; WróbŻołt oo3v; RejPs 76v, 118v; yeſlyze wy ych bedzieczie karacz [...] tedi mi ſwamy wedlug pyerwſchej prziſſyegy bedziemi wdobrej przyazny LibLeg 11/91, 11/83v, 87v; ComCrac 13v, 17v, 21v; LibMal 1543/77; SeklWyzn G4; RejJóz K5, N5v, N6v; RejKup x2v; HistAl D3v; MurzHist Mv; KromRozm III D6v; KJM od pirwszej swej sentencyji i owej srogiej winy nie odstąpił, i owszem ją poćwierdzając [...] nazywał dekretem Diar 59, 53, 77, 84 [2 r.]; DiarDop 106; GliczKsiąż M3; LubPs L4v, O3, Q2, V6v, X4v marg (8); ZLoczyńcá gdy zna vczynek ſwoy ná męce/ á po męce go przy/ może być wtore męczon ku pierwſzemu zeznániu/ ále lżej niż pierwej. GroicPorz ii3, a3, e3, qv, ſ2v, ſ3; KrowObr 63, 92v, 148; ięzyk/ álbo wymowá/ álbo káżdy iny kſtałt dziſieyſzych Polakow/ ku pirwſzym terminom Polſkim ieſt podobny RejWiz A5; Leop Gen 41/31, Łev 13/55, Num 6/12, Deut 25/6, Eccli 21/1, Is 41/22, 65/16; KochZuz A4v; RejFig Ee3; RejZwierz 12v, 18v, 39v; Y ktoż miedzy wámi zoſtał ktoryby widźiał dom ten w pierwſzey iego chwale BibRadz Agg 2/4, *4, *4v, *5, Num 22/37, I 301b marg (14); OrzRozm D2, E3, E4v; rzekł Pan Bog do Moiżeſzá/ wycieſz ſobie dwie tablicy kámienne ná kſtałt pirwſzych/ [...] ktoreś potłukł BielKron 35, 17v [2 r.], 20v, 35 [2 r.], 38v, 53 (57); Redire ad rem, Wroćyć ſie k rzeczy pierwſzey. Mącz 105d, 60b, 221a, 322d [2 r.], 410b (9); Pánie Boże day to/ áby Król [...] Króleſtwo ſwé/ ku vpadku bárzo náchylóné/ dźwignął y w miárę piérwſzą wſtáwił. OrzQuin A4v; SienLek 32 [2 r.]; RejAp BB8, 17v, 18, 18v, 19 (14); GórnDworz R2v, T, T3v, Dd4; HistRzym 7 [2 r.], 130; Pan á zbáwiciel náſz [...] odpuśćić iey [Marii Magdalenie] ono wſzytko pirwſze przewinienie iey y vpadek iey/ racżył. RejPos 307, 11v, 12, 14v, 61v, 176v [2 r.] (19); RejPosWiecz3 99v; GrzegŚm 66; A gdy ſie ták będzieſz ſpráwowáć/ tedy mocno onemu pirwſzemu ćwicżeniu pothkowek przytwirdziſz/ iż ſie rzadko będzyeſz mogł poſliznąć RejZwierc 26, 42, 67 [2 r.], 124 [2 r.], 162 [2 r.], 201 (10); BielSpr 34v, 46 [2 r.]; WujJudConf 162v; RejPosWstaw [1103]v; BudBib b, b3, Ex 34/1 [2 r.], 4, 4.Reg 1/14 (14); BudNT przedm b5v, dv, k. Ff6; StryjWjaz A4; CzechRozm Av, A2v, A3v, 16v, 53v (16); PaprPan S3; ModrzBaz 44v, 57, 105v, 139; SkarJedn A*, 223, 293, 295; Przy pierwſzey poſłow ſkárdze/ dałem doſtátecżną Spráwę o ſobie KochOdpr B3v; Oczko 2v, 10, 38; KochPs 113, 166; Niegodzieneś/ bráćie/ ná twoie pirwſze mieyſce wſtąpić/ prze grzech ktoryś popełnił SkarŻyw 184, 82, 167, 234, [237] [2 r.], 238 (21); ZapKościer 1580/4, 17, 1581/12, 17v [2 r.], 18v (10); Ták ich ſzczęście zdrądziło po pierwſzey pogodzie/ Mędrſzy záwżdy ieſt Polak iák mowią po ſzkodzie. StryjKron 632, 123, 150, 255, 335, 380 (18); CzechEp 68, 70, 229, 330 [3 r.], 332; NiemObr 14, 161, 164; KochFr 85; Ale iáko żelazu śrébro vſtąpiło/ Ták nád piérwſzé gorſzych ſyé ludźi námnożyło KochPhaen 5; Alem ia od rzecży zácżętey/ ná rzecż bárzo pierwſzey przećiwną/ niewiem iáko vſtąpił ReszList 183, 147; WerGośc 252; BielSen 11, 15; ArtKanc A16, I16v, P19, Q20; BielRozm 34; GórnRozm I2, L2 marg, M3, M4; Artykuły pierwsze przez Krole Henryka y Stefana poprzysięzone wewszytkim moznie trzymać ActReg 42, 30, 41, 42, 97, 108 (9); Calep 292a, 909b; GórnTroas 40; KochFrag 26; OrzJan 136; LatHar 675; KołakCath B4v; Pámiętayże tedy ſkądeś wypadł: y pokutuy/ á vczynki pierwſze czyń. WujNT Apoc 2/5, Matth 21/36, s. 319, 424, 498, Eph 4/22, Apoc 2/4; SarnStat 14, 68, 72, 77, 79 (51); (nagł) Włádyſław Iágiełło. (–) WLádyſław będąc Chrztem przyozdobiony, Y Duchem świętym w wierze oświecony. Odwiodł poddáne od błędu pierwſzego, Samze ich vcząc znáć Boga práwego. KlonKr E3v, A2, Ev; PowodPr 60; SkarKaz 208a; VotSzl D; GosłCast 18, 44; PaxLiz B3; Pod dwunaśćią Woiewod doználi Polacy iáko był zły rząd/ y prędko ſię do pierwſzego y przyrodzonego ſpoſobu wroćili mowiąc: Mala eft pluralitas principum, ſit ergo vnus rex. SkarKazSej 619b; KlonFlis Bv; Będźieſz da Bog potomki po chwili licżełá/ Będźieſz pierwſze śieroctwo dźiedźicmi ćieſzyłá. SkorWinsz A3; SzarzRyt C2v, D2v.

pierwszy kogo (1): Tenći ieſt o ktorymem iá powiedáł/ za mną idźie mąſz ktory śię przedemną s ſtáł/ Bo piérwſzy mnie był/ A iámći go nieznáł MurzNT Ioann 1/30.

pierwszy przed kim, przed czym (3): KrowObr 232; BibRadz Is 48/3; A ták wſzytki wolnośći ktorych ći pierwſzy przede mną krolowie dopuśćili tych y ia tobie teras potwierdzam BudBib 1.Mach 15/5.

pierwszy (a)niż(li) kto, co (10): PatKaz II 21v; KrowObr 24v; Leop Ioann 1/30; Moiżeſz wſtąpił do Bogá na gorę po Zakon/ bronili mu go Anieli/ mowiąc: żeſmy my godnieyſzy zákonu tego iáko ſláchetnieyſzy/ y pierwſze ſtworzenie niżli wy Zydowie. BielKron 463v; SkarŻyw 363; CzechEp 256; RybGęśli C3v; práwá żóny iego ieſliby ie miáłá piérwſzé niżli ten vczynek [zabójstwo] sſtał ſie/ niwczym nienáruſzáiąc SarnStat 1171, 591, 637.

Połączenia: »pierwszy ... drugi (a. wtory) ... (trzeci (...))« [szyk zmienny] (28): Leop Ez 10/11; UstPraw B3v [2 r.]; BielKron 17v, 57, 60v, 305, 355v, 378; Mącz 447c; ktemu naydźieſz wielé przykłádów w Krónikách w Gréckich/ w Niemieckich/ w Polſkich/ [...] gdźie poddáni [...] ná mieyſce piérwſzych złych/ dobré ſobie drugié Króle obiéráli OrzQuin S4; BielSpr 45v; BudBib Dan 7/24; BiałKat I4v; bezpiecżniey ieſt áby vrzędy były docżeśne/ á pewnym iákim cżáſem zámierzone/ ktory ſkoroby ſię ſkońcżył/ drudzyby nowi náſtępowáli/ á pirwſzy licżbę z onego vrzędu cżynili. ModrzBaz 44v; StryjKron 547 [2 r.]; CzechEp 380; GrochKal 26; WujNT 80 [2 r.], 725, 730, 782; SarnStat 1159, 1160, 1167, 1271.

»in(sz)y ... pierwszy« [szyk zmienny] (10): MurzNT Matth 21/36; Diar 29; OSieł gdy Bogá prośił/ o páná inſzego/ Iákoś mu ſie ſprzykrzyło/ było v pirwſzego. RejZwierz 121; BibRadz Ier 36/32, Matth 21/36; przemieniono mu imię pirwſze/ á Sergius ine dano BielKron 171, 431v; RejPos 230; ArtKanc N15; SarnStat 1164.

W przeciwstawieniach: »pierwszy ... nowy (a. nowotny) (23), ten (4), inny (a. inszy) (3), pośledni (2), dzisiejszy, ostatni, teraźniejszy« (35): BierEz C4v, O4v; BielŻyw 160; LibLeg 11/40v, 11/41v; GroicPorz ii3; y przeſſláś ono pierwſſe miłosierdzie tym poſlednieyſſym Leop Ruth 3/10, Is 42/9, 65/17; BibRadz Agg 2/10; BielKron 79, 103v, 206v, 302v, 431v, 467v [2 r.]; RejAp 174 [2 r.]; ludzye ſthárzy niemal wſzyſczy ſkárżą ſie ná dziſieyſze cżáſy/ á ony pirwſze zbytnie chwalą GórnDworz H5; CzechRozm 38; KarnNap Dv; gdybyś ráchował to co koſztuie nowe budowánie po zgorzeniu pirwſzego/ nálazłbyś że dáleko więcey koſztu wynieśie ModrzBaz 35v; SkarŻyw 318, 528; KochWz 136; ActReg 59, 138; GórnTroas 62; WujNT Apoc 21/1 [2 r.], 4; IEſli powodowa ſtroná ſtráći pozew przed wkróczeniem w práwo/ [...] tedy będźie mógł pozwác ſobie winowátégo innym pozwem ná kſztałt piérwſzégo SarnStat 827, 403 [2 r.].

Zwrot: »wrocić (się) (a. przyść, a. przywieść, a. przywrocony itp.) do pierwszego, ku pierwszemu, na pierwsze, w pierwsze, pierwszemu [+ rzeczownik oznaczający stan]« = ad [aliquid] pristinum revocare HistAl; constitui in [suum] initium Vulg; [aliquid] veterem reconciliare, in [aliquid] antiquum restituere Mącz; ad [aliquid] priorem reducere, in [aliquid] pristinum reducere, ad [aliquid] priorem reducere JanStat (53:30:12:4:2): OpecŻyw 193; FalZioł V 106; A pofolguy máluczko mnie od ſrogoſći káránia twego/ ábych mogł przydz ku pirwſſey mocy ſwoiey RejPs 59v, 62, 120v, 177; HistAl E2v; MurzHist Cv, L2v, M; LubPs A4v [2 r.], A5, B5v, L2v, Sv; KrowObr 70v; BibRadz Os 11 arg, 3.Esdr 4/34, 4.Esdr 12/18, Tob 11/6; BielKron 176v, 180v; KochZg B; Mącz 62d, 105d, 409c, 414a [2 r.], 501a; Náwroć ſie do pirwſzych vcżynkow twoich/ á cżyń pokutę. RejAp 19v, 17, 19v [2 r.], 25v; HistRzym 30; RejPos 49, 77v [2 r.], 102v, 222, 344v; RejPosWiecz3 98v; BiałKat 328v, 383v; BielSat G, G3v; KuczbKat 275; BielSpr 34v, 72; wymyſliłem toſz Kroleſtwo ſobie oſwobodzić/ ábych ie poſtánowił y ku pierwſzemu ſtanu przywroćił [ut restituam illud ut erat prius]. BudBib 1.Mach 15/3, 3.Esdr 4/34, Tob 11/6; BudNT przedm b2; Antichriſt pilnie ſie o to ſtára/ iákoby ku pierwſzey powadze y zwierzchnośći przyść mogł. CzechRozm *, 248, 255v; KarnNap F2v; áby on lekarz vdźielił náuki ſwey/ á dał ſpoſob lecżenia drugim/ ktorziby ná mieyſcu iego lecżyli niemocne/ á ku pirwſzemu zdrowiu przywracáli [hominibus ... ad sanitatem restituendis]. ModrzBaz 92; [drugiego cieplice tak wysuszą] że go wodá wyśśie/ wytrawi/ á ſkórę mu zawárſzy/ zdrowiu/ y kraśie piérwſzéy/ z podźiwieniem wróći. Oczko 25v, 14v; KochPs 165; SkarŻyw 136, 167, [237], 250, 268, 298; StryjKron 46, 547, 692; Iuż mię niewracay ku piérwſzéy wolnosći: Bo niewiem bych żyć vmiał bez miłosći KochFr 75; ReszList 146 [3 r.]; BielSen 13; KochTarn 75; ArtKanc E10, 118; Calep 900b; Phil N2; KochFrag 42; OstrEpit A3v; wſzyſtkié przywileie náſzé/ y przodków náſzych [...] do piérwſzéy kluby przywodźimy [ad statutum priorem reducimus JanPrzyw 18] SarnStat 894, 13, 61 [2 r.], 199, 386, 607 (15); PowodPr 26; GosłCast 38, 72.
Wyrażenia: »dzieci pierwsze« = z pierwszego małżeństwa [szyk 4:1] (5): Dzieći piewſze [!] Andrzei i z Barbarą zostaly przy pultoru boru, A pani wdowa takze przy pultoru boru ZapKościer 1580/7, 6v [2 r.], 7, 7v.

»pierwszy mąż, ślubny« = primus maritus JanStat [18:6] (23:1): BierEz P, Pv; GroicPorz gg4v; iż ſię po iey ſmierći przywiánek wroći ná potomki mężá iey pierwſzego. UstPraw B2v; BielKron 45, 57, 75v, 118, 141v; KochMon 24 [2 r.]; ZapKościer 1581/6, 1585/56v, 60; [grzechy przeciwko szóstemu przykazaniu] Slub z inſzą/ ábo inſzym/ brány zá żywotá pierwſzey ślubney/ ábo tákże pierwſzego ślubnego. LatHar 116; WujNT 80 [2 r.], 782; SarnStat 634 [3 r.]; SkarKazSej 690a; PudłDydo A3, A3v.

»pierwsza żona, małżonka, ślubna« = prior uxor Mącz [szyk 42:16] (53:4:1): ZapWar 1522 nr 2267; Moy pan Crol yegom yſz sdawna przyaczielem yeſth C. Ianowy yeſcze gdi sobye byl syoſtrą yego za malżonką pyerwſzą poyanl LibLeg 7/34v; LibMal 1547/132v, 1554/190v; GroicPorz gg4v; UstPraw B3v [2 r.]; BibRadz I 453d marg; Papież [...] krolá vpominał y proźbámi y groźbámi/ áby tey żony Boleniey poniechał/ á z pierwſzą mieſzkał. BielKron 212, 60v, 69 [2 r.], 212, 305, 325v [2 r.] (18); Mącz 191b; RejZwierc 273v; Po śmierći pierwſzey żony ſwey. Auguſt Pan náſz zmárły/ poiął drugam żonę. Bárbárę Rádźiwiłownę BiałKaz I4v, I4v, K; SkarŻyw 242 [3 r.], 456 [2 r.]; dzieci pierwſzey żony, ktore bely pozostały, naprzod maią wziąć polowicę wſzytkich dobr ZapKościer 1580/6v, 1580/6v, 1581/17v, 1582/31, 1589/89v; StryjKron 547 [3 r.]; ReszPrz 42; KochPieś 1; LatHar 116; WujNT 725, 730, 782; gdyby mąż trzy żony miał, tedy piérwſzéy nie może zápiſáć Opráwy iedno ná połowicy dóbr ſwych SarnStat 1270, 599, 601, 1159, 1160, 1266 (8).

Szeregi: »pierwszy a takież (i też) potomny (a. pośledniejszy)« (2): BibRadz Eccle 1/11; Niemáſz pámięći pierwſzym [rzeczom]/ á (tákież) y potomnym ktore będą. Nie będzie im pamięći v onych ktorzy będą potym [Non est memoria priorum et etiam posteriorum qui erunt, non erit memoria cum his qui erunt postea]. BudBib Eccle 1/11.

»pierwszy i stary« (1): ludźie/ którzy z oboiéy ſtrony dźiedźiny mieſzkáią/ wolnie będą łowić: iáko przedtym czynili/ gdy wodá ſwym piérwſzym y ſtárym [primaevum seu antiquum] rzéczyſkiem ſzłá. SarnStat 466.

»(i) pierwszy i teraźniejszy« (2): KrowObr B4v; Marszałek [...] vczynił do Krola competentem orationem vkazuiąc mu słuzby Pana Hetmanowe y pierwsze y teraznieysze ActReg 59. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

αα. W funkcji rzeczownika (2):
»pierwsze« (1):

Połączenie: »pierwsze ... wtore« (1): Otoż idę/ ábym czynił o Boże wolą twoię: Odeymuie pierwſze/ áby wtore poſtáwił [primum ... sequens]. WujNT Hebr 10/9.

»pirwszy« = pierwszy mąż (1): Wſzákoż lekce v ſiebie wſzytko pokłádáłá/ Prze ſlub ktory pirwſzemu chowáć obiecáłá. PudłDydo A3.
α. Po którym nastąpił drugi, tak samo nazwany, ale w istocie będący kimś a. czymś innym [brak postaci: na(j)pierwszy] (28): Abowim gdy go do ſzkoły przywyodą/ nie inácżey by go znowu myeli krzćić [...]. Ták yáko ná krzcye pirwſſym GliczKsiąż L3v; RejAp 142v, 174; ktoby ſię z nowu nie národźił przez Duchá świętego z wody nie odrodźił/ then káżdy w pierwſzym ſwoim rodzeniu zginie/ y kroleſtwo Boże to go pewnie minie. ArtKanc N3v.

Połączenie: »pierwszy ... wtory (a. drugi)« [szyk 5:2] (7): BibRadz II 135c marg; Pirwſza ſmierć ieſt gdzie tylko ſámo ciáło vmiera/ á duſzá przedſię żywa zoſtánie. Ale to nierowno okrutnieyſza/ [...] kto muśi potym vmrzeć ſmiercią drugą RejAp 23; BielKron 3v; IEzus Pan miáł być wtorym Adámem/ ktoryby też rodźić miał ſyny iáko on perwſzy [!] CzechRozm 155v, 155v marg; CzechEp 295; WujNT 383.

Wyrażenie: »pierwszy Adam« = pierwszy człowiek w opozycji do Chrystusa nazywanego wtórym Adamem [szyk 12:10] (22): GliczKsiąż C7; ábowiem Kriſtus ieſt wtory Adam/ iáko przez pirwſzego śmierć/ ták przez wtorego żywot przyſzły BielKron 3v; GrzegRóżn Lv; BiałKat 176; WujJud 93v; CzechRozm 28, 89v [2 r.], 124v, 155v, 155v marg (13); CzechEp 295; A iáko z boku pierwſzego Iádámá ſpiącego/ wyſzłá Iewá oblubienicá iego; ták z boku wtorego Iádámá ná krzyżu vſpionego/ wykſztałtowan ieſt kośćioł WujNT 383, Xxxxx; áby káżdy wiedźiał/ iż chrzeſt náſz zámknione grzechem pierwſzego Iádámá niebo nam wraca SkarKaz 516b.
c. Początkowy, poprzedzający, wstępny, po którym następuje część, etap właściwy [brak postaci na(j)pierwszy] (20): FalZioł V 9v; DEmoſtenes [...] był barzo vcżony, iedno wżdy pirwſzego ſłowa niemogł wymawiać á iakoby ſie zaiąkał BielŻyw 59; GlabGad E8; Praeludium, Pierwſze przegránie álbo przebieżenie przed práwym grániem. Mącz 199a; Umbrae pictorum, Pierwſze liniye málárskie/ pierwſze náznáczenie málowánia. Mącz 501d, 501d, 502a [2 r.]; Oczko A3; Tyś piérwſzą bryłę ćiáłá/ początki máłé/ Y linije człowieká nie doſkonáłé Widźiał KochPs 203; KochPhaen 20; KochProp 14; Calep 301a, 953b.

W charakterystycznych połączeniach: pierwszy(-a, -e) bieg lat, bryła, forma, kształt, linije (2), mrok, nakryszenie, naznaczenie, położenie, przegranie, słowo, strawność, trawienie, wschod.

Wyrażenia: »(jak) pierwszy sen« [szyk 2:2] (4): Concubia nox, Die tzeit der nacht ſzo es vmb den erſten ſchloff iſt, Pyrwospye álbo ſen pyrwſſy. Murm 12; BartBydg 33; LubPs T6; Pan młody bez bacżenia/ iák kot zágorzały. A gdy pierwſzy ſen przeſpi/ á obacży błędy: przyidźie mu ná pámięć z kim ſpi/ ábo kędy KlonWor 68.

»w pierwsze sny; w pierwszego snu czasy« = wczesną nocą (1;1): A wpierwſze ſny wnocy/ zſtąpił Anioł Boży y ziął go zdrzewá/ y z gozdzi/ y vcżynił go zdrowego SkarŻyw 188; StryjKron 632.

d. Dawny, starożytny; pradawny; prior, pristinus Vulg; priscus Mącz [w tym na(j)pierwszy (2)] (187): KromRozm III P7v; Dałeś nas zá przypowyeść w poſtronne narody/ Ze oni nye roſpomnyą ná pirwſſe przygody/ Coś nád námi pocżynał LubPs M2, Fv marg [2 r.], R5 marg, S3v marg, S4v, Z4v marg; Pelágyus Wthory/ Papieſz [...] ponowił vſtáwy/ pierwſzych Antykryſtow/ y ſrodze przykazał/ áby kxiężá álbo żony właſne/ porzućili/ álbo w kośćielech ludziom nieſlużyli KrowObr 233, 89v, 229v, 230v, 232, 232v, 236; Leop Iob 8/8, Zach 1/4; RejZwierz 81; A iákoż Krolowie pierwſzy przodki náſze ſądźili? [...] łatwie tho poznaſz z Kſyąg ſtárych OrzRozm T2v, O; Konrad Mázowieckie Kſiążę był vćiśnion od Pogan pierwſzych Pruſow BielKron 231v, 232, 318 marg, 359; GrzegRóżn F4v; Prisci poloni, Pirwſzy polacy. Mącz 322c; RejAp 112v, 144v; RejPos 265v, 312; RejZwierc 260v; BielSpr 62; RejPosRozpr cv; pierwſzy Izráelcżycy/ ktorzy byli w Bábilonie/ grzechy ſwe poználi y onych ſie káiáli CzechRozm 166, 169, **v; SkarJedn 178; ZA cżáſow pierwſzych Gotow/ wedle Spoletu miáſtá/ był mąſz wielebnego żywota Iżáák [!] SkarŻyw 324; CzechEp 47, 374; NiemObr 158; WujNT 411 [2 r.], 619, Gal 2 arg, s. 658, Iudae arg.

W charakterystycznych połączeniach: pierwszy(-e) antykrystowie, apostołowie (3), biskupi (2), cesarzowie (4), chwalcy, cuda (2), dobrodziejstwa (2), dobrotliwości, Gotowie, Izraelczycy, koncylija (2), krolowie (5), męczennicy (2), mniszy, narody (2), niezbożnicy, obyczaje, patryjarchowie, poganie, Polacy, prorocy, przygody, przypadki, rycerze, rzeczy (3), Rzymianie (2), słudzy, ustawy, walecznicy, wierni, zakonnicy.

Wyrażenia: »(na)pierwszy chrześcijanie, chrystyjanie« [szyk 13:3] (12:4): KromRozm I M2; MurzNT 56; Ieſli ták ieſt/ iáko ty tu powiedaſz/ tedyć pierwſzy krześćijánie/ [...] obrony żadney w Kośćiele krześćijáńſkim nie mieli? KrowObr 89v; BielKron 269v; BiałKaz G2; SkarJedn 12; Napierwſzy Chrześćianie byli iáko dziś w klaſztorách zakonnicy SkarŻyw 535 marg, 463; StryjKron 210; CzechEp 52, 71; z cżego wſzytkiego pokázuie ſię: iż oni pirwſzy Chriſtyánie/ nie śpieſzyli ſię do chrztu NiemObr 147, 11; LatHar 253; WujNT 408, 412 marg.

»(na)pierwszy kościoł, zbor, zgromadzenie« [szyk 81:25] (94:11:1): KromRozm I Fv; KromRozm III D8v; to co przed tym w pirwſzym kościele bywało/ iuż ſie tho dziś mniey/ á nie ták cżęſto/ okázuie LubPs A3, Q2v; KrowObr A3, A3v [2 r.], 24v, 83v, 101 [2 r.] (35); RejAp 30, 67, 185v, BB8; Tákowa zgodá/ miłość/ y iedność w pirwſzym onym koſciele Páńſkim záwżdy kwitnęłá/ o cżjm w dzieiach Apoſtolſkich. RejPosWiecz2 94; A wy śmiećie mowić/ że te Paćierze nie były znáiome pirwſzemu kośćiołowi. WujJud 187, 118v, 142, 186v [2 r.], 208v, 226v (11); Y ieſt to pewna á wiádoma rzecż/ że w onym pierwſzym kośćiele po Apoſtolech rozne były miedzy ludźmi Chrześćiáńſkimi poſty WujJudConf 193v, 8, 14v, 39v, 156v, 186v (14); Cżytamy też że y niewiáſty wdowy ſłużyły w pirwſzym koſciele RejPosRozpr c2v, c2v; RejPosWstaw [1432], [1434], [1434]v [2 r.]; BiałKaz G2; BudNT przedm d2v; CzechRozm 267; SkarJedn d6v; CzechEp 44; Apoſtołowie/ rządząc zbory one pierwſze/ [...] wyznawáli Piotrowę zwierzchność nád ſobą NiemObr 27, 13, 51, 55, 58, 65, 66; ArtKanc K9v; Stądći poſzły Wigiliae/ to ieſt/ czuynośći y nocowánia ná modlitwach/ ktore były w pierwſzym kośćiele zwyczáyne wſzytkim Chrześćijánom WujNT 116; Philon Zydowin [...] widząc w Alexándryey ono pirwſze zgromádzenie Chrześćijánow po wielkiey częśći z Zydow náwroconych [...] kśięgi nápiſał o wielkiey ich pobożnośći WujNT 125, 72, 125, 248, 337, 452 (16); PowodPr 21; SkarKaz 458a.

»pierwszy ludzie« (7): pirwſzi ludzie byli mocnieyſzego przyrodzenia FalZioł I 45d; GliczKsiąż Ev; Gdyż tedy tákie rzecży ſą wątpliwe/ przez dawność á niepiſánie pierwſzych ludzi BielKron 335, 333v [2 r.]; RejZwierc 12, 267.

»pierwszy ojcowie (kościoła a. święci)« (9): oni pirwſzy oycowie ſtárego koſciołá/ o ſpołecżnośći wiernych Páńſkich/ nigdy ták grubie nie rozumieli RejPosWiecz2 95v; CzechEp 45; do kilku ſet lat po Chriſtuśie pánu/ oni Oycowie pierwſzy/ nigdy o iednym Bogu/ ze trzech perſon/ áni wierzyli/ áni wyznawáli NiemObr 127, 133, 135 [2 r.], 137, 147; SkarKaz 43b.

Szeregi: »pierwszy, (a) dawny« [szyk 2:1] (2:1): WujJudConf 235v; Lukaſz ſwięty z nádchnienia Duchá S. on pirwſzy á dawny Koſcioł s táką pilnoſcią nam opiſuie. RejPosWstaw [1432]; (marg) Dilatio infirmitatis ná Seymie. (–) Nieſłychána to byłá rżecz zá pierwſzych dawnych Krolow. OrzRozm H4.

»pirwszy a starożytny« (1): [Elijasz i Jan Krzciciel] náſladuyąc pirwſſego á ſtárożytnego życya/ nyedbáli nic o rzemyęſlá te/ w kthorych ſie dzis nyewymownye kochamy. GliczKsiąż H2.

2. Dotyczy kolejności pod względem miejsca, usytuowania w przestrzeni; primus HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz [w tym: na(j)pierwszy (4)] (118): ZapWar 1551 nr 2684; OpecŻyw 182v [2 r.]; FalZioł V 16 [2 r.]; GlabGad A5v; KłosAlg D; LibMal 1545/101v; HistAl G3; Strzeż ſie w mowie ſtrzeż ſie w tańcu Poſtáwią cie w pirſzym ſzańcu BielKom G3; Leop 2.Mach 8/23; BibRadz Ex 26/6, Ez 45 arg, Zach 14/10, 4.Esdr 15/33, Iudith 14/1, 2.Mach 8/23, Hebr 9/2; Wſzytká źiemiá Duńſka morzem á Infułámi przegrodzona/ Pierwſza ieſt od ſłońcá wſchodu/ ktorey cżęść ieſt Szkánia/ [...] drudzy zową [...] Szkándináwia BielKron 292, 119, 142v, 222, 233v, 244v (10); Primum pilum vocabatur prima centuria in exercitu apud Romanos, Pierwſzy ſzyk. Mącz 299d, 248b, 299d, 322b; SienLek 153; HistRzym 2v, 3v; według wielkośći ludźi rząd pirwſzy/ co zowiemy Cżoło: ſtáwić BielSpr 9v, 12v, 14 [2 r.], 23v, 30v, 35, 35v, 65; BudBib I 1a marg, Iudith 14/1, 2.Mach 12/22; Strum L3v; BudNT Gg3; Ná Grocką też vlicę z Rynku w pirwſzym weſciu/ Bramę vbudowano StryjWjaz C; CzechRozm 16v; SkarJedn 118; StryjKron 230, 390; KochPhaen 7, 14, 23, 24; KochSz A3v [3 r.]; BielSjem 32; Calep [863]a; GostGosp 118; GrochKal 27; [Horacyjus Kokles] oſięgnąwſzy pirwſzą cżęść moſtu nieprzyiacielá idącego/ ná ſobie mężnie trzymał/ áż moſt rozerwány był Phil C; KochCz B2; do pierwſzego przybytku vſtáwicznie wchadzáli kápłani/ ktorzy ofiáry odpráwowáli. WujNT Hebr 9/6, s. 189 marg, Hebr 9/2, 8; SarnStat 1286; KlonFlis G2.

pierwszy od czego (1): iedz iey [ryby] mięſo zgrżbieta od głowy pierwſze zwono, wtore y trzecie/ á z brzucha nie iedz mięſa FalZioł IV 45c.

Połączenia: »pierwszy ... drugi (a. wtory) ... (trzeci (...))« (40): FalZioł IV 45c, V 7, 12v; GlabGad C4; KłosAlg B; HistAl G3; Leop Act 12/10, 21/19; BibRadz Ex 28/17, 39/10, Act 12/10, Hebr 9/6; Ná Pektorale położyſz cżterzy rzędy kámieni. W pirwſzym będą Smárágdus/ Topázius/ y Sárdus. W drugim Kárbunkulus/ [...] W trzećim [...] W cżwartym rzędzye Krizolit BielKron 34; [Salomon umyślił] miáſto Ieruzálem trzemi mury obtocżyć/ ták áby w pirwſzym okręgu był kościoł [...] W wtorym okręgu áby mieſzkáli ludzye [...] W trzećim rzemięśnicy. BielKron 76, 147, 276, 280v [2 r.], 315v, 427; Mącz 438b; SienLek 197, Aaaa3; obráli miedzy ſobą kilku/ czo cżerſthwieyſzych/ á dużſzych/ áby naypirwſzy/ mocney ſie gáłęźi viął y trzymał/ á drugi iego nog/ á záſię trzeći wtorego nog GórnDworz P5v; HistRzym [2], [2]v; BielSpr 20, 30v; BudBib 4.Esdr 11/27; Strum Kv, O; CzechRozm 174v; CzechEp 12; KochProp 11; Regeſtr ábo ſpiſek ſłow y rzeczy przednieyſzych/ ktore ſie w tym Nowym Teſtámenćie y w Annotácyách iego zámykáią. Pierwſza liczbá/ Rozdźiał; á wtora (y trzećia gdźie ſię tráfi) wierſz [...] pokázuie. WujNT Xxxxx, Act 12/10, Apoc 21/19; WysKaz 27; w tym ſłowie, piie, biie, etć. tám iuż piérwſzé/ i/ właſna vokaliſz, á drugié iuż conſonans. JanNKar E4v; CiekPotr 91.

»ostatni (a. pośledni) ... pierwszy« [szyk 3:1] (4): KłosAlg F; [o szyku bojowym] Oſtáthni rząd niepoſlednieyſzych mężow potrzebuie iedno iáko y pierwſzy. BielSpr 20, 9v; piſárze gdy ſię gdzie ktore słowo toż dwa kroć nie dáleko śiebie tráfiło/ tedy oni śpieſząc ſię cżęſto z pirwſzego ná poślednie ſkakali BudNT przedm b4; [ktory ná Turpianá Ambiusego ſpráwuiącego Komedią/ pátrzy/ z bliſká w pierwſzey formie na Theátrze/ ten ſię więcey vćieſzy: iednákże y ten nieieſt bez vćiechy/ ktory pátrzy w oſtátniey formie zdáleká CiceroBBud 23].

»pierwszy ... potym« (2): DVńſkie Kroleſtwo zámyka w ſobie niemáłą cżęść źiemie okrom wyſpow. Pierwſza Dánia/ [...] á potym Iucia BielKron 292; SienLek 25v.

Wyrażenie: »pierwszy [= wskazujący] palec« = index Murm [szyk 2:2] (4): Murm 58; Tak iżeby pirwſzy palecz brzuſzczem leżał na podle ſamego ſtawu dłoni koſci, wtori/ trzeci y cżwarty, ieden wedle drugiego naporząd. FalZioł V 12v; Puſczay krew s palcza pirwſzego/ Miod iedz/ a chron ſye zimnego. Goski A6 [idem] SienLek 43.
Szereg: »najpirwszy, najbliższy« (1): Vicinus proximus, naypirwſzy/ naybliſzſzy ſąſiad. Mącz 493d.
α. W funkcji rzeczownika (1): Dworzánin/ [...] cżáſu woienney potrzeby [...] [ma się starać] żeby záwdy ná cżele/ záwdy miedzy pirwſzemi bywał. GórnDworz D7.
3. Dotyczy kolejności w tekście [brak postaci na(j)pierwszy] (1054): BierEz H2v; OpecŻyw 1 [2 r.], 68v, 69, 143v [2 r.]; OpecŻywSandR nlb 2, 2v, 3v, 4 [2 r.]; PatKaz III 120; FalZioł II 2a, V 2, 60v; BielŻyw 63; w pirwſzey cżęſci thich tho kxiąg wypiſane ſą przycżyny ſkładnoſci á vſtawienia wſzitkich cżłonkow cżlowiecżych. GlabGad M, A4v, F4, O5; Rozdział pierwſzy o Ruſkiey ziemi y o iey powiatach. MiechGlab 76, 2; Przykład na pierwſzą cżęſć Reguły. KłosAlg F3v; Pienie abo pieſn pirwſza/ ieſt o Iezuſie WróbŻołt B, oo6, pp3v; RejJóz A4v, A5; SeklKat H3v, N3v, O2v, O4, X2; RejKup z6v; KromRozm I I4v; MurzNT kt, 1, 46; czterzei Ewangeliſtowie święći/ pierwſzá cześć Teſtamentu nowégo/ ſą terás ięzykięm Polſkim/ [...] wydrukowani MurzNTSekl A2; KromRozm II av, q4v, t4v; BielKom nlb 5v, 8, k. B; GliczKsiąż H; A toć ieſt pirwſza cżąſtká modlitwy LubPs A3v, B [2 r.], Bv żp, B4v żp, G2, N5 (16); GroicPorz C marg, a, a żp, nn; KrowObr 2v, 70v, 127, 127v, 151v (11); RejWiz A5, A9, 2 żp; Opiſuie w pierwſſym Pſálmie drogę ku wiecżnemu Błogoſláwieńſtwu. Leop Ps 1 arg, A, A żp, V3v żp, Kk5v żp, Ll4v, Ez 10 arg, SSss5v żp; RejZwierz 2 żp; Pierwſze Kſięgi Moizeſzowe/ ktore zową ięzykiem Greckim Geneſis/ á po polſku/ Początkiem álbo Rodzáiem. BibRadz I 1, I 1 [2 r.], 2 żp, 6 żp, 33d marg, 156 żp (18); OrzRozm A, B; BielKron A6 [2 r.], 4, 5v, 10, 20 [2 r.] (54); GrzegRóżn H; KwiatKsiąż L; Praefatio, Przedmowa/ To yeſt pirwſza rzecz przed yákiemi xięgámi. Mącz 119a, 327c; To ludźie obraża/ żeś w tym piérwſzym Dyálógu Poſłom Koronnym nieumieiętność zádał OrzQuin E4, A2v, A4v, B żp, E2v, E3, E4, Hv; SarnUzn B, Bv żp, C5; będźie pierwſzy rozdźiał o Częśćiach Wagi y Miáry Lekárſkiey. SienLek 45v; miey ná bácznośći pierwſzą literę onego imienia/ bierz ſye z nim/ do vkázáczá/ ktorégo porządek ieſt podług obiécádlá SienLek 196, 1 [2 r.], 14v, 15, 32, 40 (17); LeovPrzep a3, G4; RejAp BB7v, 94, 183v; GórnDworz B, H4v; Wſzytkich tedy miar ná dłużą będźie dwieśćie y śiedmdźieśiąt/ ták iáko y w piérwſzym piſániu ſmy mieli. GrzepGeom L4, E, F4v, L4 [2 r.], L4v; ZDa mi ſie żeś zrozumiał moy Bráćiſzku miły/ Co zá náuki Páńſkye w pirwſzey cżęśći były. RejPos 156v, 1, 11v [2 r.], 82, 215, 255 (12); RejPosWiecź2 90v; RejPosWiecz3 97v, 99; BiałKat 73v, 81, 113v; GrzegŚm 1; A to niechay będzie krotkie opiſánie tego Artikułu pierwſzego. KuczbKat 10, 10, 30; KuczbKat 45, 340 [2 r.]; RejZwierc A5 [2 r.], A5v, Bv, B2v, 1 (8); BielSpr 1; WujJud 17v; RejPosWstaw [213], 41v; BudBib b2, b2v [2 r.], b4, cv, I 1a (15); BiałKaz F2; Pierwſze kśięgi vcżyniłem o wſzytkiem Theofile. rć [Act 1/1]: TEn wirſz mógłby y ták być przełożon/ Pirwſzą rzecż/ (álbo mowę) vcżyniłem o wſzech (rzecżach) Theofile. BudNT Ii6, Act 1/1; CzechRozm 1, 1v żp, 15 [2 r.], 25 marg, 26v (19); Zgromádzenie wſzytkich náuk/ á zámknienie pirwſzych Ksiąg o Obycżáioch. ModrzBaz 68, kt, 1, 2v, 9v, 69v (19); SkarJedn A7v, A8, 1, 3 żp, 5 żp (12); KochPs 3, 5 żp; SkarŻyw kt, A3v, 257; MWilkHist A4 [2 r.], Bv; Macieia Striykowſkiego [...] Kroniki Litewſkiey Kſiąg pierwſzych Rozdział pierwſzy. StryjKron 1, 6 żp, 86; przyſzłymi [lege: przyszły mi] naprzod ná pámięć ty trzy ſentencie piſmá ś. ktore oto ná pierwſzey kárćie położone W.M. bacżyſz CzechEp *3v, *4, [3], 12 żp, 15, 16 (38); Pierwſza cżęść zámyka w ſobie vważánie zápalcżywey gorliwośći Xiędzá Kánoniká NiemObr 7, 7, 20, 41, 48; KochFr 5 żp; ReszPrz 75; WerKaz 279; KochPieś 1, 3 żp; PudłFr kt, 65; BielRozm 3; GórnRozm G, N3; KochPropKKoch 3; KochWr 25; GostGosp 6, 7 żp; GórnTroas 7, 8 żp; OKSZA STANSLAWA [!] ORZECHOWSKIEGO, Albo do Rycérftwá wſzytkiégo o woynie Tureckiéy RZECZ PIERWSZA. OrzJan 5; Naydźieſz w pierwſzym rozdźieleniu kilká modlitw LatHar 426, +12, ++8v, +++v, 1, 74 (27); W Pierwſzey Gęśli kártę przewroćiwſzy w pierwſzym wierſzu nie dołożono tego słowká Roki. RybGęśli A4, A4, B; w tym pierwſzym rozdziale mamy wzmiánkę wſzytkich trzech Bozkich oſob WujNT 307, przedm 32, 33 marg, s. 1 [2 r.], 124 [2 r.], 126 marg (26); WysKaz 3 żp; PIERWSZE KSIĘGI PRAW KORONNYCH: W ktorych [...] Wſzyſtko Wielkié y Wálné Práwo ſie zámyka. SarnStat 1; Ten Tytuł Contumáciiéy ma ſtać ná początku piérwſzéy częśći Proceſſu SarnStat 776, 5 żp, 5v, 7 żp, 9 żp, 19 (130); SiebRozmyśl F2v [2 r.]; WitosłLut A2v; KmitaSpit A2; PowodPr 6, 15 żp, 30; SkarKaz 2a, 39a, 39b, 80a, 117a (23); CiekPotr 92 [2 r.]; Threń Pierwſzy. O łáſkę ku Pánu wołáiący CzahTr B3, C4; GosłCast 13 [2 r.], 21; PaxLiz B; SkarKazSej 657b żp; RybWit [A2], [A2v]; (nagł) NAPIS PIERWSZY. (–) PAnieńſtwá kwiátek tu leży ſchowány SzarzRyt Dv, D.

W połączeniu z wyrazem „list” lub „epistoła” (przeważnie dodatkowo z imieniem lub nazwą adresata) (99): OrzList kt; Marius Coſſus, Rzymiánin [...] nápiſał w pirwſzym liśćie/ áby drugich nie ruſzáli á nie odwieráli áż powtore do nich poſzlą. BielSpr 38; Po napisaniu pierszego listu do wm MMPana iechałem z Kr. IMą naprzeiasczkę ActReg 172; SarnStat 981.

~ O listach apostolskich (96): o tim napiſſał Ian ſwięti w pyrwſzey Epiſtole SeklKat L4, H2 [2 r.], H2v, L3, M2v, O4v, P2v, R2; KromRozm I B4v; yákye przykazánya Páweł dał Korynthczykom/ o ktorych ſpomina w pirwſſym liſćye do nich piſſąc. KromRozm II g2v, ev, e2, e3, e4, e4v, m4, x4v; KromRozm III I3v, P2v; GliczKsiąż O5v; Przetzytay teſz ſobie pierwſzy liſt Páwłá ſwiętego/ ktory piſze do Koryntow KrowObr 202; Argument álbo ſummá Epiſthoły pierwſſey do Korintow. Leop 1.Cor arg, OO3 żp, QQ5v [2 r.], QQ6 żp, RR2, RR2 żp (11); BibRadz II 93 żp, 113, 115v, 128, 133; RejPos 301 [2 r.], 302; KuczbKat 410; RejPosWstaw [1103], [1432]; BiałKaz Dv, D3v; Ieſzcże/ lepak dziwnieyſzą tobie vkażę niezgodę/ wpirwſzem liście do Korint: w Roz: 15 BudNT przedm b2v, przedm c, k. 12, Kk3; CzechRozm 267v; SkarJedn 86, 92; CzechEp 317; NiemObr 30, 33, 34, 45, 76 (10); LatHar 285; [Budny] odrzuca y on cáły wierſz z liſtu pierwſzego Ianá S. WujNT przedm 6, przedm 30 [5 r.], s. 511, 513 [3 r.], 516 [3 r.], 520 (31). ~

Połączenia: »ostatni ... pierwszy« (2): Ieſli wybáwićiel świátá/ ieſt ſynem Bożym/ á ieſt Bogiem/ tedy nie może być iedno Bogiem prawdziwym. [...] A ták gdy przycżyny przą/ oſtátniey cżęśći iáko ſkutku/ przą ſie weſpołek [części] pierwſzey/ iáko pocżątku CzechRozm 61v; CzahTr A4v.

»pierwszy ... wtory (a. drugi) (... trzeci (...))« (43): GlabGad A4; Pyrwſſa częſc wiary była o bogu oyczu ktory wſzyſtko ſtworzył Wtora o Bogu ſynie/ ktory nas odkupył. Trzecia o duchu ſwiętym/ ktory nas poſwiącza SeklKat Pv, R4v; MurzNT A4 [2 r.]; KromRozm II e3v, r4; LubPs O6, aa4; GroicPorz C; KrowObr 2; BibRadz *4 [3 r.], I 451a marg; BielKron 78v; OrzQuin Hv; BiałKaz F, G; A to o tey pierwſzey cżęśći doſyć. Teraz o drugiey BudNT Ii; CzechRozm 93v, 168, 201v, *, **7; CzechEp 278; NiemObr 6, 22; Bo ták nápiſano w Kśięgách Geneſis, álbo Rodzáiu/ w pierwſzym y we wtorym Kápitulum WerKaz 282; ArtKanc A9v; niektorzy náznácżyli pierwſzy ártykuł [Kreda] Piotrowi ś. drugi Iędrzeiowi/ trzeći Ianowi/ cżwarty Iákubowi LatHar 9, 507; WujNT przedm 41, s. 16, 124, 187, 298 (8); SarnStat 877, 1267; SkarKazSej 657.

W charakterystycznych połączeniach: pierwszy(-a, -e) akt (3), artykuł (7), baśń, cząstka (10), część (126), dyjalog (8), ewanjelija (4), fabuła, gęśl (2), kápitulum (25), kazanie (8), książka (16), księga (230), miejsce (9), napis (2), oracyja, pieśń, piosnka, pisanie (8), pismo, powieść, psalm (8), rozprawa (3), rozdział (45), rozdzielenie (14), rozmowa (8), rym, rzecz (4), słowa (6), sprawa (4), strona (19), tren, wiersz (5), wstęp (2), wykład wywod.

Wyrażenie: »pierwsze przykazanie« = primum mandatum Vulg [szyk 24:2] (26): SeklKat B3, D2v, G2, S2v; LubPs S4 [2 r.]; KrowObr 111v; RejAp E5v; Piérwſzé przykazánie Ia ieſt pan Bóg twóy/ którym ćie wywiódł z Egiptu/ z domu niewolſtwá: Nie będźieſz miał bogów inſzych przedemną. BiałKat 43v, 46, 48v [2 r.]; KuczbKat 270, 275, 280 żp; Pierwſze Przykazánie nie zgołá Obrázow/ ále báłwánow cżynić y ſtáwiáć zákázuie. WujJud 46 marg, 46, Mm7v; CzechEp 239; ArtKanc M2v; o pierwſzym Przykazániu maſz wyráźne Dekrety Koncylium Lugduńſkiego LatHar 120, 113, 130; WujNT Mar 12/30; PowodPr 28, 39.

Zestawienia liczebnikowe (20):

Zestawienia bezspójnikowe (16):

dziesiątki, jednostki (14): napiſál Izaijáſs/ we cżterdzieſté pirwſſé kapi: rzekątz: Iako oblubienicę okráſil mie koroną pán buog OpecŻyw 189; RejPs 62; LubPs E4v żp, Hv żp, L2v żp, N3v żp, O5v żp (8); SienLek 78v, 120; ModrzBaz 49, 96v.

setki, jednostki (1): Pſalm Setny pirwſſy. LubPs X3 żp.

setki, dziesiątki, jednostki (1): Pſalm ſetny cżterdzyeſty pirwſſy. LubPs ee3 żp.

Zestawienia ze spójnikami: spójnik „i” łączy dziesiątki i jednostki (4): Rozdzyał dwudzieſty y pirwſzy kſiąg pirwſzych/ o záłożeniu Rzymu/ y o ſpráwie iego. BielKron 98v, 129v, 233; SarnUzn G4v.

a. Poprzedni, wcześniej wymieniony (41): FalZioł V 33; SeklKat O4; KromRozm II dv; Tę wątpliwoſć (odpráwiwſſy yuż pirwſſą) tu Mnich Dworzáninowi wybiya/ y okázuye mu/ co á ktory yeſt práwy koſćyoł boży KromRozm III A2v; RejWiz 156v; BibRadz I 126b marg; OrzRozm Q3v; BielKron 241, 287, 438v, 447; GrzegRóżn D, G3; SienLek 40v, 49, 53v, 121, 121v; To piſánie z ónym piérwſzym ſye zgadza GrzepGeom L3v, I2; RejZwierc 89v; Y ten tákże dowod/ podobny ieſt pierwſzemu. CzechRozm 44, 43; SkarJedn 72; CzechEp 255, 303, 306; KochPhaen 8, 15; LatHar 208 marg, 277; Inſzé potwiérdzenié Státutów Zupnych, iednákie z piérwſzym, iedno iż krótſzé. SarnStat 337 [idem 338, 381], 36, 47, 338, 381, 617.

pierwszy przed czym (3): Słyſzelichmy tu w tey przed tą pirwſzey roſprawie/ iáko dla złego á oſpáłego páſterzá giną [...] owiecżki RejAp 36v, 79, 80.

W przeciwstawieniu: »pierwszy ... pośledni« (1): potrzebá áby ié [książki] porząd czytał z przodku począwſzy áż do kóńcá: ábowiem tu iedno z drugiégo idźie/ ták iż bez piérwſzych rzeczy/ poślednieyſzé nie mogą być rozumiáné GrzepGeom B4.

b. O którym wzmiankowano w pierwszej kolejności; prior Vulg, Modrz, JanStat; primus PolAnt, Modrz (204): LibLeg 6/55; OpecŻyw 74v; PatKaz III 92v, 140v; HistJóz Bv; PAproć [...] liſt ma ktori roſcie iako by pioro ſtrusowo [...] Ieſt też drugi rodzay paproci ktorą zową Sarex tey liſcie ieſth podobne pierwſzey/ iedno iſz ma gęſtſze gałąſki FalZioł I 55d, I 3b, 37a, 38c, 41c, 62a (24); GlabGad Lv, L6; MiechGlab ktv; Ieſtli pirwſzy y trzeci termin: maią rozne mianowanie/ tedy ie obroć na iedno mianowanie. KłosAlg E3v, A3, D4, E3, E4, F (11); Thy trzi pyrwſze modlitwi ſą proſby oduſzne rzeczy SeklKat S3, V4; MurzNT 3v, 58v, 96 [2 r.]; Diar 41; GliczKsiąż P5v, Qv; LubPs G2 marg, O4v marg, S3, Y4v marg; KrowObr 81 [2 r.], 84v; RejWiz 80, 168; Leop 1.Par 11/21; RejFig Cc6; BibRadz Ez 10/11, 40/29, Dan 7/8, I 481, Matth 21/31; BielKron 239v, 287v; OrzQuin D3, P4v; RejAp 172, 173; [trojaki sposób jest trefnowania] Wſzytki thákowe powieśći/ należą pirwſzemu ſpoſobu dworowánia. GórnDworz O8, O4v, O8v, P6v, S4; GrzepGeom I2v; HistRzym 58; RejPos 45v, 126v, 135v, 137v, 143v, 274, 297; KuczbKat 95, 170, 330; RejZwierc 94v, 142; BielSpr 14, 30v, 62; Tákże ći [Kalwin i Beza] ſą ſłudzy Boży/ iáko y oni pierwſzy ktoreśćie przed tym wylicżyli WujJud 13; RejPosWstaw [1102]; BudBib Dan 7/8; Piotr z Ianem weſpołek chadzáli [...] Tákże Páweł z Bárnábaſzem ſpolnie chodźili y náucżáli/ á obádwá też iáko y pierwſzy wiernymi byli CzechRozm 190, 13, 18v, 19, 29v, 99, 189v; ModrzBaz 3v, 34v, 71, 123; Oczko 34v; SkarŻyw 338; ZapKościer 1580/11, 1582/28; StryjKron 457, 492; CzechEp 76, 113, 115, 143, 254 (9); ActReg 107; GrabowSet K; [państwa i bogactwa szczęściem i mądrością stoją] mądrość/ ácz podleyſza ieſt owégo piérwſzégo/ więtſza iednák nád inſzé wſzyſtkié przymioty y dáry OrzJan 92, 49; Pierwſzy ſpoſob nalepſzy ieſt/ miedzy temi trzemá. LatHar 514; WujNT Matth 21/3; JanNKar F2; JanNKarKoch D4v, Ev, E3v, Gv; SarnStat 294; SkarKaz 6a; SkarKazSej 664b.

Połączenia: »pierwszy ... pośledni (a. ostatni, a. ostatek)« [szyk 8:1] (9): KromRozm II q4v; BibRadz I 451c marg; KwiatKsiąż Kv; RejAp 43; CzechRozm 63; Pirwſze mężoboyſtwo názowmy rozmyślne y vmyślne/ drugie nagłe/ trzećie potrzebne/ cżwarte niebácżne á przygodne. Dwoie pirwſze gárdło zásługuie/ ále dwoie poślednie nie ModrzBaz 78v; Iedná z nich [z gwiazd] Cynozurá po Grecku ſye zowie: Tá druga ieſt Helice. pośledniéy Grékowie/ Ale piérwſzéy Sydonſkie nawy vżywáią KochPhaen 2; ActReg 111; Luter [...] ſobie ná grobie nápiſáć dał: Peſtis eram uiuus: moriens ero mors tua, Papa. Pierwſze ſłowá ſą prawdźiwe: [...] ále oſtátnie proroctwo opák wyſzło PowodPr 55.

»pierwszy ... ten« [szyk 7:6] (13): KromRozm III D6v; Wielka tu rozność ieſt/ iedney od drugiey [pani]/ y niewiem komuby ſie tey fáłſz podobáć/ á oney pirwſzey pomierne ochędoſthwo/ á ſzcżyrość nie podobáć mogłá. GórnDworz G2, D2v; GrzepGeom F2v [2 r.]; ModrzBaz 76v [2 r.]; á ieſliby/ poki ieden mowi/ było drugiemu od Duchá ś. nátchniono co lepſzego/ áby pierwſzy milczał/ á ten mowiL WujNT 615; WysKaz 20, 31 [2 r.]; CiekPotr 46; GosłCast 30.

»pierwszy ... wtory (a. drugi)... (trzeci (...))« [szyk zmienny] (43): PatKaz III 146v; FalZioł I 140d; więcey ſie raduy z vcżynionego dobrodzieyſtwa niż z przyiętego, bowiem pierwſza rzecż tobie ku chwale, á wtora ku potępię będzie. BielŻyw 51, 161; MiechGlab 21; LibMal 1545/106v; KromRozm I I2v; MurzNT 43v [2 r.]; KromRozm II b4, r4; GroicPorz ee2; RejWiz 76v; BibRadz 1.Reg 6/25; KwiatKsiąż F3v, G, L3; Wiem też iednego/ ále to mędrſzy/ ktory vmie dwie náuce/ iednę náder dobrze/ á nie cżyni iey ſwą profeſſią: á drugą vmie też niezle/ ále wdy nie ták/ iáko pirwſzą/ á they cżyni profeſsią. GórnDworz N5; HistRzym 97v; RejZwierc 268v; BielSpr 20v; CzechRozm 18v [3 r.], 19, 36v, 189; ModrzBaz 46, 121v [2 r.]; SkarŻyw 243; CzechEp 359; NiemObr 39; ActReg 135; LatHar 74, 128, 375, 558; Pan Chriſtus ná oſtátniey wieczerzy ſtoł poſpolity z ſtołem świętym złączył; y ná pierwſzym báránká/ á ná wtorym ćiáło y krew ſwą rozdawał WujNT 419, 288; WysKaz 20; CiekPotr 35; SkarKazSej 707a.

α. W funkcji rzeczownika: »pierwsze« (1): Wráczáiąc ſie tedy do pirwſzego/ ták powiedam pánie Boiánowſki/ iż [...] GórnDworz Ii4v.
4. Dotyczy umownej kolejności; primus Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat; prior Modrz [w tym: na(j)pierwszy (21)] (514): PatKaz III 117v; FalZioł I 1a, V 16c, 23; Rozdział 2. O pirwſzym ſmyſle ktory ieſt widzenie. GlabGad B4; Ta napierwſza licżba rozdzielanie prziymuie/ gdyż ze dwu rzecży lubo cżęſći ſie zkłada KłosAlg A2, A2v; MiechGlab 76; Aleph. To ieſt pierwſſe ſlowo żydowſkie wobiecádle ktore zową po żydowſku Aleph RejPs 175, 175v; SeklWyzn ktv, A; RejJóz N6; SeklKat G4v; MurzNT 18v, 91; GroicPorz x marg; KrowObr 85 marg, 101v marg, Tt3, Tt3v; RejZwierz 134; WyprKr 48; OrzRozm V3; BielKron 132, 196, 253, 263v, 331v, 450; RejAp 117v; kazał ſąd ſtánąć ſwiádkom y ſpytano pirwſzego/ iákąby tego wiádomość miał GórnDworz R3v; GrzepGeom Pv; A to maſz pirwſzą náukę s tey Ewányeliey ſwiętey/ ábyś ſie thego ſtrzegł/ żeby cie nic inſzego nie vwodziło ná żadną iną ſtronę RejAp 70v, 183v, 300; BiałKat 76v, 171, 328v; KuczbKat 70, 75, 90, 110, 310, 355; RejZwierc B, 57, 89, 139 [2 r.], 141v; Pirwſza [...] Rotá wſzyſtki inne przechadzałá wielkośćią [...] W ktorey też bywáli Mężowie przednieyſzy y ták ſpráwni iáko pierwſzy BielSpr 12, 14; WujJudConf 188; RejPosWstaw [212]; BudBib Gen 32/17; BiałKaz K4; BudNT Matth 20/10, 21/29; CzechRozm 5, 18v, 141, 155, 209, 216v; Oſobliwa ono kaźń/ ktorą Kámbiſes Perſki Krol Syſámnego pirwſzey cżęśći Azyey Stároſtę ſkarał. ModrzBaz 88v, 121v [3 r.], 122v [2 r.]; SkarJedn 17 marg, 233; SkarŻyw 143, 180, 312; ZapKościer 1581/24; StryjKron 46; CzechEp 111 marg, 174, 296, 352 marg, 359; NiemObr 51, 127; WerGośc 237; ArtKanc M3; GostGosp 38; GrabowSet K; LatHar 98, 392; Przyzwawſzy tedy z oſobná káżdego z dłużnikow paná ſwego/ rzekł pierwſzemu: Wieleś ty winien pánu memu? WujNT Luc 16/5, 21/28, 90 [3 r.], 838; Imioná Panow Swietckich té ſą. PIérwſzy Pan Ian z Melſtiná/ Káſztelan Krákowſki SarnStat 371, 2, 27, 48, 63, 70 (16); SkarKaz 485b; GosłCast 21, 40, 52, 68, 75; KAZANIE WTORE. O miłośći ku oyczyznie/ y o pierwſzey chorobie Rzeczypoſp: ktora ieſt z nieżyczliwośći ku oyczyznie. SkarKazSej 664, 678a marg.

pierwszy z kogo, z czego (6): KromRozm III I3; BudBib 2.Mach 7/2; potrzebá tu iuż rzecż pierwſzą ze trzech/ z pocżątku tey Káp. námienionych/ obacżyć. CzechEp 231, 287, 378; NiemObr 122.

sg N n oraz f w funkcji przysłówka: »pierwsze, pierwsza« = po pierwsze (2:1): RejPos 12v; Napierwsze Pan Hetman powtorzył co i pierwej [...] Powiedział y to ze za niedziel kilka [...] woisku słuzba wychodzi ActReg 15.

~ Połączenie: »pierwsza ... druga« (1): O tymże wienie, y o opráwie. PIérwſza/ gdy kto pánią wiáno máiącą wypędźi z opráwy: Druga/ gdy brát brátu dźiału pozwolić niechce SarnStat 532. ~

Połączenia: »pierwszy ... drugi (a. wtory) ... (trzeci (...))« [szyk zmienny] (338): BierEz F, M2v; OpecŻyw [34], 74v, [80], 179v, 186v; FalZioł I 18a, V 15, 31, 32, 99v; GlabGad B3, B5 [2 r.], B7v, D7v, E2 (13); CZtirzy ſą Hordy, to ieſt, vphi Tatarow [...] Pirwſza [horda] ieſt Tatarow zawolſkich. Druga Przekopſkich. Trzecia Koſanſkich. Cżwarta Nohayſkich. MiechGlab 28, 3, 10, 21, 73; Oſmiora licżba ieſt też od zacznoſći nie oddalona, bowiem ona z pierwſzey y z wtorey rowney licżby składa ſie to ieſth gdy wezmę cżtyrzy kroć dwoie/ bedzie [!] oſm/ thakież dwa kroć cżtyrzy KłosAlg A3v, kt, E2v, F4, G2v, G4v [7 r.], H, Hv; Głupi człowiek ieſt troiaki, Pirwſzi był Adam ktory [...] zaprzał ſie pana Boga [...] drugi ieſt wſzelki poganin ktori ſie przi pana boga Trzeci ieſt zydowin ktori przy tego aby pan Ieſus był wiernym bogiem. WróbŻołt E, D6v, S5v; SeklWyzn Ev; SeklKat E4, N2v, O4, Sv; HistAl N5; GliczKsiąż N5; LubPs Cv marg, F4v marg, Gv marg, K3v marg, Z3v; GroicPorz c4, f2, k2, k3, i4v (8); trzy przytzyny być powieda/ dla kthorych ſie Papieże wádzą o papieſtwo. Pierwſza przytzyná Bogáctwá/ Druga Pychá. Trzećia Roſkoſzy tego ſwiátá. KrowObr 28v, 64v, 102, 156, 214, 238, Uu3v; Pierwſſe oblicże Cżłowiecże/ Mátheuſſá znácży: [...] Wtore oblicże znácży Márká Leop *2v, *2v, 4.Reg 25/18, Luc 14/18, 19/16; Kondrat [...] targu chćiał dowieſć ſzeſćią świádkow/ Z ktorych pierwſzy Piotr á drugi Iákub Kmotr tego Kondratá UstPraw C4v; RejZwierz 132; WyprKr 3, 31v, 33, 35v; BibRadz I 111b marg, 281a marg, Ez 10/14; OrzRozm D2, S4v, V2; W Angliey ſą trzy ięzyki/ pierwſzy ktorym poſpolićie mowią Szkoty y Angli/ Drugi ieſt Hibernicki/ ktorym mowi lud poſpolity w Szkociey. Trzeći ieſt [...] Brytáńſki. BielKron 277v, 7 [2 r.], 23, 27, 38v, 57 (22); KwiatKsiąż Bv, H4; Mącz 198d; SarnUzn G5, G8v; SienLek 15, 28, 28v, Vuu2v; LeovPrzep a2v, H3, I3v; RejAp 48v, 96v [2 r.], 172, 183, 193v, Ff4v; GórnDworz L4; Iż kiedy cztéry rzeczy máią iednáką proporcyą/ iáką piérwſza do wtóréy/ táką trzećia do czwartéy: tedy [...] GrzepGeom P, E4, H3, Pv; HistRzym 99v; RejPos 73, 157, 191, 193, 221; RejPosWiecz2 91 marg, 93v [2 r.]; RejPosWiecz3 99; BiałKat 171; GrzegŚm 35, 36; KuczbKat 40, 110, 330, 355, 381, 425; Pirwſze/ wtore/ trzecie/ cżwarte lekárſtwo ná gniew. RejZwierc B, A6, 79v, 108v; BielSpr 6v, 12, 13, 13v, 19v (9); WujJud 42; RejPosWstaw [212] [2 r.], [414]v, [1432], [1433]; MycPrz II B4, C, C4; Strum B2v; BudNT przedm b4 [2 r.]; CzechRozm Av, A4v, 7, 15, 136v (8); ModrzBaz 4, 15, 78v, 121v [2 r.]; SkarJedn 75, 122, 168, 263, 274, 275, 369; SkarŻyw 152, 168, 173, 189, 260 (8); ZapKościer 1582/28v, 1584/44v, 52v, 1585/68; StryjKron 612, 682, 752; CzechEp 138, 185, 188, 235, 239 (10); NiemObr 7, 50, 51 [2 r.], 101; PIérwſzą/ wtórą/ y trzećią/ czwartą wieś/ y piątą/ Szóſtą tákże/ y śiódmą/ óſmą/ y dźiewiątą/ Niewiem/ miły doktorze/ w któréy maſz kráinie/ Iam tylko był w dźieśiątéy [nazwa miejscowa wsi będącej własnością Montanusa]/ która przy Lublinie. KochFr 71; KlonŻal A3; ReszPrz 111; WerKaz 283, 285; BielSen 9; GórnRozm B3, K2v; Te przyczyny KIM do tego przywiodły Pierwsza obyczaie w pobozne skromne niewyniosłe Druga zacnosc Familiey [...] Trzecia zasługy w przeciwko RPtey ActReg 47, 4, 4v, 25, 27, 39 (13); Phil F; Przyſzli tedy drabi/ y złamáli goleni pierwſzego/ tak[że] y drugiego/ ktory z nim był vkrzyżowany. LatHar 736, +3v, 13, 58, 59, 97 żp (24); WujNT przedm 9, 17, s. 23 marg, 30, 193, Luc 19/16 (15); WysKaz 3, 4, 15, 17; JanNKar E3v; JanNKarKoch D4v, Ev [2 r.], E2v, E3v, Fv, F2v, G; GŁOWNE PRZYWILEIE y Wolnośći cztéry [...] Piérwſzy, iż ſobie wolnie obiéramy Páná wſzyſcy. Drugi, iż nic nowégo niemoze Król Polſki Pan náſz ſtánowić bez nas wſzytkich, Trzeci, iż [...] Czwarty, iz [...] SarnStat 65, 68, 241, 318, 515, 578 (11); SiebRozmyśl G2; Iáko Poſpolite ruſzenie ćwicżone do boiu/ y opátrzone w potrzeby boiowe vcżynić/ Punkt pierwſzy. [...] Punkt wtory [...] Punkt trzeći. [...] Punkt cżwarty. [...] Punkt piąty. [...] GrabPospR K2, L2, M2v [2 r.]; PowodPr 17; SkarKaz 39b, 240b, 278b, 484b; VotSzl D, D4v; CzahTr L4; GosłCast 4; SkarKazSej 664b, 678a [2 r.], b, 689a; KlonFlis A4v; KlonWor **2; ZbylPrzyg ktv.

»pierwszy ... ostatni« (2): Szkoł vcżenia ábo Akádemiy wſzytkich trzech ięzykow/ ieſt [w Hiszpanijej] siedḿ. Pierwſza Sálmáticeńſka/ [...] Illerdeńſka oſtátnia. BielKron 279v; CiekPotr 68.

»pierwszy, śrzedni, ostatni« (2): KłosAlg F3v; Pierwſze woyſko wiodł Sáſkie Kſiążę/ weśrzednie [tj. środkowe] Lántgráw/ oſtáthnie Iurgá Málſpurſki BielKron 227v.

Zwrot: »na pierwszym miejscu kłaść (a. stawić, a. położyć); na pierwszym miejscu położon« [szyk zmienny] (7;1): Abram tu ná pierwſzym mieyſcu położon/ nie dla thego żeby był pirworodnym/ ále dla iego Hiſtoryey ktorą potym wypiſuie BibRadz I 6d marg; SkarJedn 65, 75 [2 r.], 76; WujNT 519; Znáczna tedy ieſt rożność y w tym obierániu ktore Pan czyni Piotrá ś. od innych Apoſtołow/ gdy go ná pierwſzym mieyſcu ſtáwi: y oſobne nád inne [...] przywileie dáie SkarKaz 607a, 606b.
Wyrażenie teol.: »pierwsza osoba, persona« [o Ojcu w TrójŚwiętej] [szyk 9:6] (9:6): powiedamy że Oćiec ieſt pierwſzą perſoną/ nie ták to rozumiec mamy/ iákoby w Troycy było co pierwſzego álbo pośledniego KuczbKat 15, 10 [2 r.], 15 [3 r.]; ták wierzą y ták twierdzą: że Bog oćiec/ to ieſt pierwſza oſobá w Boſtwie/ mowił y roſkázował CzechRozm 15, 16v [2 r.]; CzechEp 146 [2 r.], 174, 214 [3 r.].
a. O Piotrze Apostole (w rozważaniach na temat znaczenia określenia „pierwszy” w Matth 10/2) [brak postaci: na(j)pierwszy] (25): BudNT Matth 10/2; Gdy też Máteuſz S. Apoſtoły miánuie/ mowi: Pierwſzy Piotr/ Y inni dwá Ewánieliſtowie ná pierwſzym go mieyſcu nád inne ſtáwią SkarJedn 65, 74, 75 [2 r.]; SkarŻyw 536, 597; WujNT Matth 10/2, s. 43 [4 r.].

pierwszy czym (3): tedyć muśi być [Piotr] pierwszy/ abo pirwośćią powołánia/ [...] ábo iákim doſtoieńſtwem. SkarJedn 74, 75, d8v.

pierwszy miedzy kim (6): SkarJedn 74, d8v; Ambroży S. ták ná to mieyſce piſze: Godna rzecz byłá/ áby Páweł prágnął widzieć Piotrá: iż on był pierwſzym miedzy Apoſtoły/ ktoremu był Pan Chriſtus pieczą kośćiołow zlećił. WujNT 652, 655, Aaaaaa4; SkarKaz 546a.

Połączenia: »pierwszy ... wtory ... (trzeci (...))« (2): Bo rzekſzy Pierwſzy Piotr/ miał mowić wtory Iędrzey/ trzeći Philip (cżego lidzbá potrzebowáłá) Lecż tego nie cżyni/ dáiąc znác/ iż nie dla lidzby rzekł pierwſzy Piotr/ ále dla doſtoieńſtwá. SkarJedn 75; SkarŻyw 597.

W porównaniu (2): A iáko głowá pierwſza ieſt miedzy innemi członkámi/ ták pierwſzy Piotr: ktoremu ſámemu po tey mocy ktorą wźiął z innemi ſpolnie/ rzeczono: Páś owce moię. SkarKaz 606a-b.

Wyrażenie: »pierwszy w porządku« (1): Miedzy Apoſtoły S. Pirwſzy Piotr: powiádáią/ iż ieſt pierwſ[z]y w porządku á w niedoſtoynośći [lege: a nie w dostojności]/ ábo iáko po Láćinie mowią/ ordine non dignitate. SkarJedn 74.
5. Dotyczy wartościowania (600):
a. Najważniejszy; największy, przodujący, najwyższy w hierarchii; primus PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz; primarius Mącz, JanStat; altissimus, cardineus, cardinalis, praecipuus, princeps, summus Mącz; principalis JanStat [w tym: na(j)pierwszy (84)] (494): Zrządzenie pierwſze po Bodze/ Dáło ludziem tu dwie drodze: Ktorzy ich nie dobrze wiedzą/ W błędzie wielkim záwżdy chodzą BierEz F; OpecŻyw 84v; FalZioł +2; BielŻywGlab nlb 15; wſzelka rzec ſtworzona żawſze ciągnie ku doſkonałoſci ſwey. A ile nawięcey może tim barziey żąda przyrownać ſie ku oney bytnoſci pirwſzey ánie ſmiertelney, ktora ieſt Pan Bog GlabGad A4v, A5; MiechGlab 64; ComCrac 15v; Bo to [pokój] pierwſſy klenot Boży Z ktorego ſie zgodá mnoży RejRozpr I4, B4v; RejJóz O2; RejKup b3; wáſſá Antyocheńſka ſtolicá/ ktora nyegdy pirwſſa byłá/ Rzymſkyey vſtąmpiłá KromRozm III N7, P2v; Diar 30, 88; BielKom A4v; Táć yeſt pirwſſa mądrosć/ páná bogá ſie bać GliczKsiąż P6, 17 [2 r.], 120; RejWiz 74v, 80, 168, 192v, 192v marg, Dd2; ſynowie Dawidowi/ pierwſſy przy ręce Krolewſkiey. Leop 1.Par 18/17, Ez 27/17, Dan 10/13; RejZwierz 113v, 134; OrzRozm L4v; Kſięſtwo Suzdalſkie [...] było tho Kſięſtwo napierwſze/ poki był ſtholec Kniáżow wielkich w Wołodźimierzu. BielKron 434, 81v, 119, 121, 151, 209, 213v, 413v; KwiatKsiąż C3v, Iv; Primario loco esse, W pierwſzey poważnośći być. Mącz 322a, 12b, 38c, 131a, 235a, 321d (18); OrzQuin S, V3; SienLek 79; RejAp 16v, 42; [Cesarz Lew] roſkazał vcżynić trzy obrázy/ ktoreż w kośćiele napierwſzym poſtáwiwſzy [...] przykazał groźnie/ áby wſzytcy ony obrázy chwalili. HistRzym [2]; RejPos 49v, 56, 69v [2 r.], 79, 170v [2 r.]; Doktor Optatus iednę Kátedrę opowiádáiąc być piérwſzą/ ná któréy śiedźiał Piotr Apoſtół/ wnet wylicza ſucceſſyą BiałKat 123v, 125v, 253v; KuczbKat 205; TO napierwſza obroná Zamkow álbo Miaſth/ mieć doſtátek wſzyſtkiego/ á nawięcey ſtrzelby i prochu BielSpr 64, 12v, 29; WujJud B2, 120 [2 r.], 122; RejPosWstaw [414], [414]v; BudBib 2.Reg 19/43; BudNT Luc 15/22; StryjWjaz A4; CzechRozm 221, 259; PaprPan Q3; Napirwſze ſtáránie ma być o náucżyćieloch y o vcżnioch ModrzBaz 134v, 15, 70, 181, 190 [2 r.], 381; Ale Bocheńſkié álbo Wieliczkié Zupy/ czemu nie piérwſzy dźiw/ nie w Polſzcze tylko/ ále ná wſzem świećie będźie? Oczko 8v, 3v, 18v, 22v, 26v; bogoboyność pierwſzy ieſt fundáment wychowánia dobrego SkarŻyw 153, 26, 46, 140, 172, 211 (15); MWilkHist Ev; StryjKron 46, 165; Słuchaymyż też kanonu Syrmieńſkiego Koncilium: Z ktorych pierwſzy ieſt. Ieſli kto oycá y ſyná powieda być dwu/ Bogu/ niech będźie przeklęty CzechEp 249, 138, 205, 254; NiemObr 66; KlonŻal A2; ReszList 181; WerGośc 215; [Jan Tarnowski] Był wźiętym v wſzech ludźi/ nióſł piérwſzé vrzędy KochTarn 78; KochWr 32; gdyz natakie vrzędy ludzie domow pierszych zawzdy bywali obrani. ActReg 47, 43; GostGosp 6 [2 r.]; Napirwſza to cnotá/ ięzyk ſwoy hámowáć Phil G; WujNT 68, Matth 20/27, s. 93, 141 marg, Mar 10/44 (8); SarnStat 41, 55, 192, 492, 1073 (10); ná tę pierwſzą gwałtowną y śilną potrzebę/ w náſzey Rzecżyp. żołnierz ſnádnie zebrány być może. GrabPospR L2; PowodPr 17, 26, 66, 80; SkarKaz 43b, 80b [2 r.], 117a, 348a, 455b, 514a [2 r.], 606b; GosłCast 15, 16; A ktora ieſt pierwſza y záſłużeńſza mátká/ iáko oyczyzná od ktorey imię maćie/ y wſzytko co maćie od niey ieſt? SkarKazSej 665b, 679a marg, 696a, 707b; KlonWor 3.

pierwszy z kogo, z czego (7): Ieſus przyſzedł na świat/ aby grzéſzné zbawił/ ſktorychem iá piérwſzy ieſt MurzHist F2v; Napierwey bądź ſpráwiedliwy/ boć ſpráwiedliwość ze wſzech cnot ieſt napierwſza BielKron 258, 117v; RejPosWstaw [1432]; SkarJedn 195; CzechEp 111, 118.

pierwszy nad kogo, nad co (7): KrowObr 142v; A nád wſzytki roſkoſzy to ieſt pirwſza iemu/ Aby ſobie po pracy wdzyęcżnie odpocżynął RejWiz 31; OrzRozm E3v; Mącz 123a; SkarJedn 168; IEZVS, wźiął po onym vniżeniu ſwoim ná źiemi/ [...] wielką y napierwſzą cześć v Oycá nád wſzytko ſtworzenie SkarKaz 242b; SkarKazSej 660a.

pierwszy czym [= pod względem czego] [w tym: u kogo (1)] (5): przywiodł bym wiele ludzi á przykład/ ktorzy vrodziwſzy ſie w pirwſzych zacnoſcią domiech/ ſromotnie żyli GórnDworz D3; SkarJedn A5v; Co to ieſt/ iſz ten vćiebie ſłuży/ ták zacny cżłek y Senator/ á prawie v nas doſtoynośćią pierwſzy/ Piotr Mytnik? SkarŻyw 99.

pierwszy miedzy kim, miedzy czym (35): PowUrb Iv; FalZioł IV 49b; KromRozm I C3v; áby biſkupowye wſſech narodow wyedźyeli/ ktoryby myędzy nimi pirwſſym był KromRozm III N6, H3; RejWiz 26v; Leop 1.Par 11/25; Zdobiąc ze wſząd ſwe ſpráwy/ pięknemi cnotámi/ A to ſnadź pirwſza roſkoſz/ miedzy roſkoſzámi. RejZwierz 134; BibRadz *5; OrzRozm R; BielKron 305v [2 r.]; KwiatKsiąż K3v, N3v; Mącz 297a, 322b; GórnDworz Dd7v; RejPos 276v; RejZwierc 119; BielSpr 44; BudBib Ex 12/2; SkarŻyw 597; GórnTroas 21; Mágdálená/ [...] pierwſza miedzy grzeſznymi do oglądánia Páná zmartwychwſtáłego przypuſzczona byłá LatHar 463, 211, 484; WysKaz 40; SkarKaz 606a.

pierwszy nad kim (7): RejPs 132v; BielKron 69v; wedle poſtánowienia cżterech Synodow/ naywyżſzy ſtárego Rzymu Papieſz/ pierwſzym ieſt nád wſzytkimi kápłany. SkarJedn 147, A8, 117, 180; SkarŻyw 318.

pierwszy po kim, po czym (49): BierEz F; ForCnR Bv; WróbŻołtGlab A3; Iozeph był przełozon pirwſzy po krolu RejJóz L8, L, L3; KromRozm III P8; Leop 3.Esdr 3/7; Thaprobaná nád Indyiſkim Oceanem wielki wyſep/ kthory ná ſwiećie po Ameryce pierwſzy. BielKron 462, 305v [2 r.], 433; KwiatKsiąż B2, E2; Secundus a rege, Pierwſzy po krolu. Mącz 378a; Secundae authoritatis homo, Pierwſzey powagi á zwierzchnośći po yednym. Mącz 378a, 1a, 378a [2 r.], b, 449c; RejPos 215v; BiałKat 111v; RejZwierc 125v, [203v]; ſtolicę Cárogrocką pierwſzą po Rzymſkiey vcżyniono SkarJedn 181, 117, 183, 187, 261 [2 r.]; SkarŻyw 115, 132, 189, 318, 321, 597; StryjKron 406, 617; KmitaPsal A3; WujNT 68, 125 [2 r.], 511, 777, 796, Xxxxx; GrabPospR N3; nadrożſza dźiewico napięknieyſza oblubienico Bogá náſzego/ napierwſza po Chryſtuśie poćiecho y ſłodkośći moiá. SkarKaz 578b.

pierwszy przed kim (2): A wſzákoż ono dziecię thák odkupione/ chocia v rodzicow będąc/ tedy záwżdy miáło pirwſze práwo przed inemi dziećmi RejPos 56; SkarJedn 174.

pierwszy w czym [= pod względem czego] (12): OpecŻyw 2v; HistAl A7; Ruben pirworodny ſynie/ tyś ieſt moc moiá á pocżątek boleśći moiey/ pirwſzy w dárzech/ więtſzy w pánowaniu BielKron 18v, 99v; Mącz 45b; Gdyżeſmy od tego niepoczęli/ co ieſt w téy rzeczy piérwſzé/ tedy áni onego dowiedźiemy/ co ieſt w tym poślednieyſzé OrzQuin C; BielSpr 67; SkarŻyw 29; LatHar 512; Piotr przyzwolił y vſtąpił brátu mnieyſzemu: áby ták był pierwſzym w pokorze/ iáko był pierwſzym w vrzędzie Apoſtolſkim. WujNT 655, 655.

pierwszy gdzie, w czym (12): OrzRozm Hv; BielKron 197; przes philoſophią możemy dobrze porozumieć/ czo ieſt wkażdey rzecży naipierwſzego KwiatKsiąż H3v; Mącz 447d; OrzQuin O2, R4; SkarJedn 184; Był w Anthyochiey ieden bárzo zacny mieſzcżánin pierwſzy práwie w mieśćie. SkarŻyw 180, 304 [2 r.], 411; Kápłan pierwſzy vrzędnik w kroleſtwie. SkarKazSej 678a marg.

pierwszy (a)niż(li) co (4): Przeto muśim dáć pirwſze mieyſce Zydowſkim hiſtoryom/ niż inym BielKron 98; Spráwiedliwość piérwſza á niżli moc. OrzQuin S2v marg; W zakonie nowym pierwſze kápłáńſtwo niżli kroleſtwo. SkarKazSej 679b marg, 679b.

Połączenia: »pierwszy, śrzedni, ostatni« (1): náuká ſámá yeſt tákowe dobro/ ktore [...] yákoby z ocżu cyemnosć/ przecyera/ ábyſmy rzecży y kthore ſą ná nyebye/ y na źyemi/ pyerwſſe/ ſrzednye/ oſtátnye ználi á wiedzyeli. GliczKsiąż G8v.

»pierwszy ... wtory (a. drugi) ... (trzeci (...))« (12): GroicPorz cc4v, ff3; Leop Ruth 4/4; ták Kápłan iáko y Krol od Páná Bogá ſą ludźiom dáni/ niemogą być rowni ſobie: ále muśi miedzy nimi ieden być wyſzſzym/ á drugi niſzſzym/ bo gdźie rząd ieſt/ tám muśi być pierwſzy/ muśi też być y wtory/ bo inák rząd trwáć niemoże. OrzRozm D3v; Prot D4v; GórnDworz N3v; RejZwierc 129v; ModrzBaz 65v; SkarJedn 261; SkarŻyw 320; ReszList 192; PAN BOG pierwſzą przycżyną/ á tyś drugą byłá: Ten zgotował Mátkę mnie/ tyś w cnoćie ćwicżyłá. WisznTr 3.

»pierwszy ... wtory i ostatni« (1): pirwſzą zwierzchność niechaiby miał Kroi/ á wtorą/ y oſtátnią drudzy GórnDworz Hh5v.

W połączeniach szeregowych (6): Praecipuus, Naypierwſzi/ Naygodnieyſzi/ Nayznámienitſzi. Mącz 36d, 327d; OrzQuin Tv; RejPos 92v; tę źiemię [...] króleſtwu Polſkiému/ iáko piérwſzému prawdźiwému á właſnému ćiáłu iéy á głowie [...] przywrácamy SarnStat 1058, 1188.

W przeciwstawieniach: »pierwszy ... (na)pośledni(ejszy) (16), (na)ostateczn(iejsz)y (15)« (31): MurzNT 96, Luc 13/30 [2 r.]; KrowObr 3; Ieſli ktho chce pierwſzym być/ będzie wſſech naoſtátecżnieyſſym y ſlugą wſzyſtkich. Leop Mar 9/34; A otoż ſą oſtátecznemi ktorzy będą pierwſzemi/ á ſą pierwſzemi ktorzy będą oſtátecznemi. BibRadz Luc 13/30; OrzQuin C; A w tym wiecżnym Boſtwie/ nie maſz nic więtſzego/ nic mnieyſzego/ nic pirwſzego/ nic poſlednieyſzego SarnUzn B5; RejPos 59 [2 r.]; KuczbKat 15; BudNT Matth 20/16 [2 r.], Mar 9/34; CzechEp 145, 195, 214, 239, 251, 264; LatHar 373; WujNT Matth 19/30 [2 r.], 20/16 [2 r.], Mar 9/35, 10/31 [2 r.], Luc 13/30 [2 r.].s

Wyrażenia: »pierwsze baczenie, oko« = szczególna uwaga; prima a. prior ratio Modrz (3:2): ModrzBaz 26, 124v; Przy rozſądzeniu Sędziów, napiérwſzé baczenié ma bydź ná ſpráwiedliwość. SarnStat 788; A my pierwſze oko ná ſwoie domy obracamy: by dobrze Rzeczpoſp: przepádłá/ byle náſze zbieránie cáłe było SkarKazSej 669b, 679a.

»(na)pirwsze dobre« (5): BielŻyw 121; WróbŻołt H3; Bo to pyrwſze naſze dobre Kiedy kto nia [lege: ma] ſercze ſczodre. RejKup k5; RejPos 42 [2 r.].

»jeden z pirwszych« (2): BielŻyw 147; Primarius, Ieden z pirſzich zacnieyſzi. Mącz 322a.

»ludzie (na)pierwszy« [szyk 2:1] (3): KwiatKsiąż N3v; SkarŻyw 102; Iest to przedsięwzięcie IKM aby dwor swoy wporządek dobrywprawic raczeł gdyz to iest ozdoba wielka Dignitatis Regiae. I ztąd ludzie piersi wychodzą ActReg 47.

»(na)pierwsze miasto« = największe miasto, stolica; prima civitas Vulg [szyk 10:2] (12): OrzRozm M3; MOnáſterz miáſto napierwſze w Weſtfáliey Biſkupie BielKron 213v, 220, 222, 290v; SkarJedn 168, 190; Chował ſię Rzym iako pierwſze miáſto y głowá świátá wſzytkiego SkarŻyw 536, 501; StryjKron 617; WujNT Act 16/12, s. 513.

»(na)pierwsze miejsce« = najwyższa pozycja w układzie, klasyfikacji lub ocenie wartości; principatus HistAl, Mącz; honor, prima pars, primus locus Modrz [szyk 48:3] (51): FalZioł IV 49b; HistAl A7; KromRozm III P8; LubPs Rv; Leop Eccli 41/24; BibRadz *5; Doktorowie Páriyſcy cżynią pirwſze mieyſce ſwoim naukom we wſzey Europie. BielKron 197, 80v, 98, 99v; Secundum fratrem illis plurimum tribuebat, Po brácie ym pierwſze mieyſce dawał. Mącz 378b, 45b, 123a, 447d; SienLek 197; GórnDworz N3v; KuczbKat 330; RejZwierc 122; BielSpr 67; RejPosWstaw [1433]; BudBibKaw A2v; ModrzBaz 82; SkarJedn 114 [2 r.], 174, 184, 242, 261 (8); po mowie y kazániu/ groby świętych napierwſze/ záprawdę/ máią mieyſce/ iſz duſze [...] ku ich náſládowániu pobudzáią. SkarŻyw 132, 185, 206, 244, 597; KochFr 25; v nas ma záwżdy mieśce pierwſze cudzoźiemiec. KlonŻal D3v; KochDz 104; EWA/ wſzytkich rodzáiów mátká/ ſłuſznie w tych Hiſtoriach piérwſzé mieyſce záſtępuie. KochWz 135; BielSjem 5; Myſmy niecnoćie piérwſzé mieyſce dáli. PudłFr 9; KochCn B3; LatHar 484, 512; WujNT 125 [2 r.], 193, 461, 519 marg, Xxxxx; WysKaz 40; Dałbyśbył [prośbie] mieyśce piérwſzé/ á páńſkiéy zacnośći Pochlébiłbyś GosłCast 58, 15.

»(na)pierwsze miejsce« = najwyższa godność, stanowisko, pozycja w hierarchii społecznej; primatus Mącz [szyk 12:1] (13): MetrKor 31/620v; Staroſta na tym zámku po panu Sżcżęſciu pirwſze mieſtce má ForCnR Bv; RejWiz 26v; BielKron 69v; Mącz 447d; OrzQuin R4; RejPos 66v; BielSpr 44; SkarŻyw 115, 207; NiemObr 115; BielSjem 18; ieśli vrzędy y piérwſzé mieyſcá zá pieniądzmi idą/ tám nie dźiw że ludźie ſą chćiwi/ y łákomi KochWr 30.

»pierwsze(-a) [= najbardziej zaszczytne] miejsce, siedzenie, stolica, zasiadanie« [w tym: po kim (1)] = primus discubitus PolAnt, Vulg; primarius locus JanStat [szyk 19:2] (11:8:1:1): [Jezus] dál mieſce komu ſwietſkiému pirwſſé/ a ſám z Zacheuſſem niżey ſiedziál/ iako miſtrz pokory OpecŻyw 62v; MurzNT Luc 20/46 [2 r.]; Leop 3.Esdr 3/7; BielKron 407v; BudNT Luc 14/7; SkarJedn 116; Nie przyſtoi mnie/ ktorym ieſt ſpráwiedliwy y mądry/ dáć wam pirwſze śiedzenia/ przeto iżeśćie powinowáći moi: ále tym ktorzy ie záſłużą. WujNT 84; Strzeſzćie ſię Doktorow zakonnych/ ktorzy chcą chodźić w ſzátách długich/ y miłuią pozdrawiánia ná rynkách/ y pierwſze ſtolice w bożnicách/ y pierwſze záśiadánia ná vcztách WujNT Luc 20/46, przedm 38, Matth 23/6 [2 r.], s. 97 [3 r.], Mar 12/39, Luc 11/43 (13); SarnStat 1094.

»niemal, malem, prawie, mało nie pierwszy« (2:2:1:1): pana tak wielkiego a znamienitego w kroleſtwie tym/ po krolu iego miłoſci niemal pirwſzego za mążonka miała WróbŻołtGlab A3; MurzNT 111; Mącz 114b; [Wapowski] pomniąc ſie być/ máło nie pirwſzym Senáthorem w Polſzcże/ [...] vſtháwicżnie tho omyſlał/ ſkądby Kroi Iego M. cżeść/ á narod Polſki ſławę/ v poſtronnych miał ludzi GórnDworz B7; SkarŻyw 180; WysKaz 40.

»pierwszy ociec« = Bóg (2): Cześć ku nim [rodzicom] powinna tego w ſobie nie zámyka/ ábyſmy ich pytáć/ ábo z ich wolą poczynáć winni/ gdy co Pan Bog pierwſzy oćiec roſkázuie/ ábo zbáwienie náſze potrzebuie. SkarKaz 43b, 43b.

»pierwsze prawo« [szyk 2:1] (3): BielKron 239; (nagł) O waznośći Zapiſów. (–) [...] áby ſie ludźie nie záwodźili pożyczáiąc pieniędzy ſuper bona onerata, poſtánawiamy. Iż kto będźie miał piérwſzé práwo y zapis ad bona aliqua, tego będźie potioritas SarnStat 760 [idem] 688.

»(naj)pierwszy stan« = principalis res Mącz (2): [fałszywi prorocy] chcąc okazać że zwielką reuerencią chfałę bożą ſtroią/ i prawęmi iéi a wielkiemi miłoſniki ſą/ żon włáſnych prawie najpiérwſzemu ſtanowi zákázali miéć MurzNT 111; Mącz 322c.

»pierwszy na świecie« (4): BielKron 462; [o Aleksandrze Wielkim] cżiy dekret ſpráwiedliwſzy być może/ iáko tego ktory był Hetmanem pirwſzym ná ſwiecie? GórnDworz G8, F; StryjKron 617.

»pirwsza ważność« (1): ſprawce poſpolitego dobrego, maią ſie ſtrzec wſzech igier, kunſtow, y innych lekkich rzecży [...] aby oni fwey pirwſzey ważnoſci nigdy nie zapominali. BielŻyw 63.

»pierwszy wzgląd« (5): [niektórzy uczą się rachunków, aby chytrze złupić bliźniego] Nie ten ieſt pirwſzi wzgląd they nauki KłosAlg A4v; CzechRozm 118; NiemObr 36, 38, 108.

»pirwszym względem« = przede wszystkim (1): trzeba bacżyć iż ta nauka pirwſzim względem będzie dana o znamionach cżłonkow męſkich. GlabGad M.

»ziemie pierwsze« = dobra królewskie (2): obiecuiemy iż nie będźiem záſtáwiáć w pieniądze Zamków y Ziem piérwſzych [terras principales seu capitales JanStat 91] SarnStat 910 [idem] 83.

Zestawienia: »pirwszy kapłan« = arcykapłan (1): Heli kapłan s potomſtwá Itámár [...] Ten był pirwſzym kapłanem/ przeniozſzy ie od ſynow Eleázárowych BielKron 62.

»pierwszy kasztelan« = mający najważniejszą kasztelanię w województwie (2): ComCrac 15v; Woiewodowie/ y piérwſzy Káſztelani [primarii Castellani JanStat 117]/ będą powinni zápłáćić/ ieſli przez vpor ná Séymie nie będą/ [...] dwádźieśćiá grzywien SarnStat 29.

»pierwszy pisarz, sekretarz« = protonotarius JanStat (3:2): Pan Micháłko Kánonik Krákowſki/ piérwſzy Piſarz Królá Iego M. SarnStat 371, 323, 896, 899, 942.

Szeregi: »najpierwszy a najgruntowniejszy« (1): Cardo litium, Naypierwſza á naygruntownieyſza obroná w práwie. Mącz 38c.

»(na)pierwszy a (i) (na)głowniejszy« (4): drudzy krolowie máią zá to/ iákoby pirwſza/ á głownieyſza ich powinność tá byłá/ ſtáráć ſie o zhołdowánie gránicżnikow ſwoich GórnDworz Hh; SkarJedn 342; Pan Iezus [...] Piotrá ná pierwſzym y nagłownieyſzym po ſobie Apoſtołem vcżynił SkarŻyw 597; NiemObr 117.

»(na)pierwszy a (i) najpotrzebniejszy« [szyk 5:1] (6): SienLek 186; A pirwſza ieſth/ y naypothrzebnieyſza [regułka dla dworzanina]/ áby ſie ſtrzegł nád wſzythko [...] wydwarzániá. GórnDworz I6; RejPos 250; GostGosp 1, 160; WujNT 102.

»(naj)pierwszy i (na)przedniejszy« [szyk 6:3] (9): Będzyeſz miłował Páná Bogá twego wſzythkim ſercem thwoim/ wſzytką duſzą twoią/ wſzytką myſlą twoią. To ieſt naypirwſze y przednieyſze roſkazanie. RejPos 229v; ſą [słowa Ewangelisty Łukasza] naſtárſze/ y nápiſáne o nadawnieyſzym y ze wſzech napirwſzym y naprzednieyſzym Koſcyele Páná Kryſtuſowym w Ieruzalem RejPosWstaw [1432]; SkarJedn 15, 177; SkarŻyw 483; CzechEp 118; NiemObr 36; WujNT 38. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»najpierwszy a najwyborniejszy« (2): KwiatKsiąż Pv; Lectissimi atque ornatissimi viri, Náypierwſzy á naywybornieyſzi mężowie. Mącz 187b.

»(naj)pierwszy, (i, albo) (naj)zacniejszy« (4): BielKron 439; Primi ex omnibus Philosophis, naypierwſzy álbo názacnieyſzy. Mącz 321d, 316a; A Kátolicy/ o ſwoiey troycy ták vcżą/ iż w niey nic pirwſzego/ nic zacnieyſzego NiemObr 123. [Ponadto w połączeszeregowym 1 r.]

»(naj)pierwszy a (i) na(j)znamienitszy« (4): Triumphus, [...] tákowe wieżdzáne [!] Rzimiáne [!] wiedli/ á zá naypierwſze á nayznámienitſze czći wyrządzanie poczitáli Mącz 466a, 114b, 297a, 322b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(na)pierwszy, (i, a, albo) wielki (a. nawiętszy)« = primus et maximus PolAnt, Vulg; primus seu maiorus JanStat [szyk 7:7] (14): Tenci ieſt nápierwſzy i ná więtſzy przykłád przewrotności MurzNT 31, Matth 22/38; KromRozm III H3; Leop Matth 22/38; BielKron 18v; SarnUzn B5; KuczbKat 15; SkarJedn 376; mordercą ſamemu ſobie być/ nie ieſt to żadna cnotá/ ále wielki y napierwſzy grzech. SkarŻyw 29; ReszList 144; WujNT Matth 22/38; SarnStat 323, 942; SkarKaz 242b.

»pirwszy i znaczniejszy« (1): ten przerzecżony ártykuł iáko mamy znáć Páná Bogá náſzego ieſth pirwſzy y znácżnieyſzy SarnUzn C4v.

»pirwszy a zwłaściwy« (1): Tedy miedzy inemi pociechámi wſzytkimi tę pirwſzą á zwłaśćiwą powiedzyeć im racżył: Iż wam wiernym ſwoim dam zrozumieć tháiemnice wſzytki kroleſtwá moiego niebieſkiego RejPos 276v.

W przen (2): pirwſzy poſlubiony małżonek iego [Chrystus]/ s tákiemi przywileymi á s tákiemi minutámi dał rękę iemu RejPos Ooo3, Ooo3.
α. W funkcji rzeczownika (9): KromRozm III O4; Prodictator, naypirwſzą zwierzchność máyący przi którym drugim teyże doſtoynośći dla nieyákiey prętkiey potrzeby ku pirwſzemu prziſádzony/ namieſnik. Mącz 324c; WujJud 117v; Ewzebius Ceſaryiſki nawiętſzego nád Apoſtoły Piotrá S. y Kśiążęćiem nád pierwſzemi zowie. SkarJedn D5, 71; SkarŻyw 361.
Zwrot: »za pierwszego mieć, pirwszym obrać« (1:1): (nagł) Stániſław Węgleńſki Podſtoli. (–) Społem z Liciniuſem gdyby obá ſtali/ Wierzę żeby náſzego iuż pirwſzym obrali PaprPan Dv; SkarJedn 110.
Szereg: »pierwszy i przełożony« (1): Piotr S. iáko pierwſzy y przełożony powſtawſzy/ Dekret vcżynił SkarJedn 76.
b. Będący początkiem, pierwszym etapem, pierwszym stopniem, najprostszym elementem czegoś [w tym: na(j)pierwszy (5)] (106): GliczKsiąż K7v; GroicPorz ee5 [2 r.]; WujJudConf 199; niechby o tem było ſtáránie/ áby ſtudenći przećwicżywſzy ſię w pirwſzych trzech náukách Grammatiki, Dialektiki, y Retoriki, káżdy ſię wdał w tę náukę/ ktoreyby ſię naywięcey vcżył ModrzBaz 134v; SkarŻyw 520.

Połączenie: »pierwszy ... wtory (a. drugi) ... (trzeci (...))« [szyk zmienny] (34): PRoſo ieſt zimne w pirwſzim ſtopniu á ſuche w wtorym ſtopniu. FalZioł III 18b, I 1a, 2a, 7c, 8b, 11d (28); KV Spadkowi po vmárłym/ ktory Teſtámentu nie vcżynił/ ieſt czworáki ſtopień. Ná pierwſzym ſtopniu ſą dźieći. Ná wtorym Rodźicy. Ná trzećim [...]. Ná czwartym [...] GroicPorz ff3, cc4v; Prototypus [...] Latine Primum exemplar, Naypirwſzy przikład naypirwſza formá ná którey xtałt drugie czinią. Mącz 328a; SkarŻyw 320; tákże y ći co z łodki kośćiołá Bożego wypádli/ lubo ná pirwſzym ſtopniu/ lubo ná wtorym [...] ſzcżeblu bluźnierſtwá ſtánęli/ zbáwieni być żadną miárą nie mogą ReszPrz 192; SarnStat 1273.

W przeciwstawieniach: »więtszy a zacniejszy, wyższy ... (naj)pierwszy« (2): GroicPorz bb; yżebyſmy ſię nietylko tych więtſzych a zacznięyſych [!] nauk [...] ále też y naipierwſzych żywiołow/ álbo pocżątkow nauk od wybornych á doświatcżonych naucżycięlow vczyli KwiatKsiąż K3v.

Wyrażenia: »(naj)pierwsza forma« = primum exemplar, prototypus Mącz (2): Archetypus, Naypirwſza formá/ początek. Mącz 471b, 328a, 471b.

»pierwsza [= pierwotna] materyja« (1): Nápiſał też Rábi Elieſer [...] iż Niebo ieſt ſzátá Boża iáſna/ á źiemiá ſie s ſtáłá z mue według Filozofow/ to ieſt s pierwſzey máteryey s ktorey y żywioły BielKron 462v.

»pierwsze początki« = rudimentum Calep (4): NiemObr 90; potrzebá kóniecznie Złéy napiérwſzé początki żądze wykorzenić/ A dźiéłem prácowitſzym pieſczotę odmienić. KochPieś 2; Calep 930b; záſię potrzebuiećie áby was vczono ktore ſą pierwſze początki [elementa exordii] mow Bożych WujNT Hebr 5/12.

»pierwszy [= pierwszej instancji] sędzia« (1): ieſliby co przed pierwſzym Sędźiem było opuſzczono/ mogą obiedwie ſtronie przed wyſzſzymi Sędźiámi/ od których ſye iuż nie godźi áppellowáć/ dołożyć y okázáć. GroicPorz bb.

»(na)pierwszy stopień« [w tym: czego (4), do czego (3), ku czemu (2)] = prior gradus Modrz (9): Pierwſſy ſtopien mądroſći bać ſie bogá miłego. RejPs Ff5v; RejKup h7v; Abowiem napierwſzy ku naukam á vcżeniu to ſtopień ieſt/ gdy kto wątpi KwiatKsiąż L3; GórnDworz B; RejPos 116; KuczbKat 65; Niech przeto pirwſzy ſtopień cnoty będźie nikogo nieobráżáć ModrzBaz 65v, 65v; ReszList 192.

»pierwszy stopień« [o pokrewieństwie, dziedziczeniu i innych sytuacjach prawnych] [szyk 5:1] (6): KV Spadkowi po vmárłym/ ktory Teſtámentu nie vcżynił/ ieſt czworáki ſtopień. Ná pierwſzym ſtopniu ſą dźieći. GroicPorz ff3, cc4v; Iáko ná przykład, Brát á Brát, ſą ſobie w piérwſzym ſtopniu. A przetóż y brátá mégo (Zołwicá) żóná iest mi krewna w pierwſzym ſtopniu. SarnStat 601, 601, 792, 1273.

»pierwszy stopień (a. słopień)« [o pozycji w hierarchii kościelnej] [szyk 2:1] (3): KrowObr 119v; Pierwſzy ſłopień ieſt tych/ ktore proſtymi Kápłany zową KuczbKat 245; SkarŻyw 320.

lek. »pierwszy stopień (a. słopień)« [o najniższej sile działania terapeutycznego] (71): Slaz. IEſt zimny w pirwſzim ſłopniu á wilki w wtorym FalZioł I 81a; KAſztany ſą zimne około pirwſzego ſtopnia/ barzo małą ciepłoſć w ſobie maiącz FalZioł III 14c, I 1a, 2a, 7c, 8b, 11d (71).

gram. »pierwszy stopień« = stopień równy przymiotnika i przysłówka (1): Positivus gradus, Pierwszy ſtopień álbo gruntowny słopień. Mącz 310a.

** Dubium (1): A w tym zawodźie bieżąc ze wſzytkiego ſkoku/ Inffuły mi ſię chćiáło y pirwſzego Roku. Prot Bv.
II. Bez funkcji liczebnikowej jest określeniem rzeczowników, które zawierają w swym znaczeniu element początku i nie mogą wchodzić w połączenie z liczebnikiem „drugi” [w tym: na(j)pierwszy (5)] (59): w pirwſſym ſwym pocżęcyu ſąſcye przewrotnemi A z żywotá mátki ſwey w złośći obłędnemi LubPs O3v, eev; RejPos 232 [2 r.]; kto ſobie przypomni [Turczyna] pirwſzy wſzcżętek iego/ Tedy ſie márnie zácżął z narodu chłopſkiego. RejZwierc 241v; ReszPrz 28; Ná pierwſzym káżdego narodu náwroceniu ná wiárę Kátholicką/ pewna formá y ſpoſob náuki ábo regułá wiáry bywa podawána WujNT 543, 533.
Wyrażenia: »czoło [= pierwszy szereg w szyku bojowym] pierwsze« [szyk 1:1] (2): przeto ſie nie mogli zgodźić o cżoło pierwſze kto ſie miał pierwey pothykáć. BielKron 409v; StryjKron 527.

»(na)pierwsza młodość« = prima iuventa Mącz [7:1] (8): LubPs X4v; Obácżże ludzki żywot od pirwſzey młodośći/ Iákich ieſt pełen przygod/ iákich okrutnośći. RejWiz 94v; Mącz 321d; KochPs 103; StryjKron A3v; O Zacny RADZIWILE/ z napirwſzéy młodośći/ Myſliłeś záwżdy ſławy domowéy popráwić KochJez A2; KochBr 152; KochFrag 21.

»niewinność pierwsza« [szyk 2:1] (3): bo iżechmy utracili niewinność pirwszą, [...] teraz wrodzone nam są z grzechu ine chuci Diar 34; KołakSzczęśl C4v; WujNT 259.

»(na)pierwszy początek« = elementum, rudimentum Mącz [szyk 15:1] (16): A tenże [Cinglis] był pirwſzy pocżątek [primus propagator] zawolſkich tatarow MiechGlab 29, **4; RejPs 165v; BibRadz II 9c marg; Mącz 101c [2 r.], 359c; OrzQuin T2; RejAp 120v; RejPos 252, 269v; Zywot moy iak v Tkacżá nić/ prędko muśi rozerwan być/ bo y pierwſzy moy pocżątek/ znałem że był ſłaby wątek. ArtKanc P18; GórnTroas 4; Pierwſzy náſz pocżątek y ſtworzenie/ ieſt z źiemie. LatHar 667; WujNT 396, Hebr 6 arg.

»pierwsze początki« (1): Tyrocinium – Pierſze wnaukach początki. Calep 1097b.

»pierwszy przodek« = pierwszeństwo (1): Dicuntur etiam comitia, in comitijs praerogativa, Syem/ pierwſzy przodek máyący/ pázedłożenſzi [lege: przedłożeńszy]. Mącz 358b.

»(na)pierwsi przodkowie, ojcowie« [szyk 5:2] (5:2): RejZwierz 57; RejZwierc 112v, 267v; BudBib Sap 18/9; Achab [...] Tym nawięcey nád ſwoie/ pirwſze przodki ſłynął/ Ze ie złoſcią przechodził HistHel B; CzechRozm 35v; RybGęśli C2v.

»pierwsze stworzenie [= stworzenie świata]« (6): Z rozſądkiem Pan ſpráwy ſwoie wykonał od początku/ á od pierwſzego ſtworzenia rozrządźił [ab initio et a factione eorum distinxit] káżdą cząſtkę ich. BibRadz Eccli 16/25; CzechRozm 38; X.K. ſłowem Bożym tego nie dowiedźie/ żeby on miał wſzytkie rzecży y cżłowieká ſtworzyć mowiąc/ o pierwſzym onym/ ktore Moiżeſz naprzod opiſał ſtworżeniu CzechEp 275, 159, 180, 256.

»(na)pierwszy wstęp(ek) [= początek]; na pierwszym wstępie« [szyk 5:1] (3;3): SkarŻyw 371; CzechEp 133; [chrzest święty] ná pirwſzym wſtępie żywotá náſzego prziymuiemy ReszList 147; Y to ieſt napiérwſzy wſtępek ku vléczeniu wſzelákiéy niemocy/ ſkromné á mierné poſtánowienie żyćia. KochPij C2v; [krzest] ieſt pierwſzym Sákrámentem wiáry náſzey/ y pierwſzym wſtępem do religiey Chrześćijáńſkiey. WujNT 543; SkorWinsz A2v.

»pierwszy wynaleziciel« (1): Cinici, Sectá byłá Philoſophów którym ſie nic nie podobało/ [...] ich miſtrz á pirwſzi wynaleźiciel był Antiſthenes. Mącz 76c.

*** Bez wystarczającego kontekstu [w tym: na(j)pierwszy (2)] (7): Murm 202; Prior comparativus a pridem, Pierwſzy. Mącz 321d, 321d, 322a, c; CzechEp 305; Primus – Pierſzy. Calep 847b.

Cf [PIERWIASTNKI], PIERWSZYKROĆ, 1. PIERWY, [PIRWNY], WTOROPIERWSZY

DDJ