[zaloguj się]
[pdf]

PIERZE (162) sb n

pierze (154), pirze (8); pirze KromRozm I, RejFig; pierze : pirze RejWiz (12:2), RejZwierz (5:2), RejZwierc (4:2).

-é- (23), -e- (15); -é- Oczko, KochPs, KochTr, KochFr (4), PudłFr, też Calep, SienLek (4); -e- : -é- Mącz (15:10), końcowe e pochylone (Cn oba e pochylone).

Fleksja
sg pl
N piérzé pierzå
G piérzå
A piérzé
I piérzem, piérzym
L piérzu

sg N piérzé (30); -é (2), -(e) (28). ◊ G piérzå (44). ◊ A piérzé (44); -é (1), -(e) (43). ◊ I piérzem (23), piérzym (9); -em RejWiz, RejZwierz (2), BielSat, HistLan, RejZwierc (3), BudBib, KochPs, KochFr, WitosłLut, KmitaSpit (2), KlonWor, ZbylPrzyg; -ym GlabGad Skarżyw; -em : -ym BielKron (1:2), Mącz (4:1), SienLek (2:4); ~ -em (3), -(e)m (20). ◊ L piérzu (10). ◊ pl N pierzå (2).

Sł stp: pierze, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.: pierze, pierz.

1. Coll. od „pioro” (ptasie); plumae Leop, Mącz, PolAnt, Modrz, Cn; penna(e) Mącz, Cn; pinna Mącz (151): Orzeł ten ná ſądzie śiedział/ Nietoperzá táko ſkazał: By pierze z niego zebrano/ A myſzą mu ſkorę dano. BierEz Q4, H2v, Iv [2 r.], K2 [2 r.], N4v [2 r.]; KAcżka ieſt ptak domowy więtſzi kura: Samcza po ſzygi poznać bo na niey pierze zielone miewa iakoby oboycżyk iaki. FalZioł IV 18a, IV 21d, 23b, 26d; GlabGad A7; Myślę iż ſroká tyle ma pierza białego ile tzarnego. March2 D2v, D3v; MiechGlab nlb 8; LibMal 1551/ 163v; Ptaſzkowie ná powietrzu iáko ſie wieſzáią/ A iáką dziwną piękność ná ſwym pierzu máią. RejWiz 10, 16v, 26, 56v, 84, 167; Leop Lev 1/16; RejFig Cc3v; RejZwierz 82v, 114v, 116v, 140 [2 r.]; [Dedalus] przypráwił ſobie ſkrzydłá y ſynowi Ikáruſowi z woſku á s pierza BielKron 23v, 271, 441v; Mącz 71a, 214a, 298c [2 r.], 300b, 306c [5 r.]; SienLek 54v, 116; GórnDworz Ll6; RejPos A2; BielSat D3; RejZwierc 13v, 62, 68; BudBib Lev 1/16; I wy páná chwalić maćie [...] Zwiérzętá/ bydło/ robacy/odźiani pierzem ptacy. KochPs 215; SkarŻyw 259; Plumatilis – Zpierzą uczinioni. Calep 815a, 307b, 773a, 807a, 815a; GostGosp 167c; GostGospSieb +4; A tu cudny ptak ieden Orłowi podobny Ma gniazdo/ wſzyſtek pierzem mienionym ozdobny. WitosłLut A3v; KmitaSpit A3; KlonFlis H3v; [InwMieszcz 1572 nr 176].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy ptaka [przydawka + pierze (7), pierze + przydawka (4)] (11): gdy by pierze Drozdowe z prawego ſkrzidła poſrzod domu zawieſił na nici cżyrwoney, [...] thedy w onym domu żądny nie będzie mogł ſpać. FalZioł IV 25d; Cygnea pluma, Lábęcie pierze. Mącz 76b, 157b, 221d; Lożyſko wywodźi gdy niewiáſtę podkurzáią pierzym kokoſzym álbo kuropátffim SienLek 114v, 49, 75, 130v, 135, 166; RejPos 358.

W porównaniach (5): drudzi też mienią iż ſniegi y ſzrony tam [w północnych krainach] vſtawicżnie ſpadaiące z daleka ſie widzą iakoby pierze lataiące. MiechGlab *4v; RejKup aa8v; A iáko Paw przed kury w pierze ozdobiony/ Ták ſie też przed proſtaki ſzyrzy náucżony. RejWiz 8, 68v, 84; RejZwierc [238]v; [Lecż kto trochę świádomy wie iż rzecz v tych ludźi/ iáko cżaiká w pierzu/ kiedy ią oſkubieſz/ mięſo nie ſtoi zá wroblá ŚmiglŁup A2].

W charakterystycznych połączeniach: pierze cienkie, cudne (2), dobre, grube (2), latające, lekkie, miękkie, nadobne, ostre, piękne (3), pstre, rzadkie, stare (2), śliczne, wielkie, wyborne; pierze drozdowe, gęsie, kanie, kokosze, kuropatwie, łabęcie (2), pawie (5); pierze ze skrzydeł (2); pierza cudność, garść, kupa, mieszek; pierze garnąć, mieć (miewać, mający) (7), obrzezać, rozchwycić, wyłomić, zapuścić, zebrać; pierzem nastrzępić, nakryty; pod pierzem chodzący; w pierzu gmerać; na pierzu siedzieć.

Przysłowia: Dobre pierze nie zła też gęś RejRozpr D2.

Tákżeć náſzy pánowie co ſie cudzym pirzem/ Vpſtrzą pyęknie by Soyki/ áli w śmieciu gmerzem. RejWiz 98; [SkarKaz 20a (Linde)].

[Po pierzu ptaka poznać. Senatulus 1004.]

Fraza: »pierze (o)pada (a. opadnie a. zwypadało)« [szyk zmienny] (5): FalZioł IV 17c; Ieſth tego znak w zwierzętach niemich j wptakach, iako w żorawiach, abo w pawiech z ktorich pierze pada gdy vciekaią. GlabGad B2v; RejWiz 98; BielKron 23v; V Witerbu ieſt ták gorąca [woda ciepliczna]/ iż kokoſz álbo kápłuná ponurzywſzy/ wnet piérzé opádnie Oczko 10v.
Zwroty: »pierze nosić, noszący« = plumiger Mącz; penniger Calep [szyk zmienny] (1:3): Daycye ſłuſſną chwałę Pánu [...]/ Wſſytki chrobáctwá po zyemi tu ſie cżołgáyące/ Wy ptaſſkowye pyękne pyerze ná ſobye noſſące. LubPs ff3v; Ptaſzek pierze/ miod Pcżołá/ á Woł nośi rogi RejWiz 50; Mącz 306c; Calep 773a.

»z pierza się oskuść; pierze wyrywać, skuść, wyskubać; skubanie pierza« = deplumare Mącz [szyk zmienny] (2;1:1:1;1): [kukołka] cżuiącz niedaleko zimno/ [...] ſie wſzytka z pierza oſkubie/ thakże iey drugie naraſtaią FalZioł IV 23c; Dzieci iego [dudka] gdy widzą rodzicze ſwoie ſtare á zemdlone/ tedy ſtare pierze wyſkubaią z nich/ á pod ſkrzydły ſwoiemi ie zagrzewaią FalZioł IV 26d, IV 26b; GliczKsiąż F3; Mącz 306c.

»pierzem porość (a. obrastać)« = plumare Mącz [szyk zmienny] (3): Mącz 306c; Gdy záś pierzem poroſtą [ptaki] á pocżną záſuſzáć/ Iuż cżyrſtwiey á niż przed tym imą ſobą ruſzáć. HistLan B2v; KmitaSpit A4v.

»pierze puszczać« = porastać piórami (1): Plumo – Pierże puſzcząm. Calep 814b.

»pierze wymietać (a. zmietać)« [szyk zmienny] (2): oną pſzeniczą vkarmi kokoſz tłuſto/ albo kura młodego/ á gdy iuż vtije/ tedy z ſiebie zmiecze wſzytko pierze FalZioł V 94; HistLan B2v.

Wyrażenia: »pierze ptaszę, ptakow« [szyk 1:2] (2:1): Wroná [...] Cudnych ptakow pierza nabyłá: A w ono ſie przypráwiłá. BierEz K2; BielKron 461v; Pinna, Puſz/ naywiętſze pierze ptaſze. Mącz 300b.

peryfr. »ten co pierze ma na sobie« = ptak (1): Podam ćię ku pożárćiu ptakom latáiącym/ y tym co pierze máią ná ſobie [volucribus et volatilibus, omni alato]/ y źwierzętom polnym. BibRadz Ez 39/4.

Szeregi: »pierze, a (albo) pusz« [szyk 4:1] (5): Struthiocamelus, Zwierzę pierzym a puſzamy nákrite. Mącz 423b, 300b, 306c; GostGosp 70. Cf Wyrażenie przyimkowe.

»sierchl albo pierze« (1): Zwierzęthá [...] dzieći ſwe zábawiáyą nye około ſkubánya ſierchli/ álbo pyerza/ ále ćwicżą ye álbo ná byeg/ álbo ná latánie GliczKsiąż F3.

»(albo) pierze, (albo) wełna« (3): Więc gdyby ſye táki człowiek [nieprzytomny] przygodźił/ á wątpionoby ieſli vmárł álbo nie: Położyć mu ná vſtá álbo pierza lekkiego/ álbo wełny ſzczochráney SienLek 60v; GostGosp 70, 118.

Wyrażenie przyimkowe: »pod pierzem« (1):
~ Szereg: »pod puszem, pod pierzem« (1): Pinnatus, Pod puſzem/ pod piérzem chodzący. Mącz 300c.~
W przen (1): ty orle zgiń zgroznemi ſkrzydły twemi/ y z złośćiwem twym pierzem BudBib 4.Esdr 11/45.
Przen (1):
Zwrot: »umykać pierza« = uchodzić z życiem (1): [matka słowicza] ná zbóyce co raz ſye miece Prozno: bo y ná ſámę okrutnik zmiérza/ A tá niebogá ledwé vmyka piérza. KochTr 3.
a. Skrzydła; pennae PolAnt (10): Zaſię ptaci iż ie deſzcż zmocży thakież y z ziębi przeto pierzim władnąć nie mogą ani ku lataniu ani ku zagrzaniu GlabGad I; RejZwierz 25; KTo naprzód począł miłoſć dźiécięćiem málowáć [...] Tenże nie dármo przydał do rámięnia piérzé KochFr 81; (nagł) O iednym. (–) Nie ma piérza potemu: wżdy chce látáć wzgórę PudłFr 30; GrabowSet R3v.

W porównaniach (2): Boiazń y drżenie przyſzły na mię/ A ciemnoſci mie zakryły. Y rzekłem kto mi da pierze iako gołębicżcze [Quis dabit mihi pennas sicut columbae Vulg Ps 54/7]/ á będę latał y odpocżywał. TarDuch A4v [przekład tego samego tekstu]; LubPs N6v.

W charakterystycznych połączeniach: pierze dać (2), mieć, przydać; pierzem latać, władnąć.

Wyrażenie: »lotne pierze« (1): MERCVRI [...] Przypáſuieſz do koſtek podwiąſki ſkrzydláte: Vbieraſz w lotne pierze ſkroni kriſpowáte. KlonWor 1.
Wyrażenie przyimkowe: »pod pierzem« = ze skrzydłami (1): Pinnatus cupido dicitur, Iż pod piérzem bywa málowány. Mącz 300c.
Przen (1):
Wyrażenie: »pierze wietrzne« = wiatr (1): Więc wſiadł [Iehowa] ná Cheruwá y latał/ á iezdził ná pierzu wietrznym [volavitque super pennas ventorum] BudBib Ps 17/10[11].
b. Jako ozdoba stroju, zaprzęgu, namiotów itp. (22): RejRozpr I2v; KromRozm I B; ſámi [Husarzy] w cżerwieni ochędożnie odziani/ kápáliny pozłoćiſte ná głowách/ á przynich pierze w ſzkofiach BielKron 328v, 328v [2 r.]; RejZwierc 207v; Krolowi bárzo świetne namioty rozbito/ Ktore Indiyſką dźiwną páięcżyną ſzyto. Pierza/ złotá/ y drogich páſámánow śiłá KmitaSpit A4v; ZbylPrzyg A2.

W porównaniu (1): Vźrzał huffce pod gorą ony ſie mieſzáią/ [...] Pierze iáko ná Struſiech á łáńcuchow pełno RejWiz 67.

W charakterystycznych połączeniach: pierze na łbie, w szkofijach; z pierza rogi; bieretek z pierzem.

Wyrażenie przyimkowe: »pod pierzem« = z piórami (4): BielKron 402v; RejZwierc 27; A niedufay w żadné czáry/ Y pod piérzem ſzpetny ſtároświetſki biéret. KochFr 17; Támże ná Ratuſzu Przepraſza kát pod pierzem w bucżnym kápeluſzu Stráceńcá nieboraká KlonWor 40.
Przen (9): Bo ſnadź to nalepſze pierze/ Kto ſie w ſwey zacnośći ſzyrzy RejPos 358.

[pirze czego: PańskModlWyłoż Dv cf W porównaniu.]

[W porównaniu: Yeſus Kryſtus [...] chćyał ábyſmy ze wſſech ſtron byli gotowi y vmocnyeni/ yákoby nyeyákim pirzem wyáry przypráwyeni PańskModlWyłoż Dv.]

Zwrot: »pierze opuścić« = przestać być zarozumiałym, przestać się wywyższać (1): A wſzákże gdy przy tym wſzyſtkim weyrzymy w to/ co ſie ábo w Kośćiele álbo w Rzecżypoſp. v nas dzieie/ tedy muśiem/ iáko mowią/ pierze opuśćić: á onym náſzym miłym ſtárym proſtakom [tj. przodkom] vſtąpić/ y dáć gorę. WujJud A4.
a) Stan, urodzenie (3): Służąc pánu/ y rzeczy poſpolitéy znácznie. Chudémi niebrákuieſz: ále kto cnotliwy/ W iákim kolwiek bądź piérzu/ temuś ty chętliwy. KochFr 84; CzahTr Iv; Krolewſka myśl w cżłowiecże/ y ſkrzydłá rozſzerza Dáley niż według gniazdá y właſnego pierza. KlonWor 56.
b) Okazałość zewnętrzna, przepych (4): Ale ty bądź iáko Paw/ nędzniku vbogi/ Nie kochay ſie nic w pierzu/ gdy poźrzyſz ná nogi. RejZwierz 141v; nietylko białe głowy/ ále też y mężcżyżny [!]/ zárzućiwſzy vcżćiwą ſzátę/ zá rázem y wſtyd zárzucáią. [...] Ná pierze wielka moc pieniędzy wychodźi/ okrom pożytku/ á zwielką ſzkodą. ModrzBaz 51; CzechEp 351.
Przysłowie: Gdy mu ſie więc łotrowie z dáleká kłániáią/ Ktorzy więcey o pierze niż o mięſo dbáią. RejWiz 48.
c. Zakończenie strzały; w przen (1): cżarny Pop [...] Rycerzá ták bárzo vderzył/ Ze ná nim przednia pláchá ſie przepádłá/ A ſtrzałá práwie áż do pierza wpádłá. KochSz B3.
d. Pościel (1): ſam páchołek trzéźwi Nieſzukał piérza/ wyſpał ſię ná śienie KochFr 105; [bo mógłby mu to zawżdy nieprzyjaciel jego rzec albo zadać, iże „na ten czas, kiedy szło wszytkim o wszytko, tedy ty na ten czas z pierza wyglądał”. PismaPolit 257].
2. Pojedyncze pióro; penna Vulg, PolAnt (3): I vyzrzałem że ſie iedno pierze podnioſlo Leop 4.Esdr 11/26; [mówi Ezdrasz] Gdym potym pátrzał/ widziałem iſz to tego to owego cżáſu drugie pierza podnośiły ſię po práwey ſtronie BudBib 4.Esdr 11/20, 4.Esdr 11/25.
3. Część rośliny (8):
a. Puch roślinny (3): Mącz 276c; Plumula – Mchowę pięrzę. Calep 814b.
Szereg: »pierze albo wełna« (1): Pappus, Biały mech, piérze álbo wełná która ſie po okwitnieniu z niektórych ziół á zwłaſzczá z oſtu rozlata. Mącz 276c.
b. Łuski na cebuli i czosnku (5): Bulbosus, Pełny łupin/ álbo pierza ná korzeniu/ yáko ná coſnku. Mącz 27d; natłukſzy pierza cebulnego z miodem/ pomázuy. SienLek 47; Ná wſzelákie iádowité vkąſzenié. [...] Weźmi korzeń knapſkich ſzczotek/ pierza płodźiſzczkowégo/ mąki ięczmienney SienLek 153v, 86v, 169v; [obwinąwſzy ono rozdárćie świeżymi ſkorkámi squillae, to ieſt zámorſkiey cebule/ ábo iednák pierzim świeżym cebule proſtey Cresc 1571 504 (Linde), 208.]
c. [Części zielone roślin takich jak: czosnek, por itp.:
Szeregi: »pierze albo nać«: A gdy [por] ma być ſádzon nie trzeba ſtrękow rozdźieláć ták iáko bywa w ſádzenie cżoſnku/ ále ſádźić ſpołem tylko pierze álbo náć vrwawſzy Cresc 1571 214 (Linde).

»pierze albo źdźbło«: chceſzli áby tym więtſze głowy [czosnku] vroſły/ tedy iák ſkoro śię pierze ábo źdźbło puśći ma być tłocżono áby nie wzraſtáło Cresc 1571 211.]

Synonimy: 1.a. skrzydło; d. pościel; 3.a. mech, wełna; b. łupina, łuska, łuszczyna; c. nać, źdźbło.

Cf PIERZONOG, PIORO

MN