[zaloguj się]
[pdf]

ROZPRASZAĆ (85) vb impf

rozpraszać (78), rozproszać (7); rozproszać Calep (3); rozpraszać : rozproszać Mącz (7:3), SkarJedn (3:1).

roſ-, ros- (63), roz- (22).

Oba o oraz drugie a jasne; w inf -pra- (6), -prå- (3); -pra- LubPs, Mącz, RejPos, SkarJedn, CzechEp; -prå- BudBib, PowodPr; -pra- : -prå- SarnStat (1:1); w pozostałych formach a pochylone.

Fleksja
inf rozpraszać
indicativus
praes
sg pl
1 rozpråszåm
2 rozpråszåsz
3 rozpråszå rozpråszają
praet
sg pl
1 m -m rozpråszåł m pers
3 m rozpråszåł m pers rozpråszali
f rozpråszała m an
n subst rozpråszały
conditionalis
sg
1 m bych rozpråszåł
3 m by rozpråszåł

inf rozpraszać (10). ◊ praes 1 sg rozpråszåm (14). ◊ 2 sg rozpråszåsz (3). ◊ 3 sg rozpråszå (34). ◊ 3 pl rozpråszają (4). ◊ praet 1 sg m -m rozpråszåł (1). ◊ 3 sg m rozpråszåł (4). f rozpråszała (1). ◊ 3 pl m pers rozpråszali (1). subst rozpråszały (1). ◊ imp 2 sg rozpråsz(a)j (1). ◊ con 1 sg m bych rozpråszåł (1). ◊ 3 sg m by rozpråszåł (6). ◊ part praes act rozpråszając (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Nie pozostawiać w jednym miejscu; dispergere HistAl, PolAnt, Vulg; dissipare Mącz, Cn; profligere Calep; proicere PolAnt; spargere Vulg; disseminare, disparare, exspargere Cn (35): Profligo – Odganiam, zapędzam, rozproſzam. Calep 855b.
a. Rozpędzać; o Bogu prawdopodobnie też: doprowadzać do zguby (28):

rozpraszać kogo (8): RejPs 26; Puśćił ná nye [Bóg] muchy pſie ktore ye kąſáły/ Y obfitość ſproſnych żab co ye roſpraſſáły LubPs S; Iżby nye racżył roſpráſſáć Pan ludu onego. LubPs Y3, E2; Krol mądry roſpraſza złośniki BibRadz Prov 20/26; SkarKazSej 659b.Cf rozpraszać kogo czym.

rozpraszać kogo czym (2): RejPs 24v; iáko przedtym roſpraſzał Bog nieprzyiaćioły iego ſámym ſzumem wichrowym/ [...] ták też záś [...] CzechEp 162.

rozpraszać od kogo (1): W rozſądkách y poſtępkách ludzkich bywa śrzodkowánie/ iż kto może z kim niebydź/ áni też przećiw niemu: może z kim nie z gromadzáć/ á przećię też od niego nie roſpraſzáć. PowodPr 40.

W połączeniu szeregowym (1): Obácż ieſli to Duch ieſt Boży/ Duch miłośći Chryſtuſowey/ ktory rozpraſza/ rozdziera/ ludzie wádzi/ á zgody nierad widzi. SkarJedn 334.

W przeciwstawieniach: bibl. [Matth 12/30, Luc 11/24] »zbierać (a. zbieranie) (9), zgromadzać (7) ... rozpraszać« (16): KromRozm III F5v; Iż kto zemną nie ieſt/ then przećiwko mnie ieſt/ á miáſto zbieránia roſpraſza. RejPos 346, [77]; WujJud 20v; Duch Chryſtuſow zbiera nie roſproſza. SkarJedn 19, 2, 329; ReszPrz 108; Kto z tobą Papieżu nie zgromadza/ ten roſpraſza WujNT 51, Matth 12/30, s. 50 marg, Luc 11/23, Aaaaaa3v; choć by kto wſzyſtko z Kośćiołem wierzył/ ále niepoſłuſzeńſtwem od iednośći á zwiąſku iego ſię oderwał y odſzcżepił/ iuż gdy iedno nie zbiera/ tedy rozpraſza. PowodPr 41, 40 [2 r.].

W porównaniu (1): Przedſiem ia wymię twoie roſpraſſał ie [nieprzyjaciół] iáko proch po wiátru RejPs 26.

α. O zwierzętach [co (żywotne)] (3): áza nie wieſz iż ieden wilk wielkie ſtádo owiec vgania y roſpraſza HistAl Ev; BibRadz Ioann 10/12; RejPos 122.
b. Odrzucać, wyłączać [kogo] (2):

rozpraszać od czego (1): A od zebrania przebranych twoych. Proſiemy aby nieraczył rozpraſſac nas RejPs 17v.

rozpraszać z czego (1): Nieroſpraſſay tedy y nas miły panie ſtey ſpołecznoſci koſcioła twego RejPs 195.

c. Rozsypywać [w tym: co (3)] (4):

rozpraszać gdzie (2):Kośći me y ſam nyewyem kędy roſpraſſáli LubPs F2; Mącz 396a.

W porównaniach (bibl.) (2): OrzQuin G2; dom wáſz ſpuſtoſzony ieſt/ y wyrzucę was/ iáko wiátr roſpraſza plewy [proiciam vos sicut ventus stipulam]. BudBib 4.Esdr 1/33.

2. Nie pozostawiać całym; dissipare PolAnt, Modrz, Vulg, JanStat, Cn; dispergere PolAnt, Cn (41):
a. Niweczyć jedność, zbiorowość, wprowadzać rozłam [kogo, co (zbiorowość)] (5): gdy ſię [...] niektorzy z ſłużebnikow Sżatáńſkich/ na zbor Páná Chriſtuſow tárgneli/ á on trapić y rozpraſzáć pocżynali. BudBibKaw A2v; wſzákoż [Bóg] nie zákázuie rozpráſzáć buntow heretyckich CzechEp 39.

rozpraszać na co (1): WujNT 31 cf »targać i rozpraszać«.

W połączeniu szeregowym (1):Tákże też [...] bluźnierze Mageſtatu Bożego/ ktorzy Kośćioł Boży trwożą/ tárgáią/ roſpraſzáią/ powinna ieſt zwierzchność hámowáć WujJudConf 214.

Szeregi: »rozrywać i rozpraszać« (1): ktore [nauki heretyckie] ná to Szátan wrzućił/ áby rozrywał y roſpraſzał SkarKazSej 658b.

»targać i rozpraszać« (1): ieſli/ [fałszywi prorocy] iáko wilcy tárgáią y roſpraſzáią ná rozmáite ſekty/ ono ſtádo/ ktore Pan Chriſtus ſobie zebrał w iedno. WujNT 31.[Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

b. Niszczyć; ventilare PolAnt; dilapidare Cn [co] (7):

rozpraszać czym [zawsze Prov 20/8] (4): BiałKat 101; Krol ſiedząc ná ſtolicy ſądowey/ roſpraſza oczymá ſwemá wſzelką złość. BudBib Prov 20/8; SkarKazSej 659b, 672b.

α. Burzyć, niszczyć fizycznie (3): Szukałem miedzy nimi mężá/ kthóryby płothem był/ á ſtánął przećiwko mnie/ dla źiemie ábych iey nie roſpraſzał BiałKat 146; Rozpraſzam známioná práktykarzow BudBib Is 44/25, Zach 1/21.
c. Trwonić, marnotrawić; disperdere Mącz, Cn; dilapidare, divexare, prodigere Mącz; diminuere JanStat [w tym: co (22)] (29): Conservare rem suam, Swey rzeczy doględáć/ Nieroſpráſzać. Nie vtrácáć. Mącz 389b, 6a, 92d, 184b, 491d; Dilapido – Nie potrzebnie vtracam, rozproſząm. Calep 324a.

[rozpraszać miedzy kogo: Wsi i skarby swe rozpraszał miedzy służebniki OrzŻyw 272.]

rozpraszać na kogo, na co (4): iáko mamy vżywáć tych dárow Páńſkich/ [...] nie roſpraſzáiąc tego ná zbytki á ná pychę ſwiátá tego RejPos 83; Gdy iey oycowſką y máćierzynſką máiętność mátka ná vbogie roſpraſzáłá/ [św. Paula] ſtego miáłá kochánie SkarŻyw 142, 102, 441.

W połączeniu szeregowym (2): dla czego częſtokroć tákowi ſynowie [...] ták wźięté dźiedźictwo zwykli márnie trawić/ wydawáć y rozpraſzáć SarnStat 588 [idem] 630.

W przeciwstawieniu: »rozpraszać ... nazgromadzać« (1): Abowiem ſię to nieprzygadza/ iżeby márnie dobra ſwe ten roſpraſzał/ ktory ich s pracą nazgromadzał. KwiatKsiąż Cv.

Zwroty: »dobra, imienie, majętność rozpraszać« = dissipare bona Vulg, JanStat; patrimonia dissipare Modrz [szyk zmienny] (4:2:2): Synowie po śmierći mátki ſwoiey niemogą oycowi odiąć imienia máćierzyſtego [...]/ Wyiąwſzy iżby oćiec imienie roſpraſzáł [!] y káził. UstPraw B3; ModrzBaz 32; Przyſzedłeś tu nági żebrak poſtronnj cżlek/ á iuż dobrá kośćielne rozpraſzaſz? SkarŻyw 454, 142, 441; WujNT Luc 16/1; SarnStat 588 [idem] 631.

»marnie rozpraszać« (3): KwiatKsiąż Cv; RejPos [219]v; Dobrá ſwego od Bogá nádánego poććiwie vżywa/ áni ſie z nim nie kurcży/ áni go też márnie roſpraſza. RejZwierc 143v; [Choćbyś miał wielką Summę pyeniędzy/ Márnie roſpraſzáiąc/ ſtrzez ſie nędzy. WirzbGosp A2v].

Szereg: »roztyrać a rozpraszać« (1): potymbyś to co maſz z łáſki Páná ſwoiego/ márnie roſtyráć á roſpráſzáć miał RejPos [219]v.
W przen (1): gdyż niezgodá nic do kupy nie nieśie/ ále wſzytko roſpraſza SkarKazSej 673a.
Przen: O darach Bożych (7): Dobroći twoiey ſkárby roſpraſzáiąc/ Ginę/ ſwoy żywot/ wſzech zmaz pełen znáiąc. GrabowSet T2.

W przeciwstawieniu: »zebrano ... rozpraszać« (1): co ku ozdobie y ku rozmnożeniu domu ich cnotámi/ zaſługámi/ y ſłużbámi było zebrano/ to rozpraſzáią SarnStat 593.

Zwroty: »rozpraszać dobre« (2):boć tu iáwnie powieda Pan/ iż ktho odſtąpi od niego/ przećiwko iemu ieſt/ á roſpraſza wſzitko dobre ſwoie RejPos 79, 79v.

»rozpraszać marnie« [szyk zmienny] (2): iż márnie á ſwowolnie á bez rozmyſłu ſzáfował/ á roſpraſzał [on nędzny włodarz] ony zwierzone ſkárby á ony ták rozlicżne dobrodzyeyſtwá porucżone iemu. RejPos 192, 192v.

»rozpraszać około siebie« (1): Gdyż tu Pan iáwnie powieda/ iż kto nie ieſt zemną/ ten przećiwko mnie ieſt/ á roſpraſza około ſiebie wſzyſtko dobre ſwoie/ iemu obiecáne odemnie. RejPos 79v.

Szereg: »rozpraszać i wniwecz obracać« (1): Cżemu [...] roſpraſzaſz y w niwecż obrácaſz ony ſwięte dáry á hoyne vpominki iego? RejPos 185v.
3. Niweczyć, nie dopuszczać do realizacji; dispergere Modrz [co] (3): Rozpraſza on [Bóg] myśli y rády náſze ModrzBaz 144.
W przen (2): Lákomſtwo dobre rády o oyczyznie rozpraſza. SkarKazSej 668a marg, 668a.
4. W zwrocie: »rozproszać ogień« = rozdmuchiwać ogień (1): Defflo et Difflo, Rozdymam/ Oddymam/ Roſproſzam ogień. Mącz 130d.
*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Dispergo, Roſpraſzam/ roſrzucam [!]/ roſpłaſzam. Mącz 404a, 162b, 403d, 469c; Calep 331b.

Synonimy: 1.a. rozganiać, rozpądzać; 2.a. rozrożniać, rozrywać; b. rozmiatać; c. rozflarzać, rozruszać, rozterać, roztrwaniać.

Formacje współrdzenne cf PROSZYĆ.

Cf ROZPRASZAJĄCY, ROZPRASZANIE, ROZPRASZANY

KW