Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZPRAWIANIE

Następne hasło: ROZPRAWIĆ SIĘ »

ROZPRAWIĆ (51) vb pf

roſ-, ros- (44), roz- (7).

o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

inf	rozprawić

praet
	sg		pl
1	m	-m rozprawił	m pers
2	m	rozprawiłeś	m pers	-ście rozprawili
3	m	rozprawił	m pers
3	f	rozprawiła	m an

imperativus
	sg
2	rozpråẃ, rozpr(a)wi

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych rozprawił	m pers
3	m	by rozprawił	m pers	by rozprawili

inf rozprawić (13). ◊ fut 2 sg rozprawisz (2). ◊ 3 sg rozprawi (3). ◊ 3 pl rozprawią (3). ◊ praet 1 sg m -m rozprawił (1). ◊ 2 sg m rozprawiłeś (1). ◊ 3 sg m rozprawił (11). [f rozprawiła.] ◊ 2 pl m pers -ście rozprawili (1). ◊ imp 2 sg rozpråẃ (2) LubPs, SkarKazSej, rozpr(a)wi (1) RejKup. ◊ con 1 sg m bych rozprawił (3). ◊ 3 sg m by rozprawił (5). ◊ 3 pl m pers by rozprawili (2). ◊ part praet act rozprawiwszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Uporządkować sprawy związane z funkcjonowaniem podległej sobie społeczności, wydać rozporządzenia (37)
- Przen (1)
- a. Rozmieścić (2)
2. Rozstrzygnąć sprawy sporne lub wątpliwości (9)
3. Przedstawić słownie, powiedzieć (1)
4. Rozmierzyć (1)
5. Rozerwać, rozłączyć (1)
6. [Przygotować do uprawy]
7. Rozmieszać z płynem, rozczynić (1)
8. Prawdopodobnie: Zbadać, spróbować zrozumieć (1)

1. Uporządkować sprawy związane z funkcjonowaniem podległej sobie społeczności, wydać rozporządzenia; disponere Vulg, Mącz; constituere, describere, determinare, dispensare Mącz; ordinare JanStat (37): Tho wſchitko panom exequtorom nyzei napiſanym wmocz dal, yzbi ony tak iakobi nayliepiey rozumyeli rosprawily y roſſchaffowaly. MetrKor 59/76v; Determinare per translationem significat, Skończić to yeſt náznáczić/ roſpráwić. Mącz 450b, 310c.

rozprawić co (20): MetrKor 59/77; iż on obiecał nas y wſſytek ſwiát roſpráwić w wielkiey/ á náwſſem wſluſſney ſpráwiedliwoſći. RejPs 144v; RejJóz B3v; Radſſey o Theſtament rokuy. A roſprawi ſwe ymienie RejKup M, f2 [2 r.]; Mącz [305]b; HistRzym 120; Przetoż widząc iż moy cżás oſtátni nádchodzi/ Radbych wſzytko roſpráwił ták iáko ſie godzi. HistLan E; á do domu ſię wroćiwſzy [...]/ wſzytko ſwoie dobro rozdał/ y roſpráwił SkarŻyw 166; Poydę zá tobą Pánie; ále mi pierwey dopuść pożegnáć te ktorzy (marg) roſpráwić te rzeczy, ktore (–) ſą w domu moim. WujNT Luc 9/61; który [król Kazimierz] przerzeczony ſkarb Zup ták w cáłośći/ iáko w częśćiách/ y wſzyſtkich dochodách porządnie roſpráwił SarnStat 369 [idem] 382; [[król Jagiełło] polećiwſzy Syny Pánom koronnym/ y teſtamentem Litwę y Polſkę roſpráwiwſzy/ [...] vmárł StryjKron 579]. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym; Zwrot.

rozprawić kogo (10): RejPs 144v; RejJóz G3v; Boċz nas Bog rozno rozprawił RejKup t7, c5; BielKom D; RejWiz 57; Mącz 406b; proſzę [...] áby on przed ſwą ſmierćią był wypuſzcżon do domu ſwego/ áby żonę/ dzieći y cżeladź ſwą roſpráwił HistRzym 119, 119; RejZwierc 106v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (1); aby (1), zaimek pytajny (1), zaimek względny (1)] (3): A tak bych to rad roſprawył Abych czie też tak wyprawył. RejKup e3v; Describere pecuniam in civitates, Ile które miáſto ſzácunku ma dáć rozráchowáć rozrządźić/ roſpráwić. Mącz 375a, 413a.

Zwrot: »rozprawić dom swoj« [szyk zmienny] (6): Aby z dobrą pámięcią y s ſłuſznym rozſądkiem/ Vmiał dom ſwoy roſpráwić ſtátecżnym porządkiem. HistLan Ev; RejZwierc 92v, 125v; BiałKaz M2v; SkarŻyw 173; SkarKazSej 706b; [Tho powiáda Pan: Roſpraw dom ſwoy [dispone domui tuae]/ bo ty vmrzeſz Leop Is 38/1 (Linde) [przekład tego samego tekstu SkarKazSej]].

Przen [co] (1): ón [Bóg] dawnych ćiemnośći Nieporządek roſpráwił/ mocą ſwéy mądrośći. KochPhaen 1.

a. Rozmieścić [kogo, [co (żywotne)]] (2): [Także stada i konie nasze rozprawić, bo je na jednym miescu trudno wychować ListyZygmAug 1570/581.]

rozprawić w co (1): [książę Erdziwiłł] zſzykował wſzyſtkich y roſpráwił w vphy porządnie StryjKron 265.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym (1): explicare agmen, [...] Vſzikowáć/ Roſpráwić woysko które zá którym ma ſtać. Mącz [305]b.

2. Rozstrzygnąć sprawy sporne lub wątpliwości; decernere Mącz; iudicare PolAnt; explicare Modrz (9):

rozprawić co (5): Decernere de re aliqua, Vſtáwić/ roſprawić którą rzecz. Mącz 48d; Rozpráwiłeś Pánie prze duſze moiey BudBib Thren 3/58; ModrzBaz 92; [Żupnik [...] ma [...] ich [gwarków] żałoby przeszłyszeć, pięknie rozprawić OrdunekGórn 47; DiarPos 265]. Cf Zwrot.

rozprawić kogo z kim (1): ROſpraẃ mie miły Pánie z moiemi ſzkodniki LubPs I2v.

rozprawić kogo w czym [= w jakiej sprawie] (2): y dopuścił [Chrystus] tey pogadki vcżynić miedzy ſobą zwolennikom ſwoim/ áby ie w tym roſpráwił RejPos 316; PowodPr 61.

rozprawić czym (2): RejKup Yvcf Ze zdaniem dopełnieniowym; SkarŻyw 471 cf Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Boċ dlia tego prawa ſtawiją Iż jemi zawzdy rozprawia Czo prawda a czo nieprawda RejKup Yv.

Podmiotem jest tekst (2): A gdźyeby ſye ſpor álbo wątpliwoſć yáka około wyáry/ ſpraw y zakonu wtoczyłá/ ktorey piſmo [...] roſpráwić nyemoże/ áby przez ony vrzędniki rozpráwyona byłá KromRozm III G2; PowodPr 61.

Zwrot: »wątpienia (a. wątpliwość) rozprawić« (2): KromRozm III G2; [Kiedy św. Piotr Celestyn nie chciał odprawiać mszy z powodu pokus cielesnych, otrzymał przez sen naukę od Boga, że dusza jest ważniejsza niż ciało.] Tą náuką wątpienia ſwoie rozpráwił/ á Mſzey świętey niezániechiwał. SkarŻyw 471.

3. Przedstawić słownie, powiedzieć (1): [rozvmnye rospravicz, vicladacz pissmo dissero i⟨d est⟩ tractare, dicere, sapienter loqui, confirmare, expondere, declarare, eloqui lucide {diffuse tractare} ReuchlinBartBydg O3v.]

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Wſzytko krotkiemi ſłowy co trzebá roſpráwią RejZwierc 251v.

4. Rozmierzyć [co czym] (1): Kto zmierzył garśćią ſwą wody/ á niebioſá piędzią rozpráwił [mensuravit]? BudBib Is 40/12.

5. Rozerwać, rozłączyć [co] (1): Distrahere coherentia, Spięte rzeczy roſpráwić. Mącz 461d.

6. [Przygotować do uprawy [co]: Nowo rozkopywają folwark [...] na którym więcej się urodzić może, [...] gdy ji rozprawią. LustrWpol I 197.

rozprawić na co: Ostrów na tym to gruncie wielki [pan Chodzieski] rozprawił na role LustrWpol I 207.]

7. Rozmieszać z płynem, rozczynić [co] (1): [wźiąwſſy mąki zmieſſawſy á zbywſſy wodą/ roſpráwiłá [liquefaciens] ią y vcżyniła mu polewki Leop 2.Reg 13/8 (Linde).]

rozprawić z czym (1): To wſzytko ſtłukłſzy/ á z żołcią wołową rozprawiwſzy/ nacżyń piłuł FalZioł V 33.

8. Prawdopodobnie: Zbadać, spróbować zrozumieć [co] (1): Kto rozpráwił [instruxit (marg) ponderavit (–)] duchá Iehowy BudBib Is 40/13.

Synonimy: 1. rozrządzić; 7. rozczynić.

Formacje współrdzenne cf PRAWIĆ.

Cf ROZPRAWIENIE, ROZPRAWIONY