[zaloguj się]
[pdf]

PŁEĆ (260) sb f

e jasne.

Fleksja
sg pl
N płeć płci
G płci
D płci płciåm
A płeć płci
I płcią
L płci
V płeć

sg N płeć (57). ◊ G płci (107). ◊ D płci (14). ◊ A płeć (60). ◊ I płcią (10). ◊ L płci (8). ◊ V płeć (1). ◊ pl N płci (1). ◊ D płciåm (1). ◊ A płci (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Zespół istotnych cech decydujących o przynależności do określonego gatunku; natura, właściwości, skłonności; rodzaj; również osobnicy o tych właściwościach (zazwyczaj zbiorowo); sexus BartBydg, Vulg, Mącz, JanStat, Cn; complexio BartBydg, Mącz; dispositio, natura BartBydg; constitutio corporum Mącz; genus, secus, sexu Cn (210): takye wloſy gdy ſą czyenkye mąkkye znamyonuyą dobre obyczaye a dobrey plczy dobre przyrodzenye PatKaz III 120; BartBydg 32b, 143; FalZioł IV 42c; Ięcżmienny chleb [...] ieſth nie zdrowy zwłaſzcża płci ſubtilney. GlabGad G6, H5v [2 r.]; WróbŻołt ee3v; Sexus, Płeć/ Pokolenie/ Pogłowie/ Rodzay. Mącz 390c; A toć [gorączka] ſye z niebácznośći ludzkiey przygadza: gdy gorącymi rzeczami gorącą płeć tym więcey zapalamy SienLek 28v; Ty miękcżyſz ſwą oſobą y młodość ſpániáłą/ Himenee łáſkáwy y płeć podſtárzáłą. SapEpit B3v; [Plec/ Sexus. In genit: plci. Volck Qqq4v].

W charakterystycznych połączeniach: pięć gorąca, gruba, subtilna (2).

Wyrażenia: »płeć człowiecza, [człowiecza płeć]« (1): Rzekł mu [lwu] kmieć/ [...] Nie słuſzećiem płći cżłowiecżey/ Przyłącżyć ku krwi źwierzęcey. BierEz 4v; [przesz wszistky przeczywnosczy czlowyeczey plczy, [...] ktore thy [...] dobrowolnye racziless czyerpyecz. ModlKobiet 13].

»niewieścia płeć« (2): Virgo aliquando significat, Świeża mocna niewieśći płći biała głowá. Mącz 499a, 235d.

Szereg: »przyrodzenie, (abo) płeć« (2): Mącz 413b; kiedy żądza ieſt/ iedz potráwy kthore baczyſz ſwemu przyrodzeniu/ (ábo płći) godne/ álbo ktore maſz zwyczáyne. SienLek 12v.
α. O pierwiastku ludzkim Chrystusa [w tym: czyja (13): G sb i pron (7), ai (6)] (14): [Bóg obiáwion ieſt w ćiele: á to ſye ſtáło w on czás wypełniony/ kiedy zeſłał BOG Syná ſwego/ który ſye ſtał płćią z niewiáſty BiałPos 91 (Linde).]
Zwrot: »przyjąć, wziąć płeć; przyjąć naturę płci« [szyk zmienny] (10:1;1): abouyem bog myal przyyącz naturą plczy yey [Maryjej] PatKaz II 20v; zwyecznoſzczy czyſta ſyą ſtala [Maryja] [...] przetho yſch z yey czyſtoſzczy ſyn bozy myal wzyącz czlovyeczą plecz PatKaz II 22; [Syn Boży rzekł:] oczcze moy [...] chczą przyącz plecz czlouyeczą y chczą umrzecz dla czlouyeka PatKaz II 34, 30, 33, 39, 45v, 57v (11); [wſzyal bog plecz czyala mego. TekstyPol 147; ModlKobiet 4].
Wyrażenia: [»płeć ciała [ludzkiego]«: Sdrowas tisz gora wÿbraną gdzie wsehcchmocznoscz [!] oblężona [lege: obleczona] ÿest plczią cziala naszego. TekstyPol 147.]

»płeć człowiecza« [szyk 3:3] (6): O nyeſluſzno by ſynouy bozemu przyącz naturą plczy czlouyeczey znaruſſoney mathky PatKaz II 70v, 22 [2 r.], 30, 34, 45v.

»płeć człowieczej natury« [szyk zmienny] (5): Sybylla [...] prorokouala rzekącz Oſtatecznego uyeku upokorzy ſyą bog nauyſſy, y przyymye plecz czlouyeczey natury PatKaz II 57v, 30, 33, 39, 73.

a. Zespół cech wyróżniających istoty męskie i żeńskie; także osobnicy danego rodzaju (przeważnie w funkcji coll.) (180): Poetowie mowiącz o bogach/ wielekroć iednę płeć miáſto drugiey kłádą/ y mieſzáią wſzytko poſpołu. GórnDworz X8.
Wyrażenie: »oboja płeć« (1): Epicoenum, Latine, Super commune, vel Promiscuum, Dwiemá poſpolite/ Nomen scilicet Substantivum, Oboyey płći/ ták ſámcowi yáko y ſámicy prziſwoyte. Mącz 106b.
α. O ludziach (177): GlabGad D7; KromRozm III F7; KrowObr 140v; [biała głowa] niechay thák táńcuie/ iżby znáć było/ niedużość iey/ y iákąś przyrodzoną pieſzcżotę/ tey płći bárzo przyſtoyną. GórnDworz X3v, V6v, T8v, V2, X8, Bb3; BiałKat 190v, 331; Máryná S. płeć zátáiłá/ y do męſkiego klaſztoru z Oycem wſtąpiłá. SkarŻyw 183 marg, 589; żeś iákimkolwiek vrzędem/ ſtanem/ zabáwką/ y płćią opátrzony ieſt/ náyduie ſię dárow Bożych nie máło/ ktoremi ćię Pan BOg twoy zbogáćił y ośláchćił. LatHar 674; SarnStat 569, 1252; Zdarz to miły Pan Bog teſz y tobie Byś był rowien Oycewſkiey oſobie. Wrodźiłeś ſię płćią [...] w niego/ Dał by to BOG byś teſz miał myśl iego. RybWit C2v.

płeć czyja [w tym: pron poss (10), G pron (1)] (11): MiechGlab 36; BielKron 312; A przetho ma [dworna pani] cżytáć: ma iáką muzykę przyſtoyną iey płći vmieć GórnDworz X4, Z8v; KuczbKat 320; Y to nálázłá v śiebie áby ſię odzienim męſkim pokrywſzy/ płeć ſwoię zátáiłá SkarŻyw 13, 559, 581; Ani niecżyśći/ áni cudzołożnicy/ áni ſproſnie plugáwi/ áni płći ſwoiey nieprzyſtoynie vżywáiący Bożego kroleſtwá otrzymac [!] mogą [Vulg 1.Cor 6/10]. WerKaz 300 [przekład tego samego tekstu KuczbKat]; LatHar 502; GosłCast 30.

W połączeniu z zaimkiem nieokreślonym (uogólniającym lub przeczącym = wszyscy ludzie, ktokolwiek z ludzi, nikt) [w tym: wszy(s)tka (6), wszel(a)ka (5), każda (2); która(by)kolwiek (3), jakakolwiek (1); żadna (2)] (19): Duch ſwięty [...] żadnemu ſtanowi ludzkiemu nie folguie/ ále wſzyſtkę płeć/ ziemią/ y ſianem zowie KrowObr C2; niebędzie vſpráwiedliwioná z vtzynkow zakonnych żadna płeć Przed oblitznośćią iego KrowObr 56, 44, 70v, 89v, 242v; Leop 2.Par 31/19; BielKron 145v; RejPosWstaw 21v; StryjKron 577; Cżyli ná zátrácenie chceſz wzdáć płeć wſzeláką? GrabowSet L2v; KochFrag 40; LatHar 457, 658; SarnStat 52, 347, 979, 1257; ZbylPrzyg B4.

W charakterystycznych połączeniach: płeć miękka, niepotężna, rożna, ułomna; płeć zataić, przyrodzenie płci.

Przysłowia: A wſzak wieſz ſtare przyſlowie Niezeydzie tey płczy [tj. kobietom] na mowie. RejKup k7v.

Milcżenie Pánieńſkiey płći nawięcey przyſtoyne BielSjem 16.

Wyrażenia: »wszelka płeć ludzka« = ludzie (1): Wyleię/ mowi Pan B. z Duchá mego/ ná wſzelką płeć ludzką KrowObr 89v.

»mdła (a. mgła) płeć; mgłość płci« [o kobietach] [szyk 5:2] (6;1): [Amazones] odrzuciwſzy Mgłoſci ſwey płci niewieſciey [fragilitate sexus abiecta], wiele ziem ſobie podbiły MiechGlab 36; Cżemu wdowo [...]/ Swą powieſcią mdłym żeńſkim płciam ſzkodziſz BielKom G2; BielKron 114; O nie zwyćiężona ćierzpliwośći/ [...] ktora ták mdłą á nie potężną płeć pánieńſką mężną cżyni SkarŻyw 21; StryjKron 122; Y święći vpadáią/ [...] Niedźiw/ iż płeć náſzá mgła zá czáſem ſzwánkuie. GosłCast 30, 30.

»męska (a. mężczyńska) płeć; [kto] męskiej (a. mężczyńskiej) płci« = mężczyzna (mężczyźni), chłopiec; mas Mącz, Cn; masculus JanPrzyw, Cn; masculina proles JanPrzyw; sexus masculinus Vulg; sexus stirps a. virilis Mącz; homo, mascula a. virilis proles, sexus melior, vir Cn [szyk 19:8] (18;9): Murm 45; GlabGad M; Leop 2.Par 31/19; Mącz 210c [3 r.], 390d, 498c; KarnNap A4; Aliſz nákoniec dzieći płći męſkiey/ zábijáć bábom Sephorze y Phui Krol roſkázał SkarŻyw 477, 114, 120, 348, 478, 489; KochJez A4v; KochEpit A3; KochWz 135; ReszPrz 28; PaprUp B3v; Vrzędnik ma tego ſtrzedz co ná dworſką cżeladź domową przyſtoi/ áby tego ze wśi/ áni męſka áni biała płeć/ nie robiłá. GostGosp 16; LatHar 96, 679; WysKaz kt; po zeſzćiu náſzym z tego świátá potomſtwo náſzé Mężczyńſkiéy płći tylko/ á nie białą głowę máią miéć y wziąć ſobie zá dźiedźicá y potomká ná Króleſtwo SarnStat 881, 882 [2 r.]; [Glosy I nr 48/183].

»męska płeć« = męskość, bycie mężczyzną [szyk 1:1] (2): Virilitas, Męskość/ męska płeć/ też mężność/ śmiałość. Mącz 498c; SkarŻyw 211.

»niewieścia, żeńska, biała, białej głowy, białogłowska, panieńska płeć; człek białej płci; niewiasta na płci« = kobieta (kobiety); femina Mącz, Cn; sexus muliebris Mącz; proles feminea JanPrzyw; mulier, virgo Cn [szyk 50:18] {20:20:18:4:2:2;1;1): PatKaz II 212; KromRozm I M4; MurzNT 73v; BielKom kt, G2; GliczKsiąż Pv; GroicPorz b2v, ffv, ff2, ii2v; [Piotr święty] Vſtáwił áby káżda płeć żeńſka głowę záwijałá/ gdy do kościołá idzye. BielKron 145v; dáliſmy onym ſiedmią mężow [którzy nas przywiedli] trzech więźniow á cżterzy żeńſkie płći BielKron 447, 55v, 56, 114, 311, 312 (9); Mącz 133a, 210c, 390d; BiałKat 228v; BielSat L3v; KarnNap A4; Márynus brát náſz/ niewiáſtá ieſt ná płći. SkarŻyw 184, A3v, 14, 21, 114, 120 (12); StryjKron 122, 577; KochJez A4v; KochEpit A2v, A3; KochWz 135; ReszPrz 28; NIe noweć to ſą rzecży śieſtrzyce namilſze/ Iż pogłowie żeńſkiey płći rządnieyſze/ cnotliwſze/ Niżli náſzy mężowie BielSjem 5; Zenobiá Kśiężná Pálmireńſka/ Wźiąwſzy męſką oſobę/ będęcy płeć żeńſka/ Swoie nieprzyiaćiele wſzyſtki zwyciężyłá BielSjem 8, 4, 16, 26; Biała płeć/ y mężczyzná/ y ktokolwiek żywie/ [...]: Pieśni weſołé wſzyſcy weſoło śpiéwayćie PudłFr 71; ZawJeft 22; GostGosp 16; GrochKal 7; KochFrag 40; [Syn Boży] Cierpiał od ſtanow rozmáitych: od Pogan y od Zydow/ od męſkiey y białey płći LatHar 679, +4, 96, 218, 408, 487; TEnże Lódwik [...] pſuie lifty, któré zábrániáią, áby płeć białéygłowy ná Króleſtwo nie byłá wybiérána. SarnStat 8, 882; GosłCast 14, 22, 50; PaxLiz Bv; á ia dźiwny ſtroy widzę w tym tu kole Niewieśćiey płći/ á żadney Polki tu nie baczę ZbylPrzyg A2, B4.

»niewieścia, panieńska, żeńska płeć« = kobiecość, bycie kobietą [szyk 3:2] (3:1:1): GlabGad M; MiechGlab 36; prośiłá Páná Bogá/ áby dał iednemu Kápłanowi dar Duchá S. do kazánia/ [...] przez ktoregoby to/ cżego iey niewieśćia płeć niedopuśćiłá ſpráwowáć/ y duſze do zbáwienia prowádzić mogłá. SkarŻyw 581, 559; KlonKr A3v.

»[kto] obojej, obojga płci; oboja płeć« = kobiety i mężczyźni; uterque sexus JanStat (25:3;2): GlabGad M; KromRozm I Av; BiałKat 226; WujJud 264v; SkarJedn 389; Poſt ieſt vſpokoienie duſz náſzych/ [...] wſzytki látá y płeć oboię/ iáko iákim wieńcem zdobi. SkarŻyw 92, 114, 429, 472; StryjKron 320; LatHar + +2, 202, 323; SarnStat 63, 113, 157, 349, 594 (14); Bo ná tym nawięcey ieſt/ wſzyſtká vśilność y moc iego [Turka]/ [...] dźiatki lepak co ślicżnieyſze oboiey płći/ áby do ſwego Biſurmáńſtwá/ y pſoty beſtialſkiey obrácáli PowodPr 9; SkarKaz 277a, 635b.

»klasztory obojej płci [= męskie i żeńskie]« (1): [Św. Romuald] klaſztorow wiele oboiey płći fundował/ y bráćią oſadził. SkarŻyw 574.

»oboja płeć« = pierwiastek męski i żeński (1): Co widząc Theologowie pogáńſcy ſtárzy/ że iedná ſámá płeć doſkonáłośći w ſobie mieć nie może/ przywłaſzcżáią oboię płeć bogu GórnDworz X8.

»panieńska płeć; [co] panieńskiej płci« = panna, dziewczyna [szyk 4:4] (7; 1): GlabGad A2; WrobŻołtGlab A4; GroicPorz z2; BielKron 55, 340v; Seiren, sirenis vel seirena, monstrum maris, pubetenus virgo, reliqua parte corporis deorsum piscis, Dźyw morski pánieńskiey płći z wierzchu/ od ſpodku rybá. Mącz 396b; SkarŻyw 21; BielSjem 16.

»słaba płeć; niewiasta słabej płci« [określenie kobiety]; femina Cn [szyk 7:2] (8;1): [O zwalczaniu pokus przez św. Eufrozynę] záwżdy głowá iego [szatana] od oney ſłábey płći y kwiátá młodośći zdeptána byłá SkarŻyw 14, A3v, 22, 479, 559 [2 r.]; LatHar 459, 470; A nie tylo mężowie/ ále y niewiáſty ſłábey płći/ [...] rády y zdrowia ſwego odſtępowáły [dla ojczyzny]. SkarKazSej 668b.

Szeregi: »płeć i postać« (1): VAndá ſwych przodkow ſercem nie wydáłá, Choć płeć pánieńſką y tez poſtáć miáłá. KlonKr A3v.

»płeć i stan« (1): ilekolwiek rázow tzłowiek wſzelkiey płći/ y wſzelkiego ſtanu/ będzie ſie tą wodą kropił/ tylekroć ieden grzech powſzedni/ będzie ſniego zgłádzon. KrowObr 70v.

Przen (1):
Wyrażenie: »[co] płci niewieściej« (1): Wenus. Ieſt planeta fortunny: ale mniey niżli Iowiſz. Płci niewieſciey/ ieſt przyrodzenia zimnego a wilkiego. FalZioł V 51v.
β. O rybie (1):
Wyrażenie: »płeć męska« (1): [Węgorz] ſie rodzi zſliſkoſci drugich węgorzy: gdyż nie ma roznoſci w ſwogim rodzaiu: ani płeć męzka ani niewieſcia w nich może być poznana FalZioł IV 29d.

»płeć niewieścia« (1): FalZioł IV 29d cf »płeć męska«.

2. Powierzchnia ciała ludzkiego, skóra (przede wszystkim twarzy) oraz jej wygląd kolor itp.; cera; color Miech, Mącz, Cn (50): PatKaz III 119v [2 r.]; thą wodą [z nasieniem malonowym] day ſie białey głowie vmyć kthora by miała flakhi na twarzy albo takie inſze ſzkaradoſci y owſzem piękhną płeć cżyni licza FalZioł I 88b; Też mleko z czukrem cżęſto iedzone od białych głow/ wyiaſnia płeć licza/ y wſzytkiego ciała. FalZioł V 88v, ‡2b, I 52b, 82b, II 10a, 11a (11); Cżemu niewiaſty maią gładſzą płeć y ſubtelnieyſzą niżli mężowie. GlabGad A8v; TAtarzy [...] maią [...] thwarz ſzyroką, á nos płaſki/ płci ſzpetney á ſmiadey. MiechGlab 21; LibMal 1545/94v; RejRozpr G4; BielKron 134v; Mącz 3d, 458b; niektorym ſye ná płeć/ á owſzem ná lice/ pierśi/ ná brzuch/ y ná ręce/ piegi wielkie miotháią SienLek 112v, 28, 29v, 48, 79 [3 r.], 89v, 135, 136; GórnDworz E; Oczko 14v; BielSjem 2; KochPieś 22; KochFrag 21; RybGęśli C4v; GosłCast 26; PaxLiz D2v; [Łuski álbo otręby ze płći zganiać. SienHerb 349a (Linde błędnie 340)].

W porównaniach (2): KochFr 64; Pierśi śniegu ſromotę/ pátrz/ iáko zádáią/ Nád śniég bielſzą dáleko płeć ná ſssobie máią. PudłFr 70.

W charakterystycznych połączeniach: płeć biała (3), chropawa, cienka, cudna (3), czarna, człowiecza (2), gładsza, głowna, młoda, piękna, rumiana (3), subtelna (2), szpetna a śmiada, wdzięczna na wejźrzeniu; płeć ciała, lica (na licu) (3); grubość, oszpacenie płci; na płci biała, rumiana; płeć cudną dawać, czyścić, dręczyć, gładzić (2), gładką (lubieżną, piękną,, wdzięczną) czynić (3), odmiękczyć, pomazać, szpacić, wyjaśniać (2); płeć skazi się, żołknie.

Zwrot: »płcią dobrze stać« = mieć piękną cerę (1): Otoż thedy cżłowyek káżdy gdy ma wolą zoſtáć oycem/ nyech ſie nye kwápi ná byáłą głowę/ ktoraby płćią álbo brwyámi dobrze ſtáłá/ ale coby byłá cnotliwa GliczKsiąż B8.
Wyrażenia: »grecka płeć« = śniada cera (1): [Bolesław Krzywousty] Był cżłowiek wzroſtu śrzedniego/ greckiey płći BielKron 354.

»(nie)przyprawna płeć« (2): Adulterinus color, Przipráwna płeć. Cudność. Mącz 3d; Color verus corpus solidum, Nieprzipráwna płeć/ ciáło swieże/ czyrſtwe. Mącz 489b.

»przyrodzona (prawa), czystego przyrodzenia płeć« = nativus color Mącz [szyk 2:1] (2:1): [Maryja na skórze była barwy] ſczeruona byaley czudney barzo to yeſth byala rumy ona bo y cżudna yeſt ta plecz y barzo czyſtego przyrodzenya PatKaz III 119; Mącz 241c; ná owę białogłowę [...] náder miło pátrzyć/ czo ią cżłowiek záſtánie domá nieſplecioną/ nieſzcżeſáną/ [...] áno v niej płeć przyrodzona/ [...] á z zápłonienia pod cżás przyſtoyney/ y przyiemney bárwicżki GórnDworz G2.

»skorna płeć, skora na płci« (1:1): NIekthorym ludźiom pierzchnie ſkorá ná płći SienLek 48v, 78v.

Szeregi: »płeć i barwa« (1): gdi by ſie kto napił wody w ktoreyby wrzało to ziele [...]/ tedi daie czudną płeć y barwę takiemu cżłowiekowi FalZioł I 39b.

»płeć albo maść« (1): nativus color, Przirodzona práwa płeć álbo máść. Mącz 241c.

»skora abo płeć« (1): Skorá ábo płeć náſzá [Pellis nostra Vulg Thren 5/10] iáko komin wypalona ieſt/ od niewcżáſu y głodu. PowodPr 10.

[Przen:
Wyrażenie: »ziemska płeć« = powierzchnia ziemi: Wiej Aeole szumy swymi, Przy ziemskiej płci różnorodnymi, Neptun niechaj koji morze, Gdy je Auster z gruntu orze. RybWiersze 91.]
a. [Wyrażenie: »płeć konieczna« = napletek, tj. fałd skóry na końcu członka męskiego: A obrzeżećie ćiáło napłetku wáſzego (marg) Inſzy nieobrzeſką wykłádáią/ w słowieńſkim/ płeć koniecżna piſze. (–) BudBib Gen 17/11.]

Synonimy: 1. natura, pogłowie, przyrodzenie, rodzaj; 2. barwa, cera, maść; a. napłetek, nieobrzezanie, nieobrzezka, obrzezanie, obrzezek, obrzezka, prepucyja, skoreczka.

MC