[zaloguj się]
[pdf]

BARWA (322) sb f

bar- (166), bår- (4); bar- : bår- Mymer1 (1 : 2), BibRadz (5 : 1), WitosłLut (5 : 1); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N barwa barwy
G barwy, barw(e)j bårw, barew
D barwie
A barwę barwy
I barwą barwami
L barwie barwåch

sg N barwa (36). ◊ G barwy (127), barw(e)j (1) GlabGad. ◊ D barwie (4). ◊ A barwę (61). ◊ I barwą (35). ◊ L barwie (15). ◊ pl N barwy (13). ◊ G bårw (9), barew BielKron (2). ◊ A barwy (14). ◊ I barwami (1). ◊ L barwåch (4); -åch (3) Mymer1 (2), PowodPr; -ach (1) KochFr.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Kolor, zabarwienie, koloryt; color Mymer1, BartBydg, Cn (243): PatKaz III 121, 122; BierEz N4v; wloſy má barwy orzecha láſkowógo OpecŻywList C, C; Mymer1 19, nlb 1v; BartBydg 30b; [pokrzyk] ma iabłko [...] barwy pięknej ſzafranney FalZioł I 86d; Ieſt też kadzidło barzo drobne podobne Arabſkiemu, barwę ma rudowatą FalZioł III 31d; TEn kamień ieſt barwy zieloney/ iakoby niebo iaſney FalZioł IV 57c, I 21d, 35c, II ld, IV 34a, 59a (97); BielŻywGlab nlb 11; aby on mogł w ſię przjąc [!] podobę każdej baruey iako wełna biała wſzelką baruę na ſię prziymuie GlabGad B4, B4, H7; KłosAlg F4v, Gv; RejRozpr G3; HistAl A6v, A8v, L2v [2 r.]; KromRozm III B8v; GliczKsiąż F; GroicPorz mmv; KrowObr 35v; RejWiz 144v; LeopNum 11/7, Ez 27/18, Ex 35/35, Lev 13/55; WyprKr 102v; BibRadz Jer 4/7, Num 11/7, 19/2, Ez 10/9, 4.Ezdr 9/17, 6/44; Oppony będą záwieśiſte cżterech bárew napięknieyſzych BielKron 33, 33 [2 r.], 34, 328v, 427; Prot B2; Tákże y Tęcżá ma w ſobie trzy bárwy SarnUzn B6; SienLek 26, 3, 27 [2 r.], 147; ſwietne á dobrze złączone bárwy/ máią w ſobie grácią GórnDworz L7, I7, L7, L7v, L8; HistRzym 68, 69v; RejPos 149 [2 r.]; BudBib 4.Esdr 9/17, Sap 13/14; ModrzBaz 51; wino rzadko pił/y to ták wodą przerzedzone/ iſz tylko bárwá winna ná wodzie zoſtawáłá. SkarŻyw 471, 538, 544; Tákiéy bárwy więc niebo bywa/ gdy świt rány Złoté Słońce vprzédza KochEpit A2v; KochFr 97; KochPhaen 18; KochSz A3 [2 r.], C; A źiemiá/ ſkoro ſłónce iéy zágrzeie/ W rozliczné bárwy znowu ſye odźieie. KochPieś 41; KochSob 62, 64; Hyacinthinus – Fiałkowey barwy. Calep 492a, 292a, 497b [619a]; GrabowSet Fv, 13; WitosłLut A5 [2 r.], A5v; SapEpit A4.

W charakterystycznych połączeniach: barwa blada (2), biała (3), błękitna, brunatna (3), czarna (3), czerwona (11), fijołkowa (5), kamienia Tharsys, lisowata, ługowa, miodowa, mleczna (2), modra (2), niebieska, ołowiana (15), orzecha laskowego, piękna (3), płowa, poczerniała, popielata, posiniała, przypalona, rozefarbowa (2), rozliczna (3), rożana (2), rumiana (2), z rumiana czarna, serwatczana, smaragdowa, szafirowa, szafranna, szarłatowa (2), śklana, wodna, woskowa, zielona (6), złocista, złota (16), żelazna, żołto-czyrwona, żołta (2), żołtawa; barwa cudna (2), dobra, rozmaita (9), rożna (3), szpetna, świetna, wesoła.

Zwroty: »barwą cieszyć«: Słońce/ bárwą ſwą różáną/ Y wdźięczną wſzyſtkim odmiáną Ludźie ćieſzy: ták twé látá Ráné/ ſą w wadze v śẃiátá. ZawJeft 45.

»barwę mienić, odmieniać, zmieniać, odmienienie barwy, odmieniać się w barwy« [szyk zmienny] (5): [z rzeczy, które w urynach pływają] pewniey podczaſz mozeſz poznacz niemoc wczłowiecze: nizli z ſamey vriny/ [...] a tho dla łacznego odmienienia barw FalZioł V 6v, 67v; [Chameleon] przez dźień barwę zmienia kilká kroć ná ſobie/ Co wſzytko wrzeczy było n moiey Oſobie. Prot B2; Iey ślicżne lice wſtydem wdźięcżnie ſie promieni/ Y na ſobie to białą to cżerwoną mieni Bárwę WitosłLut A5; Radby był Polipuſem; ktory/ iáko w lárwy/ Odmienia ſię w przygodźie w rozmáite bárwy. KlonWor 2.

»barwę tracić« (2): Trzecie dłużey godziny á nawięczey dwu godzin niema [uryna] ſtać abowiem barwę traci y wſzytka ſie odmienia. FalZioł V[1]; Decoloro – Barwę pierſzą trace odeimuię. Calep 292a.

Wyrażenia:»barwa anielska«: [Apollo] rozgniewał ſie ná Kruká [...] odiął mu białość bárwę Anyelſką/ á dał cżarność bárwę Cżártowſką. BielKron 22.

»barwa czartowska«: BielKron 22 cf »barwa anielska«

»szarłatna barwa« = krew: Swoi to (rzecże) [rzeka] ſámi ſie woiuią/ Swoi/ nieſtety/ tą mię dziś dáruią Szárłatną bárwą GrochKal 14.

Zestawienie:»sowia barwa« = katarakta (2): Glaucoma est vitium oculorum, hoc est livor et plumbeus color in oculis, [...] Sowya bárwá álbo ſowya zrzenycá Murm 79; BartBydg 65.
W przen:
Wyrażenie:» czarna barwa« (2): Nie dármo grobową pieśń me ſerce śpiewáło/ Nie dármo (ná nie- ſzcżęście) cżarney bárwy chciáło. WisznTr 11; NOcne cienie cżarną bárwą świát okryły/ Wſzytki rzecży wſzędzie ſię vpokoiły. WisznTr 30.
a. Kolor twarzy i ciała, płeć, rumieniec; skóra, kolor skóry związany z rasą; uroda, piękność; color, habitus Cn (35): PatKaz III 118, 119 [3 r.]; iey [Marii] wſſytka barwa/ ktorá byla iako rożá rumianá/ w bladoſtz ſie przemienila OpecŻyw 3; Przeto kiedy ią [boragową wodkę] kto pije/ krew cżyſci, barwę czudną dawa/ bladą y s ſiniałą ſpądza FalZioł II 3d, I 29d, III 10c, 15a, 22a, IV 15a (10); ktory niezdrowy ma Pęchyrz [...] barwę ma złą SienLek 17v; Niektorą po bárwie cudney á brzuchu okrągłym poznáć gdy Syná nośi. SienLek 112v, 22v, 104v, 119v; RejAp 60; ModrzBaz 7; Bárwá y cżłonki me/ te/ iákie miewáią Ciáłá zmárłych GrabowSet R4v;

W charakterystycznych połączeniach: barwa biała, blada, czarna, rdzawa, śmiada, zielona (2), zsiniała, żółta (2); barwa cudna (5), dobra (5), nadobna, śliczna, zła.

Frazy: »barwa się odmładza«: bywa tá chuć przezliż wielka/ że bárwá ſye też odmładza SienLek 112v.

»barwy przybywa«: I Barwyć na twarz przibyło Wiereć nieták pierwey było RejKup v4.

»zmienia się barwa«: Gdi gi Alexander widział/ pocżął ſie bać y blednąc. Ktoremu krolowa rzekłá/ dla cżego ſie zmieniłá bárwá thwoiá skázicielu ſwiátá HistAl L7v.

Zwroty: »barwę przywracać« (2): barwę zginęłą cżło. wiekowi przywracza [cebula] y wzrok poſila. FalZioł I 133b, ‡3f.

»barwę stracić, barwa stracona, zginęła« (4): FalZioł I 133b, ‡3f; A wſzákoż gorſze známię ieſt/ kiedy kto nád obyczay nagle ſchudnie/ á ćiepło y bárwę ſtráći. SienLek 18v; Tákowego vmárłego nigdym ia nie widział/ twarz ſie nie przemieniłá/ bárwy nie ſtráciłá HistRzym 16v. Cf »barwę przywracać«.

Wyrażenia:»barwa czarna«: Głowę też miał [Ezop] bárzo śilną/ Ocży wpádłe/ barwę cżarną BierEz A2.

»śmiertelna barwa«: [panie Jezu] ſomyenyalim gloſem a blyadim obliczim s ſmyertelnᾳ barwᾳ s placzlywimy oczima BierRaj 21v.

Szereg: »płeć i barwa«: gdi by ſie kto napił wody w ktoreyby wrzało to ziele [...] tedi daie czudną płeć y barwę takiemu cżłowiekowi FalZioł I 39b.
W przen (2): Tobie my ten nadobny kwiatecżek [oblubienicę] chowáły/ Y iego ślicżney bárwy pilnie przeſtrzegáły WitosłLut A3v; A tego [kwiatka-oblubienicy] piękne Nimphy vſtáwnie pilnuią Y iego ſię nadobney bárwie przypátruią. WitosłLut A3.
b. Kolor sierści, maść, upierzenie; color Mymer1, Cn (14): Kury kapłuny, cietrzewie, pawy, maią przyrodzoną barwę ſtokoroć piękniejſzą niż ti. BielŻyw 6; HistAl H6; chcąc iż by ſye mu od trzody iednákiey bárwy owiec/ rozney bárwy owce mnożyły GroicPorz mmv, mmv, mm2; RejWiz 24v; LeopGen 31/10; 'Mozáyſko miáſthecżko y zamek/ gdźie záięcy doſyć rozmáitey bárwy BielKron 431v; Szpákow doſyć [widzieliśmy] ále rozmáithey bárwy BielKron 441v; SienLek 179v; ktorych [psów] beło wielka niezlicżona moc w bárwe [!] rozny/ to ſzáry/ to cżarny/ to białły/ cżerwony/ pſtrakáty CzahTr D3, D3v, Ev.

W charakterystycznych połączeniach: barwa szara; osobliwa, piękna (2), rozliczna, rozmaita (4), rożna (2).

Szereg:»barwa albo maść«: O bárwach albo máſciach. Mymer1 19.
2. Tkanina, tkanina ozdobna i droga; odzież, odzież zbytkowna, strój kosztowny (33): żadnych barw ná ſzáty náſze nie wymyſlamy HistAl I6v; Yan theż krzćicyel żadney bárwy nye myał GliczKsiąż H2, E7v, E8v; lud Izráelſki/ z weſelim znieſli [...] ſrebro/ złoto/ ſztuki złotogłowow/ niebieſkiey bárwy/ to ieſt modrey/ álbo fiołkowey/ purpurę/ bis BielKron 35v, 133; RejPos 23v; VotSzl C4.

W charakterystycznych połączeniach: barwa czerwona, niebieska (2), pstra, szarłatowa, złotogłowowa; barwa droga (2), jedwabna, kosztowna (2).

Wyrażenie: »nowa barwa« (4): ZapMaz II Ł 1/55v; Suknia/ płaſzcż nowey bárwy/ to wſzyſtko odźienie/ Ná głowie iákom piſał/ takie też noſzenie. BielSat D4 [idem BielRozm 30]; Co ich [dybidzbanow] zánim rząd długi w nowey bárwie chodzi BielRozm 30v, 30.
Szeregi: »barwa albo odzienie«: nye ſpráwił bárwy żadney koſztowney álbo odzyenya drogyego/ ále yedno nágosć ich przykrył á odzyał ſkorkámi. GliczKsiąż E8.

»ubiory a barwy«: cnotá ná vbyory á yedwabne bárwy nigdy nye prziymuye GliczKsiąż E7v.

a. Liberia, uniform, habit; vestitus concolor Cn (19): Odpuſć oicze [Gardianie] żem cię pital Bogwie yżem waż niepoznal. Boſczie wiedney baruie wſyſczy Wſzytko ſarzy iako wiłczy. RejKup c7; BielKom F4; v Krolá ſą dworzánye/ w myeſcyech theż dwor y dwornye/ yáka bárwá v dworu/ táka też w myeſcyech. GliczKsiąż F4; RejWiz 90; Pan potym iádąc w drogę/ ſwą bárwę obaczy/ Rzecże wierę pan Mátuſz náſz to wiſieć racży. RejFig Dd5v; Barwa na karly SAianikow. bieretkow. i inſzich vbiorov Axamitnich czarnich na 2.Karlow WyprKr 92, 89, 90, 91, 91v, 92; PudłFr 8; KochPij C2; PowodPr 70, 83; Po podiezdku dáruię/ bárwę dobrą ſpráwię PaxLiz E2v, Dv; SkarKazSej 704b; KlonWor 33.

W charakterystycznych połączeniach: barwa cudna, dobra, jedna, jedwabna, panien, panieńska (2), rozmaita; barwa na karły, na lokaje, na pacholęta.

3. Kosmki, kosmacizna na tkaninie; pexitas telae, tomentumMącz, Cn (6): Które ſą wytarte/ Iuſz więcey bárwy ná ſobie nie máyą. Mącz 285d; bárwá bárwicá/ tá która v poſtrzigáczów zá nożycámi odchodźi/ Sukienna álbo poſtrzigácká bárwá Mącz 457d, 285d, 457d; A kupiwſzy wyſkubuy po pioreczku zbárwy/ poprzedamy ná ten ſtroy ony chude kárwy BielSat B4 [idem] BielRozm 13.
4. Środek do upiększania twarzy; róż, bielidło; cerusa, psimmythiumMącz; fucus, pigmentum, purpurissum, rubrica Cn (2):
Wyrażenia:»kramna barwa«: Rownałem częſto iéy płeć ku rumiánéy zarzy/ A oná kramną bárwę nośiłá ná twarzy. KochFr 64.

»barwa niewieścia«: Psimmythium, Cerusa, Bárwá niewieścia/ którą ſobie twarz przypráwuyą. Mącz 328d.

5. Pozór, fałszywa postać (31): Tákżeć też y ći wſzyſcy táką bárwę máią/ Co z obłudną przyiáźnią pożytkow ſzukáią. RejWiz 40; SkarŻyw 317; Táki był Proteus/ mieniąc śię to w ſmoká/ To w déſcz/ to w ogień/ to w bárwę obłoká. KochFr 91; iż ſię wolą wſzelákim plugáſtwem/ morderſtwem/ łupieſtwem/ pychą/ gniewem/ zazdrośćią/ vpſtrzyć/ y w tey bárwie rzkomo przez miłoſierdźie Boże/ y przez zaſługi męki iego świętey/ do niebá ſię wedrzeć ReszList 153; SarnStat 52, 979.
Wyrażenie: »zwirzchowna barwa«: ma być ſąd miárkowan [...] Nie z zwirzchowney bárwy/ ále z wnętrzney złości. SarnUzn H3.
а. W I sg w funkcji okolicznika sposobu; »barwą« (14), »pod barwą« (10); arte, calliditate, colore, fraude, ingenio, occasione, sub colore JanStat (24): więcéy nic nád ſześć groſzy práſkich wyćięgáć áni bráć od niedoſtátecznych nie máią/ iákąkolwiek bárwą wynáleźioną. SarnStat 221, 72, 979, 1087, 1101, 1103 (12).

pod barwą czego (6): Zá náſſey pámyęći począł był ludźye zwodźić pod bárwą ſlowá Bożego KromRozm III Av; niektórzy pod bárwą vczenia ſie rzemióſł od rodźicow odchodzą SarnStat 200, 660, 919, 945, 1098.

Szeregi: »barwa, chytrość (álbo domysł, dowcip, fortel)« (3): A iżby zá czáſem ktorąkolwiek bárwą/ chytrośćią/ albo domyſłem/ Státuty y porządki przerzeczoné nieprzydáło ſie w wątpliwość przez kogo wwiéźdź SarnStat 369; A ieſli kto [...] nieco od. przeieżdżáiących ktorąkolwiek bárwą/ chytrośćią/ ábo dowćipem wyćięgáć będźie śmiał SarnStat 918, 593.

»barwa i zasłona; zasłona i barwa« (2 : 1): [iesliby] [...] [Burgrabia] komu nád zákazánié náſzé przeiecháć do Sląſká ktorąkolwiek bárwą y zaſłoną dopuśćił: tákowégo Pan [...] nam wydáć będźie powinien. SarnStat 490, 1227, 1237.

б. Sposób postępowania, zwyczaj, obyczaj; piętno (5): Barwę s kthorą ſye vrodzili [bękarci] áż ſámá ſmyerć rozedrze GliczKsiąż B2; Choć im [bękartom] Státutá nyepráwye bárwy czynyą/ náturá ye ſámá práwye ſnyą ná ſwyát wypuſfcża GliczKsiąż B2; Przetoſz święći tákiego krzyżá/ nie rádzi z ſiebie ſkłádáli/ ále ſię rácżey zniego/ iáko z iedney bárwy krolá ſwego chlubili SkarŻyw 185; wſzákem wam mowił: iſz moie obyczáie zwáſzymi ſię niezgodzą? A ták wedle ſwey bárwy oycá ſobie ſzukayćie: bo mnie iuſz mieć niemożećie. SkarŻyw 250.
Szereg:»barwa i znak«: gdyſczye waſcha M. they barwy y thego znakv sztharego obyczayv [iż królowie biskupy wolą i poddawają] nyeopvſczyly MetrKor 31/621.
7. bot. Myosotis palustris With. (Rost); niezapominajka (2): Niezápominay mie Bárwá/ żábie oczká SienLek 237, X.

Synonimy: 1. farba; a. cera, pięć; b. maść; 2. odzienie, ubior; 4. farba, kreta, mączka, mąka. 5. chytrość, dowcip, fortel, imię, okazyja, podobieństwo, przyczyna, sposob, sztuka, wymysł, zasłona, zdrada; 6. znak; 7. nie zapominaj mię, »żabie oczko«.

Cf BARWICA, BARWUSKA

LZ