[zaloguj się]
[pdf]

CHYTROŚĆ (473) sb f

ch- (472), h- (1); chy- (445), chi- (28).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N chytrość chytrości
G chytrości chytrości
D chytrości chytrościåm
A chytrość chytrości
I chytrością chytrościami
L chytrości chytrościach
V chytrości

sg N chytrość (91). ◊ G chytrości (95). ◊ D chytrości (6). ◊ A chytrość (57). ◊ I chytrością (106). ◊ L chytrości (22). ◊ V chytrości (1). ◊ pl N chytrości (21). ◊ G chytrości (16). ◊ D chytrościåm (3). ◊ A chytrości (31). ◊ I chytrościami (20). ◊ L chytrościach (4); -ach (3) Mącz, SkarŻyw (2), -åch (1) RejWiz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Podstępność, przebiegłość, zdradliwość, nieprawość, nieszczerość, fałsz; spryt, podstęp, matactwo, wybieg; mądrość, roztropność; przezorność; zawiłość; chciwość; astutia Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; calliditas BartBydg, Mącz, Calep, Cn; dolus BartBydg, Mącz, Calep; fraus BartBydg, Mącz; insidiae, techna, versutia Mącz, Calep; astus Mącz, Cn; panurgia, vaframentum Calep, Cn; machinatio, malignitas BartBydg; ars, captio, decerptio, dissimulatio, fabrica, fallacia, laqueus, machina, vafricies Mącz; cacia, sutela, vernilitas Calep; calumnia, malitia, pellacia Cn (473): Panye ktori roſipuyeſſ radi poganſkye [...] zloḿ á roſrzuc przes twoye myloſyerdzye wſſitkα nyenawyſc ij wſſitky chitroſcy zle radi przewrotnoſcy wſſitkych nyeprzijacyol naſſich BierRaj 16; BierEz C4, D2, Ev, H4, Kv (12); OpecŻyw 53v, 75, 161; bo Turczi maya doſſicz chitroſczy y sa ony barſo moczny LibLeg 11/57v, 6/190v [2 r.], 191; Astutia. [...] Chytroſć. Mymer1 34v; BartBydg 16, 44b, 60b; Ale idzie Czo na głębiey może tak iże nie może być vłowiony żadną chytroſcią ludzką FalZioł IV 31c, IV 12c, 40d, V 50, 51v; BielŻyw 89; Krol dopiro obacżywſzy chytroſć Iuhrow iż nieprzijaciele na ſię miał dopiro pocżął lud zbierać. MiechGlab 60; BierRozm 12; od vczynkow niewiernich tobie racz wſtałoſci zachowac myſli naſſe aby łagodliwoſci ciała naſſego a chytroſci ſprzeciwnikow naſſych y ſwiata tego nas nie vwiodły RejPs 193v, 49v, 52, 208v; RejJóz Gv, G4, I; RejKup g6v, m5; HistAl M4; KromRozm I M4 [2 r.], M4v; ále ine á ine obyczáye wynáyduye/ ktorymi około zbáwyenya ludzkyego ſſturmuye/ á nic mu ná chytroſći nye ſchodżi. KromRozm III Av, A2v, C8v; BielKom B6v; Vſtrzeżeſz ſie [...] Od nayázdu w połudnye dyabelſkich chytrośći. LubPs V, A4, I3, N3, O, O6v (11); KrowObr A2v, 67v [2 r.], 68, 70v marg, 71v (16); Ten Rozdzyał yedennaſty zową Solon/ bo w nim będzye roſpráwá o piekle/ o chytroſciach dyabelſkich/ y o ich dziwnych zwodzyech RejWiz 158, 3v, 77 [2 r.], 77v; Leop Esth 16/13, Eccli 42/18; UstPraw E2; RejZwierz 45 marg; BibRadz Eccli 9/4; OrzRozm D2v; BielKron 3, 7, 25v, 40v, 41 (37); GrzegRóżn F, Fv; Captiones refellere, odkryć á okazać chytrośći Mącz 35b, 32a, 35b [2 r.], 65d, 113a, 184b (20); Prot A4; SienLek 52v; RejAp BB3, 74, 105v, 112v, 113 (10); GórnDworz B4v, M2, O, Bb2v, Bb3v (8); HistRzym 28, 61v; RejPos 27, 69v, 227v; BiałKat 293v marg; RejZwierc B2v, 76, 162v, 163, 202v marg (9); BielSpr 27, 43v; RejPosRozpr c3v; RejPosWstaw [1103]; BudBib Eccli 9/4, 19/21; HistHel [A2]v; CzechRozm 148; PaprPan Pv; ModrzBaz 88, 115v; SkarŻyw A2, 57 marg, 58, 130 [2 r.], 187 (22); CzechEp 72, 109 [2 r.], 150, 204, 292 (10); KochMRot B3; WerGośc 255; ArtKanc H6, L7v, M19v, Q10v, Q11v, T12v; GórnRozm A2v, Fv [2 r.], Gv; Calep 108a, 152b, 542b, [752]b, 1038b (8); Phil D2, G4, O2, R2; GórnTroas 6, 52; GrabowSet B3, E2, F2, H4v, L2 (11); OrzJan 13, 28; WyprPl B4; LatHar 621; KołakSzczęśl C2v; WujNT 419, 2.Cor 4/2, 11/3; SarnStat 176, 192, 616, 954, 1101; SiebRozmyśl B4; KmitaSpit B2v; SkarKaz 118b marg; GosłCast 11, 33, 46, 61; KlonWor ded **2, **3 [2 r.], 1 [2 r.], 8, 59 [2 r.], 72; PudłDydo B; ZbylPrzyg A3v; Twemi ia/ Pánie/ będąc vpewniony Obietnicámi/ áni záślepioney Ludzkiey chytrośći/ áni grożby [!] ſrogiey Bać ſie nie będę/ ni woiennęy [!] trwogi. SzarzRyt B [idem] B.

chytrość przeciwko komu (2): ZOny z ktorą mieſzkaſz nie miey w podeyzreniu/ a nie vcż iey żadney chytrośći złey przećiwko tobie. BibRadz Eccli 9/1 [idem] BudBib Eccli 9/1.

W charakterystycznych połączeniach: chytrość bezecna (2), chłopia, czartowska (4), dyjabelska (18), dyjabla (2), judaszowska, ludzka (9), mężczyźńska, nieprzystojna, niewieścia (5), sprosna, szatańska (22), zła (2), żeńska; chytrość antykrysta, czarta, ducha złego, ludzi (3); chytrość baczyć (3), obaczyć (7), objawiać (2), odkryć (3), okazać (2), pobaczyć, pokazywać, poznać (3), ukazać, uznać, widzieć, wiedzieć (3), wynorzyć, wyrozumieć (2), znać (2), zrozumieć.

Zwroty: »chytrością podejść, zwieść« = dolis superare Mącz; dolo capere Vulg (2 : 1): Mącz 434b; Iák przećiwnik ſwą chytrośćią/ zwiodł cżłowieká pierwſzego/ Thák Pan KRYſtus ſwą mądrośćią/ przywiodł do Oycá ſwego ArtKanc D19; WujNT 2.Cor 12/16.

»na chytrość się udać« (2): BielKron 120v; Convertere so ad dolos, Na chytrośći ſie udáć. Mącz 487h.

Wyrażenia: »chytrość na chytrość« (2): Przydźie tu rozum wywrzeć twóy Vlyſſes cáły/ Chytrość ná chytrość puśćić/ y dowćip doźrzáły. GórnTroas 44, 45.

»lisia chytrość« (1): Lecz też liśiey chytrośći y ſkory pożycża/ Brzytka zdrádá Gáchowſka y cudzołożnicża. KlonWor 58.

»obłudna chytrość« (1): Techna ‒ Zdrada, obludną chitroſc. Calep 1050a.

»chytrość przewrotna« (1): bo to ieſt prawdziwa mądrość/ która ſie od cnoty nie odſtrzela/ á inácżey thedy nie ieſt mądrość/ ále chytrość przewrotna. GórnDworz Hh6.

»chytrość pokryta (a. przykryta, a. skryta, a. zakryta)« [szyk 3 : 2] (5): Fáłſzyrze pod przykritym po- koiem zdrádę okázuią/ á tu ná nie ich thę chytrość przykrytą oddawa LubPs G3v marg; RejWiz 52; BibRadz I 186a marg; GrabowSet V2; GosłCast 27.

»wino chytrości« (2): Drugie iáko tu iuż ſłyſzymy potym náſtáło/ ktore [...] opoiło winem tych chytrośći ſwoich wiele ludzi mieſzkáiących ná ziemi. RejAp 142, 122.

»złościwa chytrość« (1): Záleca pracą oycá ich Iakobá/ á gáni złoſćiwe chytroſći ich. BibRadz I 458d marg.

Szeregi: »barwa, chytrość« = color, ars JanStat (3): A iżby zá czáſem którąkolwiek bárwą/ chytrośćią/ álbo domyſłem/ Státuty y porządki przerzeczoné nieprzydáło ſie w wątpliwość przez kogo wwiéźdź [...Jtedy rozumieliſmy zá potrzebną rzecz/ áby tu były wpiſáné SarnStat 369, 593, 918.

»fałsz, (a, i) chytrość« [szyk 4 : 1] (5): BielKom D8v; Cudna mowá złoſnikowá pełná ieſt fáłſzu/ á chytrośći/ á obłędnych náuk. LubPs I4v marg; RejWiz 43, 193v; CzechRozm 255.

»(ani) moc, (a, ani, i) chytrość« [szyk 10 : 3] (13): KromRozm I F3v, N; KromRozm II tv; KromRozm III Lv, N6; KrowObr 69, 241v; BielKron 240; RejAp 101; RejPos 36v; y ták ſię táiąc w ćiele młodym y ktemu niewieśćiem/ iego moc y chytrość tępiłá SkarŻyw 14; ArtKanc K6v; SkarKazSej 688b.

»obłudność (a. obłuda) i (a) chytrość« [szyk 5 : 2] (7): KrowObr 6v, 51, 187, 216v; RejAp 108v, 148; żeby ſię z ſzátánem nie ſzcżyrze/ ále obłudą iákąś y chytrośćią obchodźić miał CzechEp 203.

»odmienność i chytrość« (1): wſzákże iż poſtánowienia praw/ by nalepiéy były vchwaloné/ dla odmiennośći y chytrośći ludzkiey [ad humanae naturae varietatem JanStat 148] niedoſtáteczne bywáią SarnStat 915.

»chytrość i omylność« (2): Abyſmy iuż nie byli dźiećmi chwieiącemi ſię/ y nie byli miotáni thám y ſám ledá wiátrem náuki/ przez chytrość ludzi/ y przez omylność [in astutia ad infidias impostura]/ która ieſt na zdrádę poſtáwiona. BibRadz Eph 4/14 [idem] RejPosRozpr c.

»chytrość a (i) oszukanie« [szyk 2 : 2] (4): Tu ieſt wielka chytroſć á oſzukánie drugiego GroicPorz mm3v; CzechEp 117; NiemObr 44; PaprUp K.

»chytrość, (a, i, ani) przewrotność« (9): KromRozm III I 8v; KrowObr 241v; Y by wſzyſcy Kácérzowie [...] powſtali/ nigdy żádną chytrośćią áni przewrotnośćią ſwą/ tego wykłádu Kroleſtwá Polſkiégo oni nie ſkáżą OrzQuin I2v; RejAp 77, 100v, 106v, 141, 142; SkarKaz 241b.

»chytrość a wykręt« (2): y poki Sędźia/ mądrośćią od Bogá daną/ ſpráwiedliwośći/ á prawdy ſam dochodźić nie będźie/ poty chytrość/ á wykręty ludzkie nie vſtáną. GórnRozm F3v, F2v.

»chytrość a zaskok« (1): á obacży iákie chytrośći á zaſkoki przećiw nám y piſmu ſwiętemu Papieſcy ſtroią BielKron 213.

»chytrość, (a, i, albo) zdrada« = dolus, fraus Modrz, JanStat; nequitia, astutia Vulg; calliditas, fraus, dolus, ars JanStat [w tym: przez (a. (o)krom, a. bez) (19)] [szyk 47 : 30] (77); Zedać hitroſcią/ zdradą/ zawyſcią/ ſkodą/ maietnoſcy bliznego ſwego SeklKat N, M4; LibMal 1548/144v; LubPs I 2, N5, ee5v; KrowObr 67v, 68, 210, 213; RejWiz 170; ktorzy ledwo vywaliwſzy ſię na ten świat/ vśiłuyą ſwoimi zdradami/ á chytrosćiami ſtarcze oſzukać. KwiatKsiąż C2v; Mącz 16d, 18c, 35b, 96b, 138c (14); GórnDworz Aa4, Bb4v; HistRzym 59, 135; RejPos 301; WujJud A8v, 249v; RejPosWstaw [1103]v; BudNT b4; CzechRozm 255; ModrzBaz 6v; SkarŻyw 389; PaprUp C2v; Calep 339a, 1050a, 1115a; Phil G3, P3, R2; OrzJan 3, 102, 122; WujNT 417, Eph 4/14; y wſzytkie rzeczy mnie zlecone wiernie okrom chytrośći y zdrády [dolo et fraude JanStat 521] ſpráwowáć będę SarnStat 573, 21, 52, 119, 220, 482 (25); SkarKaz 417a; KlonWor ded **3v.

»chytrość i (a) złość« = astutia et malitia Modrz [szyk 5 : 5] (10): ktorey prziſſiegy ya rad ſie chcze trzimacz przes zadney ſloſczy y chitroſczy LibLeg 10/62v; RejPos 301; ModrzBaz 89v; SkarŻyw 89; ArtKanc M19v; Calep 144b; WujNT 470; PowodPr 63; SkarKaz 43a; SkarKazSej 662a.

»żołtość a chytrość« (2): Gdyż wieſz iż ten márny ſmok ieſt potłocżon mocą iego/ á nigdy nic tymi żołtoſciámi á tymi chytroſciámi á przewrotnoſciámi ſwemi tobie záſzkodzić nie będzie mogł RejAp 100v, 100.

Wyrażenia przyimkowe:»przez, bez(e), (o)krom chytrości« (10 : 7 : 7): Wszytcy ich ludzie słuchają, Z bojaźni sie im kłaniają Takiej wielkiej poczesności Usługując bez chytrości. BierRozm 6; RejWiz 37; RejZwierz 63v; Mącz 285d; KuczbKat 130. Cf »chytrość, zdrada«.

»z chytrości« (1): y nigdy ſłowem áni vczynkiem będźiem wſpomináć tych nieprzyiáźni: áni iákiéy pomſty nád niémi czynić [...] prośćie álbo z iákiéy chytrośći [directe et indirecte JanStat 882] SarnStat 1103.

»pod chytrością« (1): Tedy słuſznie będzie chwalon rycerz mądry/ ktory pod chytrośćią zábiia diabłá HistRzym 71v.

»z chytrością« = simulate JanStat (4): Ten ſie ſchytroſcią náiada/ ktory iedzącego pozdrawia. March1 A3v; LubPs 13; BibRadz 1.Thess 2/3; SarnStat 1087.

a. Mądrość, roztropność, przezorność, przemyślność; consilium Mącz; astutia PolAnt, Vulg (10): Z ięzykáć wſzyſtki mądrości: Náuk wſzelkich ich chytrośći BierEz Dv; OpecŻyw [192]; BibRadz 1.Cor 3/19; Mącz 486d, 488b; ZawJeft 36; Mátki ſwéy chytrość odkrył/ co mu pomoć chćiáłá/ Iż v niego więtſzy plác miłość cnoty miáłá. GórnTroas 19, 36; WujNT 1.Cor 3/19.

W charakterystycznym połączeniu: chytrość odkryć.

Wyrażenie przyimkowe: »z chytrością« (1): Byſmy też mogli Szátáná [...] z chytrośćią w pośmiech obroćić. ArtKanc M17v.
b. Chciwość (4): BierEz E3; StryjKron 487 marg; z ktorych iedni/ iáko iuż więtſzą część świátá tyráńſtwem y chytrośćią ſwoią pożárli. VotSzl Bv.

W charakterystycznym połączeniu: chytrość baczyć.

Szereg: »chytrość i drapiestwo« (1): Fortél wożnicá/ chytrość y drapieſtwo konie KochMRot Cv.

Synonimy: chyrchel, fałsz, obłądność, obłuda, obłudność, odmienność, omylność, oszukanie, przewrotność, samołowka, sidło, wykręt, wymysł, zaskok, zdrada, złość, żołtość; a. mądrość, roztropność; b. chciwość, drapiestwo, łakomstwo.

Cf CHYTROĆ, NIECHYTROŚĆ

MM