Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POCZYNAĆ

Następne hasło: POCZYNADLNY »

POCZYNAĆ SIĘ (226) vb impf

sie (188), się (38).

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	poczynać się
praes
	sg	pl
1	poczynåm się	poczynamy się
3	poczynå się	poczynają się

praet
	sg
3	m	poczynåł się
	f	poczynała się
	n	poczynało się

conditionalis
	sg		pl
3	f	by się poczynała	m an
3	n	by się poczynało	subst	by się poczynały

inf poczynać się (5). ◊ praes 1 sg poczynåm się (5). ◊ 3 sg poczynå się (165). ◊ 1 pl poczynamy się (2). ◊ 3 pl poczynają się (38). ◊ praet 3 sg m poczynåł się (3). f poczynała się (2). n poczynało się (2). ◊ con 3 sg f by się poczynała (1). n by się poczynało (1). ◊ 3 pl subst by się poczynały (1).

Sł stp s.v. poczynać, Cn notuje, Linde bez cytatu s.v. począć.

Znaczenia

1. Zaczynać się (203)
- a. O wydarzeniach, działaniach ludzkich (2)
- b. O tekście (92)
  - α. O wyrazie ze względu na początkową głoskę (2)
- c. O miejscu (50)
  - α. O miejscu pochodzenia (1)
- d. Powstawać, mieć źródło (20)
- e. O czasie (31)
  - α. O momencie początkowym (19)
  - β. O fazie początkowej (12)
- f. O kolejności liczb (1)
2. Powstawać jako płód w łonie matki (17)
- a. O zapłodnieniu jajorodnych (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (6)

1. Zaczynać się; incipere Mącz, JanStat, Cn; coepisse, cooriri Mącz; committi, exoriri, incipi, occipere, oriń, principium esse, recipere Cn (203):

poczynać się od czego (5): OrzQuin O3; [Chrystus] iednemu owce polećił/ y ná iednym zbudował Kośćioł ſwoy/ dla iednośći áby ſię od iednego pocżynáłá. SkarJedn 66, 104. Cf Fraza.

poczynać się jaki [= być jakim] (1): gdy dech brzemienney pocżyna ſie ſmierdzączy/ á to ſie przydawa trzeciego albo cżwartego dnia pothym gdy płod vmiera. FalZioł V 32v.

cum inf (1): Ktorego [bluźnierstwa] ten ſkutek ieſt/ áby zwierzchnia władza [...] z gruntu zburzona byłá: poczyna ſye to iuż być v nas OrzList h2.

W przeciwstawieniu: »poczynać się ... do końca iść« (1): który to rząd/ od iednégo z nátury ſwéy poczyna ſye/ y od iednégo przez pośrzodek áż do kóńcá idźie. OrzQuin O3.

Fraza: »początek [od czego] się poczyna« (2): Iedno ty wżdy moy pánie miłoſćiwie nierácz opuſſczáć mnie zmiłoſierdzia ſwego/ ábowiem początek ſlow twoich záwżdy ſie od prawdy poczynał RejPs 187; SkarKaz 606a.

a. O wydarzeniach, działaniach ludzkich (2):

poczynać się u kogo (1): daleko więtſzy vnich pocżynał ſie błąd w wierze krześćiánſkiey niż w Niemcech BielKron 213.

poczynać się w kim (1): ieſzcże iáko ſprzećiwniká ſwego/ Pan go [Pawła] z miłoſierdzyem ſwoim vprzedzáć á vpomináć racży: iedno iż ſie wżdy pocżynáłá w nim oná chuć iego/ iż mnimał iż tho Bogu ku cżći cżynił. RejPos 284v.

b. O tekście (92): Pocżynáią śię rozlicżne á známienite Báśni/ z rozmáitych kśiąg wybráne: z ktorych możemy wźiąć nieiáki pożytek ku ćwicżeniu rozumu náſzego BierEz H2v; PatKaz II 19; TarDuch A8, D2v, D6v; Poczyna ſie czwarty Rozdział o rzeczach zywych/ Ku lekarzſtwam ſluzączych FalZioł IV 1; Iuz kxięgi ſą o Pthakoch/ Teraz ſie poczynaią o Ribach FalZioł IV 29c, V 2, 14v, 15v, 72; Poczyna ſie Trzecia częſc Algoritmu o rozmaitym rachunku na myńczę y wagę Krakowſką pirwey. A potym na Normberſką monethe y wagę KłosAlg F4, B, E2v, H; WróbŻołt B, qq2; LudWieś A4; MurzHist O2; BielKom B; LubPs H4v; Poczinaią ſie pierwſſe kxięgi Moizeſſowe/ ktore po źydowſku [!] zową Bereſith/ po Grecku Geneſis/ po polſku kxięgi Rodzáiu. Leop A, H, Hh2v, L14v, AAa, QQqq5 (9); BibRadz I 353v; Pocżyna ſie Kronika wſzythkiego świátá/ ná dźieſięciory kſięgi rozdźieloná BielKron A6, 46v, 131; SienLek Aaaa2v [2 r.]; Pocżyna ſie Regeſtr tych Hiſtoriy. HistRzym 134v; KwiatOpis A4, B4; BielSpr 1; SarnStat 544, 896 marg.

poczynać się od czego (1): A wſzákoż według żydowſkiego wykłádu/ thedy od thego mieyſcá pocżyna ſie Pſalm dzyeſiąty. LubPs C2.

poczynać się gdzie [w tym: „tu” (9)] (14): OpecŻyw 64v; Tu ſie poczyna Wypis rzeczy zamorzskiech [...] y inſzich rzeczi ku lekarzſtwam prziſluſzaiączich FalZioł II 2, V 56v; RejZwierz 1, 48, 100; OrzRozm F4v; BielKron 305; SarnUzn G5v; RejAp 1, 20v; Porządek ksiąg ſtárego Przymierza z licżbą/ ktora vkazuie/ na ktorem ſie liście ktore kſięgi poczynaią. BudBib c4v, c4v; WujNT przedm 25.

poczynać się jak [zawsze: z przytoczeniem; w tym: „tak” (20)] (21): Kanon Mnieyſzy bes ktorego żadna Mſza niebywa. Ták ſie potz[yna]. Przyimi Boże tę niepomázáną offiárę KrowObr 169v, 32v, 35v, 127, 175v; Weźmie przed ſye Krol naprzod Státutá Koronne/ iáko ieſt Státut Káźimierzow/ ktory ſye ták poczyna: Si quis turpia verba OrzRozm K2, F4v [2 r.], H4, K3, N4v, Tv; BiałKat 288; A Pſalm CXLVj. Thák śię pocżyna. Chwal duſzo moiá Páná GrzegŚm 22; BudBib II 78d; BiałKaz ktv; Potym/ gdy weźmiemy przed ſię Pſalm. 103. także y 104. ktore ſię iednáko pocżynáią. Błogosłaẃ duſzo moiá Iehowie. CzechEp 283, 417; WujNT 111 marg; SarnStat 669, 1264.

Z przytoczeniem [w tym z wprowadzającym: „w ty słowa” (2), „tymi słowy” (1)] (34): Piſał [Hozeasz prorok] XIIII. rozdzyałow piſmá ſwiętego/ pirwſzy ſie pocżyna tymi ſłowy: Mowi Pan Bog do Hozee BielKron 92v, 93v, 144; A mowią to w tey modlitwie/ ktora ſię pocżyna/ Deus Abraham et c. CzechEp 213, 230; W Niektóréy Conſtituciiéy przodká náſzégo ieſt to vſtáwiono/ która poczyna ſie: Z poſpolitégo zwyczáiu/ rć. SarnStat 588, 260, 391, 401, 631, 640, 669, 1121. Cf poczynać jak.

W charakterystycznych połączeniach: poczyna(ją) się apokalipsis, baśni, część [która] (3), ewanjelija, historyjce kazanie, komedyja, kronika, księgi [ktore] (10), letanije, liczba, modlitwa (2), monarchija [która], msza [o czym], nauka, poselstwo, proroctwo, prorok [jaki] (3), przypadki [czyje], psalm [który] (4), rachunk, rejestr, rozdział (3), sprawy [jakie], stany [jakie], statut (2), tajemnica [jaka], traktat (4), wypis [czego], żołtarz.

α. O wyrazie ze względu na początkową głoskę (2):

poczynać się od czego (1): áno niebyło y iednego słowá z tych dwu kſiążąt imię ktoreby ſie od A pocżynáło. HistRzym 14.

poczynać się jak (1): Máſłá dźieſzká ma bydź kwart 22. [...] á ná tym piątná máią bydź/ dla fałſzu Dworek: tákie znáki álbo piątná/ iáko ſie pocżyna literá pierwſza onego folwárku. GostGosp 118.

c. O miejscu (50): Tirk rzeka pocżyna ſie. MiechGlab **6, **6v.

poczynać się od czego (11): MiechGlab 1; Azya máłá pocżyna ſie od morzá Egeum/ tho ieſt Greckiego/ [...] áż do rzeki Eufráten. BielKron 269, 43v [3 r.], 269, 271v, 282v; Linea proſta ieſt/ która od Punktá/ od którégo ſye poczyna/ idźie równo do drugiégo Punktá/ w który ſye kóńczy GrzepGeom Cv, C2; KwiatOpis A4; Oczko 16.

poczynać się skąd [w tym: z czego (7)] (8): Wolha druga rzeka po Tatarſku Edel z Moſkwy ſie pocżyna MiechGlab 25, 61; Tá rzeká Don ſćiągnęłá ſie ná ſto mil/ ſkąd ſie pocżyna do tego mieyſá gdźie w pada w Meotys ieźioro BielKron 431, 27lv, 430v, 432; Mącz 377a; KlonŻal B4v marg.

poczynać się gdzie [w tym: „tam(że)” (5)] (29): MiechGlab **6v, 25, 61; ZapWar 1536 nr 2493; ieſt też wielka rzeka w Angliey Sabryná/ ktora ſie pocżyna w Wallij BielKron 277v, 282 [2 r.], 282v, 284, 286, 286v (18); Mącz 142a, 214b; StryjKron 115, 421; Hebr rzeká pocżyna ſię v Iędrnopolá. KlonŻal A4v marg; SarnStat 1110.

W przeciwstawieniu: »poczynać się ... kończyć się« (4): Tám gdzie ſie v gor końcży Alſácia/ tám ſie pocżyna Wázgoiá BielKron 284; GrzepGeom Cv, C2; Ieſt tey źiemice ośḿ mil/ ktora ſie pocżyna od końcá rzeki Nerwy/ [...] á końcży ſie áż pod Rewlem. KwiatOpis A4.

W charakterystycznych połączeniach: poczynać się od gor [jakich], od końca [czego], od linijej, od morza [jakiego] (4), od puszczy, od rzeki [jakiej] (3); blisko [czego] poczynać się, niedaleko (od) [czego] (3); z gor [jakich] poczynać się (2), z jeziora, z [której] strony; w miasteczka [jakiego] poczynać się, w miejsca [jakiego]; przeciwo granicy poczynać się; w ziemi [jakiej] poczynać się (3).

α. O miejscu pochodzenia (1): Ubi gentis cunabula nostrae, Gdzie ſie poczina naſz rodzay. Mącz 72a.

d. Powstawać, mieć źródło (20): themv ſzye barzo dzywvya ſcziym roſkaniem [lege: rozkazaniem] takowe ſzye rzeczi poczinaya LibLeg 11/167v; Coorior, Poczinam ſie/ Wſzczinam ſie/ Powſtáyę Mącz 269a.

poczynać się od czego (2): Trzecia oſobá [choroby phtisis] naſzkodliwſza [...] poczyna ſye od głowy/ gdy ręma s niey płynie SienLek 91v, 182v.

poczynać się od czego [= z jakiej przyczyny] (3): iż káżdy vpádek miáſtá pocżyna ſie od cudzey korzyśći BielKron 107v; SkarKaz 310b; SkarKazSej 684b.

poczynać się z czego (5): Z Cżego ſie ſol pocżina. (–) Czini ſie z wody z ziemią zmieſzaney GlabGad I6v, C3, E5 [2 r.]; WujNT 530.

poczynać się w czym [= z czego] (1): Zywot wiecny ieſt [...] vſnanie boga/ y páná naſſego Ieſu chriſtuſſa/ ktory ſię tu w wierze/ wnadziey poczina SeklKat R3v.

poczynać się gdzie (1): GDzie ſie krew rodzi. (–) Pocżyna ſie prawie w wątrobie, z wilgoti pokarmu z żołądka wyciągnioney GlabGad E5, Ev, E2, E5, G2, K6v; GrzegŚm 33.

poczynać się skąd (1): Tu by ſie godziło wypiſać obycżaj rodu cżłowiecżego, zkąd ſie pocżyna, albo iako iego rodzenie natura ſprawuie GlabGad F4.

W przeciwstawieniu: »poczynać się ... dokonawać się« (2): Pirwſza ieſt krew, która ſie cżyni z materiey ſubtilney [...], ta ſie pocżyna w wątrobie á dokonawa w ſerczu GlabGad E2, E5.

Zwrot: »naprzod się poczynać« (1): Gdźie duch Swięty dopomaga/ thedy zwyćięſthwo otrzymawa nowy cżłowiek nád ſtárym. A thu śię naprzod pocżyna Kroleſtwo Boże y Kryſtuſowe ktore w nas ieſt GrzegŚm 33.

Szereg: »poczynać się i pochodzić« (1): Bo ácz pierwſze vſpráwiedliwienie [...] z wiáry ſię poczyna y z wiáry nawięcey pochodzi/ [...] wſzákże wtóre vſpráwiedliwienie [...] pochodzi z vczynkow WujNT 530.

e. O czasie (31):

α. O momencie początkowym (19): Olympias, quincque annorum spacium, Czás piący lát/ álbo gdy ſie piąty rok poczinał á cztery látá przeſzły. Mącz 263a; BudNT Luc 23/54.

poczynać się od kogo, od czego (10): MiechGlab *4; RejPos 269; BudBib I 1a marg; POcżyna ſie zimá od świętego Marćiná GostGosp 80; Bo poſſeſsia od Daty Intromiſsiiéy poczyna ſie. SarnStat 548, 30. Cf poczynać się od ... do.

poczynać się od ... do (4): Pirwſzy wiek ſwiátá pocżyna ſie od Adámá do Noego BielKron 1, 5v, 10, 68v.

poczynać się kiedy (8): OpecŻyw 86v; Theſz yſz then kſyązycz [september] yeſt uypelnyenye czaſu bo ſyą tam poczyna yeſyen PatKaz III 113v; MiechGlab *4; Mącz 33c; GRODZKIE IVRIDIK1, niemáią ſie poczynáć áż dwie niedźieli po Séymie SarnStat 30; Roki [...] Pilznieńſkié po nich w drugim tegodniu poczynáć ſie máią. SarnStat 724, 727, 731.

W charakterystycznych połączeniach: od Adama poczynać się (2), od adwentu, od [którego] czasu, od daty [czego], od [którego] dnia, od Noego, od świętego [jakiego] (4); ku świętemu [jakiemu] poczynać się; w [który] dzień poczynać się; skoro poczynać się.

β. O fazie początkowej (12): a to skoro ſie boleſc poczyna: timi wokdami [!] maczaiąc wnich chuſti maſz przikładacz częſto. FalZioł II 14c; RejZwierz 39v; Pugna et bellum recrudescit, Z nowu ſie woyná poczina. Mącz 69c, 69c.

poczynać się od czego (2): Alique febres protinus a calore incipiunt, Hnet od gorącki poczináyą [sie]. Mącz 327d; A thu iuż od thego cżáſu pocżynáią ſie ony ſwięte á wdzięcżne náuki iego/ kthore thu [...] ſwiátu ku wielkiey pocieſze [...] zoſtháwić racżył. RejPos 156.

poczynać się czym (1): Tym pienim każda iutrznia pocżyna ſie WróbŻołt ff8v.

poczynać się jak (1): Obliterare famam rei male geste, Zágáśić á zátłumić co ſie zlie poczináło. Mącz 196a.

poczynać się kiedy (4): tego cżaſu narichley ſie pocżyna mor/ bo powietrze gorączoſcią ſlonecżną bywa vcżyſciono/ á tak ieſt ſkłonnieyſze ku nakażeniu FalZioł V 72; A tu ſie ku mnię wyprawcie wcżas przed temi głody Ktore ſie ſnadz teraz prawie z nowu pocżynáią RejJóz Pv; GórnDworz P3v; WujNT 504.

f. O kolejności liczb [po czym] (1): Dzieſiątek licżba [...] Ieſt też y pocżątkiem licżby składaney/ ktora ſie poniey pocżina. KłosAlg A4.

2. Powstawać jako płód w łonie matki; oriri Calep (17): znamię ieſt pocęcia [!] płodu otroce^go ktori zawſze przy prawey ſtronie boku ſie pocżyna GlabGad D7, D7.

poczynać się z czego (żywotne) (1): TO zwierzę z Oſla á z Kobyły ſie pocżyna y rodzi FalZioł IV 12c.

poczynać się z czego [= w wyniku czego] (1): iż pan Bog nyechce ſſcżęsćić płodu tákowego/ ktory ſye s pſoty á z nyerządnosći pocżyna GliczKsiąż B4.

poczynać się w kim (2): dowodzą kośćielni Doktorowie/ [...] że w Iádámie y przez Iádámá wſzyścy ludzie pocżynáią ſię/ y rodzą/ y sſtawáią grzeſznymi. WujNT 541. Cf »w matce poczynać się«.

W połączeniach szeregowych (2): Ktore rodzenie záś ſynowi Bożemu [...] namniey nie ſłuży. Bo ſię ten raz pocżął/ y vrodźił/y vmárł/ y ieſt wzbudzony: więcey mu ſię pocżynáć/ rodźić/ vmieráć nie trzebá CzechEp 144; WujNT 541.

Zwroty: »poczynać się z Ducha Św.« (1): Bo gdyby [Syn Boży] był przedtym Bogiem/ tedyby mu nie tylko nie potrzebá było pocżynáć ſię z duchá ś. ále go też áni pomázywáć duchem/ áni od vmárłych wzbudzáć CzechEp 314.

»poczynać się w grzechu, grzesznym« [szyk zmienny] (5:1): Gdy náturá dzyecyęca ma wſobye cos przyrodzonego/ ku zuchwálſtwu á nyeſtátkowi/ dla tego iż ſie we złym á nye wdobrim pocżyna/ to yeſt w grzechu. GliczKsiąż E2v; LubPs T6; Wſſyſtko ludzkie, pokolenie/ za pierwſſe przeſtąpienie/ wtym ſie złym grzechu poczyna/ wnym na świat ſwe wyście ma. SeklPieś 32; WujNT 541; SkarKaz 577a, b.

»w żywocie matki, w matce się poczynać« [szyk zmienny] (1:1): Wſzyſcy ludźie w grzechu ſię poczynamy ieſzcze w żywoćie matki. SkarKaz 577a, 577b.

Szereg: »(ani) poczynać się, (i, ani) rodzić się« [szyk 5:1] (6): Teſz wzwyerzątkach uydzymy yſz ſyą ych uyele poczyna y rodzy przeſz matky y zlączenya yako uągorz kthory matky nyema PatKaz III 102v; FalZioł IV 12c, 27a; RejPos 270v; CzechEp 310; Calep [739]a.

a. O zapłodnieniu jajorodnych [z czego = w wyniku czego] (1): Powiedaią iże ſie pocżynáią Sępowie y rodzą telko z pocżałowania FalZioł IV 27a.

*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Infit, Defectivum verbum pro Incipit usurpatur, Poczyna ſie. Mącz 128b; Sequitur, Poczyna ſie. Mącz 384d, 268d [2 r.]; Suborior – Poczinam ſie. Calep [1019]b, 257b.

Synonimy: 1. pochodzić, powstawać, rodzić się; f. następować.

Formacje współrdzenne cf NACZĄĆ.

Cf POCZYNAJĄCY SIĘ