[zaloguj się]
[pdf]

POWSTAWAĆ (214) vb impf

o oraz drugie a jasne; w inf -staw- (7), -ståw- (4); -staw- BielKron, BudBib, CzechRozm, ModrzBaz, Oczko, CzechEp; -ståw- Mącz, RejPos, GórnTroas; -staw-: -ståw- RejAp (1:1); w pozostałych formach -ståw- (w tym 7 r. błędne znakowanie), -staj- (w tym 1 r. błędne znakowanie).

W temacie praes -staj- (102), -ståw- (56); -staj- BierEz, PatKaz I, TarDuch, WróbŻołt (3), SeklWyzn, LubPs (7), RejWiz (4), KwiatKsiąż, SarnUzn, BudNT, CzechRozm, SkarJedn (6), SkarŻyw (3), CzechEp, KochFr, WerGośc, BielRozm, GrabowSet, LatHar, WysKaz, SarnStat, KmitaSpit, SkarKaz (5), SkarKazSej; -ståw- LibLeg (6), FalZioł, MiechGlab, KromRozm II, GliczKsiąż (2), SienLek, RejPos (3), BiałKat, KuczbKat (3), RejZwierc, Oczko, MWilkHist, GosłCast, SzarzRyt (2); -staj- : -ståw- GlabGad (1:2), Leop (2:6), BibRadz (1:4), BielKron (3:3), Mącz (24:2), RejAp (1:4), RejPosWstaw (4:1), ModrzBaz (1:1), ArtKanc (2:1), Calep (6:2), OrzJan (1:1), WujNT (10:4).
Fleksja
inf powstawać
indicativus
praes
sg pl
1 powstaję, powståwåm powståwåmy, powstaj(e)my, powstaj(e)m
2 powstajecie
3 powstaje, powståwå powstają, powståwają
praet
sg pl
3 m powståwåł m pers powståwali
f powståwała m an
n powståwało subst powståwały
fut
sg pl
3 m będzie powståwåł m pers będą powståwali
n powstawać będzie subst
imperativus
sg pl
1 powståwåjmy
2 powståwåj powstajcie
conditionalis
sg pl
2 m m pers byście powståwali
3 m m pers by powståwali
f by powståwała m an

inf powstawać (9). ◊ praes 1 sg powstaję (14) [w tym: -e (2)], powståwåm (4). ◊ 3 sg powstaje (29), powståwå (18). ◊ 1 pl powståwåmy (3), powstaj(e)my (3) RejPosWstaw (2), ArtKanc, powstaj(e)m (1) SkarKaz. ◊ 2 pl powstajecie (1). ◊ 3 pl powstają (49), powståwają (27). ◊ praet 3 sg m powståwåł (6). f powståwała (1). n powståwało (3). ◊ 3 pl m pers powståwali (11). subst powståwały (13). ◊ fut 3 sg m będzie powståwåł (1). n powstawać będzie (2). ◊ 3 pl m pers będą powståwali (1). ◊ imp 2 sg powståwåj (1). ◊ 1 pl powståwåjmy (2). ◊ 2 pl powstajcie (1). ◊ con 3 sg f by powståwała (1). ◊ 2 pl m pers byście powståwali (1). ◊ 3 pl m pers by powståwali (3). ◊ part praes act powstając (5), powståwając (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w. s.v. powstać.

1. Zmieniać pozycję na stojącą, podnosić się, wstawać; consurgere Miech, Vulg, Mącz, Calep, Cn; assurgere, exsurgere Mącz, Calep, Vulg, Cn; excitare PolAnt; discendere Mącz; insurgere, oboriri Calep (40): Bo gdy ſtáną v práwá/ wſzyſcy wnet powſtáią/ A onego nędznicżká ná zad odpycháią. RejWiz 122; Wcżás powſtáway/ y nie idź miedzy oſtátecżnemi do domu/ á nie mieſzkay. BibRadz Eccli 32/13[15]; Assurgo, Powſtawam/ podnoſzę ſie. Mącz 435b; Consurgo, Weſpołek s kim powſtawam. Mącz 435c, 382b, 435c; Kilka kroć powſtawał Vkalegon chcąc mowić/ lecż przed hukiem niemogł. KochOdpr C2; Calep 250b, 401b, 547a, 715b; GórnTroas 51; PRze zdrowie goſpodarz pije/ Wſtaway gośćiu: á prze czyie? Prze Królewſkié: powſtawaymy/ Y tákże ią wypijaymy. KochPij C4, C4; [Swięty á chwalebny to zwycżay ieſt [...]; iż gdy Ewángelią w Koſciele cżytaią/ albo śpiewáią/ wſzyſcy ludźie powſtáią. HerbOdpow Fv (Linde)].

powstawać ku czemu (1): Assurgo – Powſtaie drugiemu ku pocziwoſzczy. Calep 106a.

Szereg: »podnosić się a powstawać« (1): onyć to ſą rogi o kthorych nam Dániel powiedział/ iż ie widział iáko ſie podnośiły ku gorze/ á powſtawáły ná ſkáżenie náſze [Vulg Dan 8/8]. RejZwierc 263v.
Przen (17): Assurgit animus, Powſtáye vmysł/ ſerce ſie podnośi. Mącz 435b.
a) Wyzwalać się ze złych skłonności, przestawać robić coś złego (15): WerGośc 236; Iuż iuż zá pomocą twoią ná głos twoy powſtáię: podayże mi rękę twoię/ vmocniſz śiły moie SkarŻyw 387b.

powstawać z czego (8): Dziwne práwá vſtáwiał [Solon]/ áby ſie wſciągáli [ludzie]/ A z onych wſzetecżnośći márnych powſtawáli. RejWiz 170; Máią y święći ſwoie vłomnośći y vpadki/ z ktorych powſtáiąc/ pokornieyſzemi ſię przed Bogiem zſtawáią. SkarŻyw 491; SkarKazSej 702a. Cf »z grzechu powstawać«.

powstawać przez co (1): gdy ich [aniołów] do ſłużby Bożey wzywamy/ [...] wielką im y wdźięczną poſługę oddáiem. A dáleko więcey gdy z grzechow przez pokutę práwą powſtáiem. SkarKaz 636b.

W przeciwstawieniu: »upadać ... powstawać« (5): Tam pan Chriſtus [o tych rozumiał] ktorzy ſ krewkoſci wgrzech vpadną/ vpadſzy ſerdecżnie żałvią/ a ſniego powſtáią/ y grzeſzyć przeſtaią SeklWyzn Dv; KrowObr C3v; Iáko poznáć mamy kto vpada á kto powſtawa w łáſce á w opiece Pánſkiey. RejPos 27v; ſpráwiedliwy śiedm kroć przez dźień vpáda y powſtáie. WysKaz 17; Z ludźi záś káżdy grzéſzy/ który iedno żywie Ludźiechmy/ vpadamy/ znowu powſtawamy GosłCast 26.

Zwroty: »z grzechu powstawać« (5): SeklWyzn Dv; Piſze święty Auguſtyn/ iako dwa dworzánie [...] zgrzechow powſtaiąc żywot odmienili. SkarŻyw A3v; Przez ćię [...] z grzechow náſzych powſtáiemy/ nie z śiebie ſámi. ArtKanc H15v; SkarKaz )(2v, 636b.

»powstawać ku pokucie, do pokuty« [szyk zmienny] (1:1): Abowiem dobre tho ieſt nápominánie/ [...] áby grzeſzni ludzie/ iedni powſtawáli ku pokućie/ á drudzy vpadáli ná wietzne zátrácenie. KrowObr C3v; SkarKaz )(3.

b) Zdrowieć, stawać się zdrowym (1):
Zwrot: »od niemocy powstawać« = assurgere in morbo Cn (1): Páwłowe też chuſtki/ ábo przepaſki/ gdy przynieſione były do ktorego chorego/ tedy od niemocy ſwey powſtawał. CzechRozm 182v.
a. Wstawać obudziwszy się (4):

powstawać na co (2): Rzekł [...] kur/ przetoć to dziáłam/ Ludziem bliſki dzień powiádam: Ktorzy kiedy mnie ſłucháią/ Ná ſwe roboty powſtáią. BierEz S4; WerGośc 204.

Zwrot: »powstawać ode snu« (1): á gdy powſtawamy ode ſnu/ wſpámiętaymy ná to: iż ten/ który ode ſnu wzbudźił/ [...] nas wſkrześi. BiałKat 233v.
Przen (1):

W porównaniu (1): SzarzRyt A3 cf Zwrot.

Zwrot: »z łoża powstawać« (1): Kto ſię [...] niezdumiwa? [...] gdy świátłem vderzy go w oczy Słońce/ ogniſtym gdy ſie kołem toczy? Ktore gdy z łożá powſtawa ſwoiego/ Iák oblubieniec obleczon z ſzczyrego Złotá vbiorem SzarzRyt A3.
b. Stawać [miedzy kim] (1): Struchláłym chadzał/ bez wſſelákiey pierzchliwośći/ powſtawáiąc [sine furore consurgens]/ miedzy tłuſſcżąm wołał. Leop Iob 30/28.
c. O narodzie, grupie: wyruszać [skąd] (2): Także z tego kąta powſthawali y po dzisdzien powſtawaią narodowie [consurrexerunt et ... insurgunt nationes] ludu okruthnego MiechGlab 36.
2. Pojawiać się, zaczynać być, zaczynać istnieć; surgere Vulg, Modrz, Cn; existere Mącz, Calep (96):
a. O ludziach i istotach nadprzyrodzonych; cooriri, exoriri Mącz, Calep, Cn; oriri Mącz (24): Existo, Yeſtem/ Powſtáyę/ Wychodzę na ſwiát. Mącz 111b; Orior, Powſtáyę/ Poczinam ſie/ Wſchodzę. Mącz 268d, 269a [2 r.], 396d; Coorior – Powſtawąm, poczinąm ſzie. Calep 257b, 389b, 391a; A Chrześćijáńſkiego małżeńſtwá y dźiatek wychowánia koniec ieſt/ Chwałá Boża: áby miáſto oycow powſtawáli ſynowie SkarKaz 421a.

powstawać z kogo (3): Co vcżynił był temu kápłanowi Eliſowi/ ktorego dla ſynow yego roſpuſtnych ſkarał/ iż áni z yego rodu wyęcey kápłan powſtawał/ áni ſie żaden ſwych lat dorosć mogł. GliczKsiąż F7v; LubPs R5v; Pánny vyrzawſzy były bárzo rády iż iuż z ich narodu powſtáią mężne á ćwicżone białłe głowy. BielKron 320v.

powstawać skąd (1): á obácz żeć z Gálileiey Prorok nie powſtáie WujNT Ioann 7/52.

Przen (3):

powstawać w kim przez kogo (2): krotko nas vcży [św. Paweł]/ ábyſmy zwlekli s ſiebie ſtárego cżłowieká/ á przyoblekli nowego Páná Iezuſá Kryſtuſá/ w ktorym y przez ktorego prawdziwie powſtáiemy. RejPosWstaw 111, [1103]v.

a) O apokaliptycznej bestii utożsamianej przez Reja z papiestwem [z kogo] (1): Tu ſłuchay iż beſtia wyſtępuie z ziemie. Tu iuż co przez ziemię maſz rozumieć iuż podobno wieſz/ iż ludzi ziemſkie á nic o niebo áni o ſpráwy iego niedbáiące/ á s tychći to powſtawa tá beſtia. RejAp 110.
α. O heretykach i fałszywych prorokach: zaczynać głosić jakieś poglądy (8): RejAp 170v; Haeretycy powſtawáli ſkoro od czáſow Apoſtolſkich. WujNT Yyyyy4.

powstawać u kogo (2): Záś Láćinicy ponieważ tylko iednę Homouſiańſką ſektę trzymáli/ á ktemu nie tak byſtrych rozumow byli/ ták też nierowno mniey v nich Heretykow powſtawáło. BudNT przedm c4 [idem] WujNT przedm 11.

powstawać miedzy kim (1): iuż powſtáią miedzy nimi iácyś Iozephite/ ktorzi zgołá zgołá [!] niewierzą Syná Bożego/ iedno że ieſt Iozephow ſyn. SarnUzn H6.

powstawać gdzie (2): iż wſzytcy iákmiarz Heretykowie y Grekowie byli/ y w Grecyi powſtawáli/ y tám mieſzkali. BudNT przedm c3v [idem] WujNT przedm 11.

powstawać skąd (1): WujNT 483 cf Szereg.

Szereg: »powstawać i wychodzić« (1): Y tu maſz kilká właſnośći haeretykow. [...] iż powſtáią y wychodzą z kośćiołá/ iáko y Ian S. mowi: Wyſzli z nas/ ále nie byli z nas [Vulg Ioann 2/19]. WujNT 483.
b. O abstraktach; constare, moveri Mącz; insurgere JanStat (47): thv naprzeczywko prziſyedze waſchej takowe ſbiteczne rzeczi powſtawayą LibLeg 11/90; KromRozm III C5; powſtawáyą wyęc o tem gadánya y nyeyákye poſwarki GliczKsiąż G5v; BielKron 155, 296, 352v; Moventur res magnae, Wielkie rzeczy powſtáyą. Mącz 233d, 418a; Azaſz iuż nie powstąwa [!] płácż á vćiſk ludzi ſwiętych? RejPos 259v; Tákie dziſia práktyki dziwne powſtawáią/ Iż kto ſie im przyſłucha włoſy ná nim wſtáią. RejZwierc 252v, 259v; ModrzBaz 102; SkarJedn 344; A prawdźiwie ták ieſt: że rzeczy okrutników tákich/ czáſem tylko ſtoią/ nie ludzką wiárą/ áni chęćią: gwałtem y mocą powſtawáią OrzJan 30, 49; WujNT 57 marg, Zzzzzv; JanNKar C2v; Mieymy miłośierdźie/ nád ſławą bliźnich náſzych/ gdy iákie złe mnimánia o nich powſtáią. SkarKaz 278b, 244b.

powstawać od kogo (3): LibLeg 11/89v, 90; Aleby kto ſnadź rzekł/ á wſzák káżda moc powſtawa od Bogá RejAp 106.

powstawać na kogo (2): y czáſem [żądza] ták ſprędká nań [na człowieka] powſtáie/ iż pierwey niżli ſię obaczy/ y niżli ſię rozumu dołoży/ człowiek vwiedzion bywa. WujNT 546; SkarKaz 548a.

powstawać z czego (10): LibLeg 10/66, 11/64v, 90; Kácerſtwá/ ze złego wyrozumyenia álbo wykłádu piſmá powſtawáyą. KromRozm II o2v marg; Coſz tedy o mądrośći za roſſądek dąmy/ ktora ſtak okwitych á wielkich rzecży powſtáie KwiatKsiąż E2v; Existit ex victoria Tyrannis, Z wycięſtwa [!] powſtáye okrucieńſtwo. Mącz 396d, 418b; RejAp 106; Oczko 10; WujNT 310.

powstawać miedzy kim (3): Yam wten czas onego otim pytał otich ſbitkach ſczego te sbitky powſtawaya miedzi timy livdzmy naschimy pogranycznimy LibLeg 11/64v, 11/64v; myedzy pány zdunámi álbo Gárncżarzmi/ Tkacżámi/ y inſſemi wyelkye o tho porywki y poſwarki powſtawáyą. GliczKsiąż B5.

powstawać w kim (1): Boże moy/ iáko wielka roſpuſtność w ludzioch ślácheckiego ſtanu rázem powſtáie. ModrzBaz 102.

powstawać gdzie (5): roznice á niezgodá miedzy námi w mieſcie powſtawa BielKron 10; RejPos 259v; Cżemu słowá y terminy nowe o rzecżach w koſćiele powſtawáły. WujJud 170v; GrabowSet Sv; Wielkie plagi ná ziemi powſtáią. WujNT Apoc 16 arg.

powstawać skąd [= z jakiego powodu] (1): Stąd nieumieiętność y błędy bez końcá powſtáią/ gdy ſlepi ſlepe wodzą. SkarJedn 361.

W przeciwstawieniu: »powstawać ... ustawać« (1): Bo náuka kácerſka prętko powſtáie/ złego ſumnienia ludzi wśię nábierze/ á záśię prętko vſtáie SkarJedn 24.

W charakterystycznych połączeniach: powstają(-e) błędy, chwała boża, dusz nieprzezpieczeństwa, dysputacyje, gadania (dworne) (2), gadka, kacerstwa (4), mnimania złe, moc (2), myśli, nauka kacerska, nauki wyzwolone, nawałności, niebezpieczeństwa dusz, niebezpieczeństwo, umiejętność, niezgoda (2), nowina, obyczaje złe, okrucieństwo, plagi, płacz, porywki, poswarki (2), praktyki dziwne, roznica (2), rozpustność, rzeczy (zbyteczne, okrutnikow, (okwite a) wielkie, wszystkie) (10), słowa, swary, terminy o rzeczach, trudności, trwogi, ucisk, zabijania, zazdrości, zbory kacerskie, zbytki, żądza.

Przysłowie: smalich wielkie rzeczi powſtawayą LibLeg 10/66.
Szeregi: »być i powstawać« (1): Ex quatuor elementis constant, Wſzyſtki rzeczy ſą y powſtáyą ze czterech żywiołów Mącz 418b.

»mnożyć się i powstawać« (1): dla których wyſtępków Boſkiéy kaźni miecz zábija niewinnie: ſkąd téż mnożą ſie y odſczepiéńſtwá/ y rozmáité powſtáią duſz nieprzeſpieczeńſtwá [unde etiam pullulant haereses, variaque insurgunt animarum pericula JanStat 244] SarnStat 898.

Przen [na czym] (1): Piotrá/ powiáda/ Pan názwał oſnowánim kośćielnym/ przetoſz ſłuſznie ten fundáment Kośćioł święći: ná ktorym kośćielnego budowania wyſokość powſtáie. SkarJedn 72.
c. O zjawiskach przyrody; nasci Mącz, Cn (15): Ktorego czaſu narichley morowe powietrze powſtawa. GDy ſie iuż lato dokońcżawa á cżas ſie iuż ieſienny przybliża FalZioł V 72; BYło dobrze ſpołudniá/ zarze powſtawáły/ Cżyrwone od zachodu/ y wiátrek niemáły RejWiz 125v; Nubilat, Chmura ſie/ Powſtáyą obłoki s chmurámi. Mącz 252b, 149c, 241b; SzarzRyt A3v.

powstawać z czego (4): PatKaz I 9v; Tákże y ine znáki co długo latáią/ Zápaliwſzy ſie/ poki w wodę nie wpadáią. Wſzytkoć to ſą ty prochy/ co z zyemie powſtáią/ Zwłaſzcżá kiedy ich wiátry ſpołu nie zbijáią. RejWiz 151v; początek rzeczam z źiemie podawáli/ z któréy ſáméy/ y żywioły inſze powſtáwáć ſye im widźiały. Oczko 5, 7.

powstawać gdzie (2): Nebulosus ager aut locus, Mieyſce gdźie częſte dzdże y chmury powſtáyą. Mącz 243b; RejAp 136.

powstawać skąd (2): zewſząd powſtáią Srogié wiátry KochFr 85; KochPam 85.

W połączeniu szeregowym (1): Vibrare dicitur mare, Trząść/ miekceć á łsnąć ſie álbo też miotáć ſobą gdy poczina grać/ ruſzáć ſie y powſtawáć nawáłność. Mącz 492d.

W porównaniu (1): yako ſczyernya chądoga roza powſtaye oſtrego tak ſpokolenya yeuynego ſzwyątha poſla marya PatKaz I 9v.

W charakterystycznych połączeniach: powstają(-e) chmury, ciemności, dżdże, morowe powietrze, nawałność, noc, obłoki z chmurami, roza, wiatr(y) (3), wody, zorza (zarze) (2), żywioły.

d. O zjawiskach i procesach fizjologicznych; oboriri Mącz (6): Iáſna żołć lepák powſtawa/ od Czwartegonaśćie dniá Máiá/ áż do Czwartegonaſtego Sierpnia SienLek 41v.

powstawać z czego (3): wſzakoż też mozgowi nie tak ſzkodzi [wino lekkie] gdy z niego nie powſtáią takie kurzawy. GlabGad H2, B3v. Cf powstawać z czego gdzie.

powstawać z czego gdzie (1): Cżemu pirwſze ſny poſpolicie ſtraſzliwſze bywaią niż poſlednie. (–) Bowiem na przodku powſtawaią z pokarmu w żołądku dymy mocne GlabGad L5.

powstawać komu (2): Exoriuntur dolores utero, Powſtáyą mi boleśćy/ álbo gryźienie w żywocie. Mącz 269a, 269b.

e. O zjawiskach akustycznych; oriri Mącz (2): Oritur clamor, Powſtáye głos. Mącz 268d.

powstawać skąd (1): Pśi wyią/ bydło rycży/ ſłyſząc włoſy wſtáią/ Iákie głoſy żáłoſne zewſzech ſtron powſtáią. RejWiz 82v.

f. O walkach (2): zá czáſow iego woyny nie powſtawáły/ gdy P. Bog pokoy dawał. SkarKazSej 666b.

powstawać miedzy kim (1): Kiedy walki y zwády miedzy námi powſtáią/ z pożądliwośći náſzych. WujNT Bbbbbb2.

3. Przerywać bezczynność w celu podjęcia działania, zaczynać coś robić [na co] (1): źiemiá ſie zátrzęſłá y vpokoiłá. Gdy powſtawał Bog ná ſąd [cum exsurgeret in iudicium Deus]: áby wybáwił wſſyſtkie ćiche źiemie Leop Ps 75/10.
4. Występować przeciw (zbrojnie lub słownie), buntować się; insurgere Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; adversari, improperare, movere Vulg; irritare Modrz; consurgere JanStat; convertere copiam, rebellere, vertere iras, vertere arma Cn (44): Pátrzay iáko kroleſtwá okrutnie powſtáią/ Ani Bogá ni cnoty przed ocżymá máią. RejWiz 172; ArtKanc K3v.

powstawać (na)przeciw(ko) komu, przeciwko czemu (24): PAnie cżemu ſie rozmnożili Kthorzy zaſmuczaią mie/ wiele gich powſtaie naprzeciw mnie. TarDuch D7; Dokądże miły panie powſtaie naprzećiwko nam nieprżyaciel WróbŻołt 73/10; LubPs eev, hh4; Leop Deut 2/5; Okaż dźiwne dobrotliwoſći twe ty ktory záchowywaſz vfáiące w tobie/ przećiw tym ktorzy powſtawáią przećiwko práwicy twoiey. BibRadz Ps 16/7[8]; niechay záwżdy będźie przed tobą krzyk tych ktorzy powſtáią przećiwko tobie. BibRadz Ps 73/23, Ps 58/2, 82 arg, II 138b marg; Zle cżyniſz iż pozwaláſz ſłudze mey przećiw mnie powſtáwáć BielKron 11v; Bacżąc Luter iż powſtáią przećiw iemu/ vćiekł ſie do Ceſárzá Kárłá nowo wybránego BielKron 195v, 65; Insurgo Powſtáyę przećiwko komu/ ze złey woley wſiádam ná kogo. Mącz 435c; RejAp 145; RejPos 266v; RejZwierc 204v; Iáko ſie Filiſtynowie powſtáiąc przećiw Dawidowi woiowáli CzechRozm 255v, 57, 113; ModrzBaz 27; CzechEp 336. Cf powstawać przeciwko komu ku czemu; »zapalczywie powstawać«.

powstawać przeciwko komu ku czemu (1): Y áby ſtroná przećiwko ſtronie boiáźnią karánia ninieyſzégo ku woynie y roſtérkom niepowſtawáłá/ vſtáwiamy ſkázuiąc: iż [...] SarnStat 1081.

powstawać na kogo, na co (16): wybaw mie [Panie] od tych ktorzy na mię powſtáią WróbŻołt 58/1, 61/4; LubPs B3, E2, Mv, O4, V2, Z2; A gdy tłuſzcże nań powſtáwáły/ pełne gniewu/ tedy Liſymáchus wźiąwſſy kſobie około trzech tyſięcy zbroynych niecnothliwych ludźi/ iął ſie bronić mocną ręką Leop 2.Mach 4/40, Ps 3/2, 8; tá wiárá ktorą w Rzymie Piotr ś. ſzcżepił/ [...] ták ſtárożytnie przez pułtorá tyśiącá lat trwa: iż iey żadne Tyráńſtwo/ áni Heretyctwo ſzkodzić nie może/ áni zwątlili iey mocnych gruntow/ wſzyſcy Heretykowie/ ktorzy ná ten kośćioł cżęſto y gęſto powſtawáli SkarJedn 22; Wilk ze wſzemi źwierzęty/ ná Orłá powſtawał BielSen 6; ArtKanc Qv; KmitaSpit B4. Cf »powstawać na gardło«.

W połączeniach szeregowych (2): niech namożnieyſzy krol broi iáko chce/ przeſláduie ludzie ſwięte iáko chce/ powſtawa przećiwko temu Báránkowi iáko chce RejAp 145; To co ſie potym działo w domu iego [Dawida] wieleby o tym cżytáć/ iáko ſie ſynowie iego bili/ iáko ſioſtry ſwe y iego właſne żony gwałćili/ iáko y przećiwko iemu ſámemu powſtawáli RejZwierc 204v.

W porównaniach (2): powſtaiecie nań [na człowieka] iako na ſcianę pochyloną y na parkan który chcze vpaſc [interficitis universi vos tanquam parieti inclinato et maceriae depulsae]. WróbŻołt 61/4; ModrzBaz 27.

Zwroty: »powstawać na gardło« (1): nie inákſzy ieſt [gwałciciel] iedno iáko łotr á rozboynik/ ktory powſtawa ná gárdło brátá ſwego. RejPos 343.

»[przeciw komu] zapalczywie powstawać« (1): wyſtępki moie/ wedle inſtygácyey przećiw mnie X.K. nie były tákowe/ żeby dla nich miał ſię ták bárzo X.K. śierdźić/ y ták przećiw mnie zápálcżywie [...] powſtáwáć. CzechEp 89.

Szeregi: »rozruchy wszczynać a powstawać« (1): A nie ieſt to rzecż wierze podobna/ áby poiednánie ich [...] miáło być ſzcżere/ ktorzi zá málucżki cżás bárzo wielkie rozruchy miedzy ſobą wſcżynáią/ á iákoby ſzerſzenie przećiwko ſobie powſtawáią [maximas turbas excitant et tanquam crabrones in sese mutuo irritantur]. ModrzBaz 27.

»sierdzić się i powstawać« (1): CzechEp 89 cf »zapalczywie powstawać«.

»walki wzbudzać i powstawać« (1): wiele dźiwnych rzecży ważyli ſię Papieżowie Rzymſcy/ walcżąc/ y walki przećiw ſpokoynym wzbudzáiąc/ y przećiw Pánom ſwym powſtáiąc CzechEp 336.

Przen [na kogo] (2): BibRadz 2.Cor 11/28; Iáko ná was powſtáią ze wſzech ſtron widzićie. Záburzone niebioſá/ walki/ głody/ mory BielRozm 6.
5. Zmartwychwstawać; surgere, resurgere Vulg (19):

powstawać do czego (1): nie powſtáią (do chwały) złoſnicy ná ſądźie/ áni grzeſznicy (oſtoią ſię) w zgromádzeniu ſpráwiedliwych. LatHar 738.

W przeciwstawieniu: »bywać wsiany ... powstawać« (1): Bywa wśiane ćiáło w ſkáźitelnośći: á powſtánie (marg) powſtáie. IL.G.S. (–) w nieſkáźitelnośći. WujNT 1.Cor 15/42.

Fraza: »umarli (a. martwi) powsta(wa)ją« = mortui resurgunt Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (10): Iákoſz powſtáwáią vmárli? w iákimże ćiele prziydą? Leop 1.Cor 15/35, 1.Cor 15/15, 16, 29; BudNT Luc 7/22; coż vczynią ći ktorzy ſię krzczą zá vmárłe/ ieſliże koniecznie vmárli nie powſtáią? WujNT 1.Cor 15/29, Luc 7/22, 1.Cor 15/15, 16, 32.
Zwroty: »z grobu powstawać« (3): SkarJedn 90; Będąc wſzyſcy poćieſzeni. Pod źiemią oycowie święći. [...] A w źiemi ćiáłá vmárłych Wiela ludźi dobrych świętych. Zgrobow ſwoich powſtawáiąc Y ludźiom śię pokázuiąc. MWilkHist A3; Ciáłá vmárłe z grobow powſtawáły/ widźieć ſię dáły. ArtKanc D10.

»powstawać z Panem Krystusem« [szyk zmienny] (2): Ktorzy s Pánem Kriſtuſem powſtáią á cżłonki ziemſkie vmartwiáią/ [...] ſwieći [!] á cżyśći ſą. RejPosWstaw [1103], [1103].

»powstawać w, na sądzie« (1:1): Przethoż niepowſtawáią źli á bezbożni w ſądzie [Ideo non resurgent impii in iudicio]: áni grzeſſnicy w rádzie ſpráwiedliwych. Leop Ps 1/5; LatHar 738.

»powstawać od umarłych (a. z martwych)« [szyk zmienny] (2): Leop 1.Cor 15/16; Kto w they [czystocie] żywie/ á ſtrzeże ſie niecżyſtoty/ ten prawdziwie powſtáie s Pánem Kryſtuſem od vmárłych RejPosWstaw [1103].

Przen [od czego] (1):
Zwrot: »powstaniem powstawać« (1): wſzyſcy ſie tedy pilnie o to ſtáráć mamy/ ábyſmy [...] iuż vcżuli/ że Pan Kryſtus w nas żywie/ przez ktorego y w on oſtátni dzyeń ciáłá náſze wzbudzone być máią. Potym/ gdyż oprocż tego ieſt y drugie powſtánie náſze/ kthore pochodzi z onego pirwſzego/ to ieſt/ ktorym powſtawamy w ninieyſzym wieku vſtáwicżnie od ſmierći życia ſtárego RejPosWstaw [1102].
6. Wzrastać, wzmagać się, powiększać się; invalescere Vulg; convalescere Mącz (4): Ale oni tym więcey przytyſkowáli wielkiemi głoſy/ żądáiąc áby był vkrzyżowan/ y tym więcey powſtháwáły głoſy ich. Leop Luc 23/23; Convalescunt opes, Zámagáyą ſie/ roſtą/ powſtáyą bogactwa. Mącz 474c.
Przen (1):

W przeciwstawieniach: »powstawać ... lecieć w przepaść, [leżeć]« (1): Rzekł Auguſtyn po łáćinie: Quid patimur ſurgunt indocti et rapiunt coelum etc. to ieſt/ co ćirpimy powſtáią prośći á nieucżeni do niebá ſięgáią/ á my z náſzymi náukámi lećimy w przepáśći. BielKron 160v; [Gdźie tákowéy rády v pánów niémáſz/ tám widźimy co ſie dźieie/ [...] iáko ludźie godni y domów zacnych leżą/ iáko nikczemni ludźie powſtáią. CerGór 41].

a. Wzbogacać się [czym] (1): Bo tym Rzymſcy pánowie záwżdy powſtawáli/ Kiedy chcieli wiele wziąć/ potroſze dawáli. RejZwierz 29v.
7. Trwać (1):
Zwrot: »powstawać na wieki« (1): Vſchła trawá/ zwiądł kwiát/ lecż słowo Bogá náſzego powſtáwáć będzie ná wieki [verbum Dei nostri stabit in seculum]. BudBib Is 40/8.
8. Odradzać się; exsurgere, resurgere, reviviscere Mącz (8): Revivo, Ożywiam. Et per translationem, Powſtáye ku pierwſzemu ſtanu przichodzę. Mącz 501a, 435c.

W przeciwstawieniu: »umierać ... powstawać« (1): KuczbKat 90 cf W porównaniu.

W porównaniu (1): Abowiem świátłość (práwi) záwżdy nam przed ocżymá iákoby vmieráiąc ginie/ á záś iákoby powſtawáiąc przywracána bywa KuczbKat 90.

Zwrot: »z nowu, zasie powstawać« (2:1): Mącz 435c; Tám iuż gdy ſie vſpokaiał Koſcioł Páńſki pocżęło z nowu powſtawáć páńſtwo Rzymſkie RejAp CC2v; SkarŻyw 374.
Szereg: »powstawać i głowę wynosić« (1): poniknąwſzy do piekłá kácerſtwo/ gdy znowu złośći ſię ludzkie rozkrzewią: záſie powſtáie/ y zpiekłá głowę wynośi. SkarŻyw 374.
a. O roślinach (2):

W przeciwstawieniach: »umierać, tracić zieloność... powstawać« (2): y drzewá trácą źielonośc/ á záś iákoby powſtawáiąc z nowu iey nábywáią: y náśienie gnijąc vmiera/ á záś puſzcżáiąc śie powſtawa. KuczbKat 90.

9. Wystawać, sterczeć [skąd] (1): Powſthawá s pośrodká wyſpy opoká bárzo mocna á obronna BielKron 448v.

Synonimy: 1. podnosić się; 2. nastawać, okazować się, poczynać się, pojawiać się, pokazować się, ukazować się; 4. buntować się; 5. zmartwychwstawać; 6. rość, wzrastać, zamagać się; 8. odradzać się.

Formacje współrdzenne cf 1.STAĆ.

Cf POWSTAJĄCY, POWSTAWAJĄCY, POWSTAWANIE

MN