[zaloguj się]

POLEWKA (123) sb f i [m] [w znacz. 2.]

polewka (123), [poliwka].

o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie); -e- (17) Murz, Mącz (16), -é- (9) Oczko (2), KochFr, PudłFr, też SienLek (5).

Fleksja
sg pl
N poléwka poléwki, poléwkowie
G poléwki poléwek
D poléwce
A poléwkę poléwki
I poléwką poléwk(a)mi
L poléwce poléwk(a)ch
V poléwko

sg N poléwka (41).G poléwki (27).D poléwce (2).A poléwkę (17).I poléwką (8) [w tym: -a (1)].L poléwce (14).V poléwko (1).pl N poléwki (4), [poléwkowie [w znacz.2.]].G poléwek (2).A poléwki (2).I poléwk(a)mi (1).L poléwk(a)ch (4).

stp, Cn notuje, Linde XVI (te same przykłady z SienHerb i SpiczZioł) – XVIII w.

1. Wywar, roztwór lub mieszanina płynna jako potrawa lub środek leczniczy; zupa, rosół, także sos; iusculum Murm, BartBydg, Mącz, Cn; ius PolAnt, Mącz, Calep, Cn; iuscum Murm, BartBydg, Cn; offa (iussulenta) Murm, Mymer1, Mącz; sorbitio Mącz, Calep, Cn; condimentum, embamma, intinctum Mącz; dodra, paropsimation, paropsis, sorbillum Cn (123): Iuscum vel iusculum, cibariorum liquidius. Eyn ſupplen Polewka Murm 159, 160; Offa. Supen. Polewka. Mymer1 41; BartBydg 78; Też proch tego kopru/ pożyway w polewkach iakiech kolwiek, cżyni obfitoſć mleka wpierſiach FalZioł I 7d; Też naprzeciwko żołtey niemoczy/ ſok boragowy albo ſamo liſcie boragowe/ zliſciem łobodzianem w mięſie warz á onę polewkę iedz dla tey niemoczy. FalZioł I 17d; tedy warz korzenie Soſnki s ſwiniem mięſem á z rozynkami á s hanyżem/ á thák niechay pożywaią tey tho polewki naprzeciwko tym chorobam FalZioł I 42b; Też ſlodkie Migdały ſą dobre ku iedzeniu/ thak w polewkach iako czukrem oblecżone FalZioł III 13a, I 31b, 33b, d, 34a, 46b (28); ale więcyi niſz przes dwadzieścia dni [Franciszek Spiera] nieiádł nić [!] nie tilko niépił/ chyba [...] gdy weń ſynowie iego: [...] vſta rozwieraiąc dwa kroć przes dźień/ nieco polewki wléwali. MurzHist E; RejWiz 105v; Odſzedſzy tedy Gedeon zgothował koźiełká z ſtádá/ y przáſne chleby z Efá mąki/ y włożył mięſo w koſz/ á polewkę wlał w gárnek BibRadz Iudic 6/19, Iudic 6/20; BielKron 50 [2 r.]; Embamma, Latine, Intinctus seu Condimentum, Wſzeláka poliewká w którey chléb maczáyą/ Przyſmák. Mącz 102b; Puls, [...] przed czáſzy zwano poliewkę álbo káſzę z mąki/ wody miodu/ z ſerá/ y s yáycy vczynioną. Mącz 331a, 121a, 155b, 179a, b [3 r.], 260c, 271d, 402d; Ktemu też dobrze białą Ożánkę w piwie wárzyć/ áż do połowice wywre/ á onę polewkę pić/ mocnie to pićie biegunkę ſtánowi SienLek 102v; Albo nábierz golennych kośći z zdechłéy ſzkápy nieſtáréy/ nátłuczże ich á vwarz ié onąż poléwką ćiepło omyway opuchłe nogi koniowi SienLek 175v, 63, 91, 169v, 171; Oczko 35; Przed tobą widzę półmiſków niemáło/ A mnie ſię ledwie polewki doſtáło. KochFr 22; TOŻ będźie w tym idącym [roku] co z zchodzącym było: [...] Pochlebcy po ſtárému tuſz v miſy śiędą/ A cnotliwi/ poléwki náłykáć ſye będą. PudłFr 8; Calep 571b, 993a; [Panem iurulentum. Eyn broth yn eyner ſuppen. Chlieb wpolywce. HeydenColl D2v].

polewka czego [= z czego] (4): Theż może być takowym paniam vcżyniona Kliſtera z polewki kurcżęcia vwarzonego FalZioł V 19b, V 19b. Cf »mięsa polewka«.

polewka z czego (14): z ſtarego ſyra polewka FalZioł V 37; warzże tę kokoſz/ á day ieſć trędowatemu y polewkę z niey niechay pije A będzie zdrow. FalZioł V 94, ‡2b, V 25v, 36v, 86, 94v; Muria etiam, Nieyáka oſobliwa polewká z pewnych ryb od ſtárych cziniona. Mącz 238a; dobrze też przed tym kilká dni s tłuſtych kur polewkę ieść z gorczycą á z ſzáffránem. SienLek 113v, 72, 85, 87. Cf »z mięsa polewka«.

W połączeniu z przymiotnikiem odrzeczownikowym [przymiotnik + polewka (17), polewka + przymiotnik (9)] (26): Też naſienie tego Krokoſu vwarzone w polewcze kapłoniey albo kurowey cżyni ſtolcze FalZioł I 33d; Bowiem kapuſta zimie zbierana wiecey odmiękcża żywoth y ſtolcze cżyni/ y vrynę pędzi. A z właſzcża ſok albo polewka kapuſtna. FalZioł I 34c; Też z otrąb żur działać á dawać ieſć z Migdałową polewkhą FalZioł III 42d; Ma być poſilona godnem iedzeniem j piciem poſilaiączym, Iako polewkami winnemi z żołtki iaiecżnemi vcżyniono FalZioł V 25v, I 95b, III 25c, 30b, V 19b, 25v (12); Garum, Rybna poliewká álbo ſzáłſzá. Mącz 142d, 271d; Kto tedy ſpáć niemoże/ dobrze mu oleiem z grzybienia nozdrze mázáć/ ieść łocygę/ mákową polewkę. SienLek 56, 87, 169; Oczko 26v; Conchis – Grochową poliewka. Calep 231a, 210a; [UrzędowHerb 381a]. Cſ »mięsna polewka«.

W porównaniu (2): Włoſy w vrinie pływaiącze. Ieſtli w gorącżcze, tedy maſz wiedzieć iż znamiouuią [!] we wſzytkim ciele mdłoſć [...]. A ieſtli krom febri/ tedy z nyrek wychodzą/ á tak nerki ſie trawią/ á to gdy przy tym vrina będzie iako polewka tłuſta. FalZioł V 11; nátłuczże korzenia pokrzywowégo świéżo z ſtárym ſádłom áby było rzadko iáko poléwká SienLek 171.

W charakterystycznych połączeniach: polewka kwaśna, ocukrowana (2), przykwaszona; polewka kapłona, kurczęcia; polewka z kapłona, z kapusty, z (tłustych) kur (3), z ryb, z starego sera; polewka grochowa, jajeczna, kapłonia, kapustna, makowa (3), migdałowa (6), rybna (2), serowa, śliwkowa (śliwczana) (2), winna (2); dać polewki, nałykać się, napi(ja)ć się (4), pożywać (2), wlać [w co]; cukrować polewkę, dać, jeść (jadać) (5), pić (5), wl(ew) (3), wylać; włożyć [co] w polewkę; omywać polewką,, polać (polany) (3), posilony; dać [co] w polewce, jedzony, pożywać [co], (u)warzyć (uwarzony) (7), zmaczać [co] (2).

Przysłowia: Atak ſluchaicie wi ktorzi to idziecie ieſce za polewka ona otzukrowana tzukrem zdradliwem/ tzemu niepatrzicie ánieobatzitzie ſkod y krziwdi matky ſwey R:P: PaprUp Kv; [LorichKosz 71v (Linde)].

Canis asuetus corrigio, Proverb. fere idem significans, Kto ſie náłoży dworskiey polewki trudno mu yei zoſtáć/ przydzye mu ná dyſlie oſtáć. Mącz 33c.

Tákich wiem wiele/ ktorzy/ [...] chłubią ſie z mięſá/ áno y polewki nie widzieli. GórnDworz Aa3v.

Wyrażenia: »polewka chlebowka« = zrobiona z wody, piwa lub wina i chleba (1): nic mu niedáć ieść coby flegmę czyniło/ iáko ſą ryby/ Iárzyny/ polewki chlebowki: v nas biermuſką zową. SienLek 53v.

»czama polewka« = prawdopodobnie sos ciemnego koloru, rodzaj szarego sosu lub zupa z krwi (1): Ius nigrum Czarna yuſzká/ polewká. Mącz 179a.

»mięsna, mięsa, z mięsa polewka« = rosół [szyk 6:4] (6:2:2): Takieſz ſliwki węgierzkie/ á nawieczey polewka ſliwcżana/ gracza/ krupy ięcżmienne kaſzą vwarzone/ Mięſna polewka, Thy karmie ſą godne w Pleurze k iedzeniu. FalZioł V 82, I 31a, 52d, 86a, 90d, 120a (9); A gdy tuk zaſię naraſta tedy cżłowiek moc bierze. A zwłaſzcża od polewki mięſa wołowego, albo też kapłuniego barzo ſie mnoży. GlabGad D2v.

»polewka tłusta« [szyk 2:1] (3): Wina dobrego cżeſto potroſſze ſie napijać, polewki nie barzo tłuſte iadać. FalZioł V 19b, V 11; A ná koniec namázawſzy go miodem/ y tłuſtą polewką polawſzy/ w koſzu wzgorę záwieśili/ pſzcżołom go/ oſſom/ y robáctwu rozmáitemu do kąſania y ſzcżypánia podáiąc. SkarŻyw 273.

Szeregi: »polewka, (albo) jucha (a. juszka)« [szyk 2:1] (3): FalZioł V 36v; Przeto też iuchy albo polewki więczey tucżą cżłowieka niżli pokarmy grube GlabGad E8; Mącz 179a.

»karmia albo polewka« (1): [cynamon] Ieſt dobry naprzeciwko mdłoſci żołądkowey ktora przychodzi z zaziębienia Dany proch Czinamonow z prochem polnego kminu wkarmiach albo w polewcze. FalZioł III 6c.

Przen (7): (marg) Obietnice Páńſkie pewnieyſze niżli rzecży widome (–) Nuż to iuż maſz rádę s piſmá ſwiętego/ ácż nie bárzo ſmácżną/ á zwłaſzcżá temu kto ſie iuż tey cukrowáney polewki nápije/ łudárſtwá á przypadkow widomych ſwiátá tego RejPos 326.
Zwrot: »myśliwskiej polewki zakusić« = spróbować myślistwa (1): Iuż gębę trąbą zwáć v chártá muśi/ Kto iuż myśliwſkiey polewki zákuśi/ Záiącá kotką/ vcho iuż nie vchem/ Muśi zwáć ſłuchem. KlonFlis Fv.
Szereg: »mięso a polewka« (1): Ale podobno też rzecżemy/ iáko y oni żydowie ná puſzcży/ Iż lepiey nam było ſiedziec nád gárncy mięſá w Egipcie/ niżli ná tey puſzcży tę mánnę ieść. [...] A dla tego márnego mięſá/ á dla they nędzney polewki odſtępuiemy á odbiegamy od tey ſwiętey Mánny zákrytey/ nam hoynie z niebá zeſłáney RejAp 28.
a) Korzyść, zysk (4): Iuż ſie więc tám przypátruy/ ſćiánam málowánym. Biegay zá naſtołkámi/ á polewki chwatay/ A iáko kędy możeſz/ ták ſwe ſzcżęſcie łatay. RejZwierz 64v, 128; K woley Páńſkiey polewce wiele przemiltzamy/ A nam ſzkodliwych rzetzy tát [!] zániedbawamy. WierKróc A4v.

W połączeniu szeregowym (1): Ktore [kapłaństwo] ſobie więcey ważą niż Bogá y ſłowo iego/ ktore tego zákázuie: ále pewnie nie dla Bogá y ſłowá iego/ lecż więcey dla prebendy/ buły/ y tłuſtey polewki/ ktorą ſię prożnuiąc tucżą CzechEp 27.

Wyrażenie: »tłusta polewka« (1): CzechEp 27; [Wſzytcy ſie tám poſpolićie ćiſną gdźie tłuſtſza polewka BudArt *3].
2. [Ten, kto się żywi na czyjś koszt, pasożyt [czyj]: A księży polewkowie tegoż [Henryka Walezego za króla] też chcieli? [Echo] chcieli (–) Cóż im wżdy tak smacznego dawają na obiad? [Echo] jad (–) Cóżby na ty wymyślić takie polewniki? [Echo] kij (–) PismaPolit 70.]

Synonimy: 1. jucha, rosoł, szałsza, zupa, żufka; 2. darmochleb, darmojad, pasorzyt, passobrzuch.

Cf [POLEWNIK]

SBu