[zaloguj się]
[pdf]

POMIERNY (141) ai

pomierny (139), pomiarny (2); pomierny : pomiarny SarnStat (2:2).

o oraz e jasne; w pomiarny a jasne.

comp pomierniejszy (2); -ejszy (1), -(e)jszy (1).

Fleksja
sg
mNpomierny, pomierniejszy fNpomiernå nNpomiern(e)
Gpomiern(e)go Gpomiern(e)j Gpomiern(e)go
Dpomiern(e)mu Dpomiern(e)j D
Apomierny, pomiern(e)go Apomierną Apomiern(e)
Ipomiernym Ipomierną Ipomiernym
Lpomiernym Lpomiern(e)j Lpomiernym
pl
N m pers pomierni
subst pomierné
G pomiernych
D pomiernym
A subst pomiern(e)
I m pomiern(e)mi
f pomiern(e)mi
n pomiern(e)mi
L pomiernych

sg m N pomierny, pomierniejszy (32). ◊ G pomiern(e)go (17). ◊ D pomiern(e)mu (1). ◊ A pomierny (8), pomiern(e)go (1). ◊ I pomiernym (3). ◊ L pomiernym (7). ◊ f N pomiernå (17). ◊ G pomiern(e)j (2). ◊ D pomiern(e)j (1). ◊ A pomierną (4). ◊ I pomierną (2). ◊ L pomiern(e)j (1). ◊ n N pomiern(e) (9). ◊ G pomiern(e)go (7). ◊ [A pomiern(e).] ◊ I pomiernym (4). ◊ L pomiernym (2). ◊ pl N m pers pomierni (2). subst pomierné (8); -é (1), -(e) (7). ◊ G pomiernych (7). ◊ D pomiernym (1). ◊ A subst pomiern(e) (1). ◊ I m pomiern(e)mi (1). f pomiern(e)mi (1). n pomiern(e)mi (1). ◊ L pomiernych (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Umiarkowany; mediocris Modrz, Volck; moderatus Modrz; mensurabilis Cn (132): [pomierny/ Mediocris. Volck Sssv.]
a. W ujęciu ilościowym lub wartościującym: Średniej wielkości, ilości, natężenia, długości trwania, wartości, stopnia (75): GroicPorz c4, C4v; Ale wſzákeś iuż ſłyſzał iż pomierne iedło/ Vbiory/ krotochwile/ nie ták iáko bydło/ Z rozmyſłem tym poważni záwżdy ſzáfowáli RejWiz 16v; Bo iákom pirwey mowił/ życżliwość pomierna/ Ieſt to ſláchetny klenot RejWiz 42v, 17v [2 r.], 18 marg [2 r.], 62 [2 r.], 163, 188v marg (15); Wielka tu rozność ieſt/ iedney od drugiey [białej głowy]/ y niewiem komuby ſie tey fáłſz podobáć/ á oney pirwſzey pomierne ochędoſthwo/ á ſzcżyrość nie podobáć mogłá. GórnDworz G2, O4v, Ii7; RejPos 257; A ták pomierny gniew nie ieſtći gniew ále roſtropne karánie á nápominánie RejZwierc 77v; Iáko poććwy cżłowiek iuż w ſłuſznych ſpráwach poſtánowiony pomiernego á pobożnego goſpodárftwá ſwego ma roſtropnie vżywáć. RejZwierc 106, Bv, 15v, 26, 60, 72 (15); ModrzBaz 11; Bo pomierne pićie y iedzenie/ iż ſię łácno ſtrawić może/ obraca ſię w kreẃ dobrą y w pośilenie twoie. WerGośc 227; dla wielkiey ſwobody siłá Pańſtw vpádło/ ktore trwáć mogły gdyby były pomierną Wolność záchowáć chćiáły. GórnRozm Bv, Bv [3 r.]; Phil N; CzahTr Cv.

W połączeniach szeregowych (9): Boć y vbior nie wádzi gdy ná nim forboty/ Vpſtrzone pocżćiwoſcią/ á bramy ze cnoty/ Pomierny/ nieſkukłány/ dziwnie wymyſlony/ Gdyż ieden bywa krotki/ á drugi z ogony. RejWiz 18, 18; przedſię káżdy ſtan/ gdyż iákożkolwiek záchowa powinność ſwoię pocżćiwą/ pobożną/ pomierną/ á nic ſie nie vnośi od przyſthoynośći ſwoiey/ iednoſtáyne przywileie ma od Páná ſwego nádáne RejZwierc 51v; Azażby nie lepiey pobożney/ pomierney/ poććiwey/ á nie ożárłey bieſiády y krotofile vżyć? RejZwierc 59v, 31v, 158, 165, 173v; A to też ieſt rzecż pewna y prawdźiwa/ iż prze vtrátę niepotrzebną niſzcżeią bogáctwá/ á prze ſkromny á pomierny y porządny ſzáfunek/ mnożą śię. ModrzBaz 22.

W przeciwstawieniach: »pomierny ... niemierny, gwałtowny, wielki« (3): Y deſzcż pomierny tedy zawżdy piękniej ziołá ożywia y zázieleniewa niżli ow gwałtowny/ bo gwałtowny álbo potłucże álbo z błothem pomieſza. RejZwierc 15; Bo pomierne rżeczy/ Rzeczpoſpolitą twierdzą y záchowuią onę ćáłą/ á nie mierne zgubić ią muſzą. GórnRozm M3, Bv.

W charakterystycznych połączeniach: pomierna(-y, -e) biesiada, chwała, cnota, deszcz, dostatek, gniew, gospodarstwo (2), jedło (jedzenie) (5), karanie (2), krew, krotochwile (3), kształt, lekarstwo, majętność, miłość, muzyka (muzyczka) (5), napominanie, ochędostwo, picie, pokora (2), poskoki [= podskoki], postanowienie, postępek, potraweczka, powinność, pożartek [= żart], praca, przechadzka, przejażdżka, rozważenie rzeczy (2), rzeczy, sprawy, statek, szafarstwo (szafunek) (2), trzeźwość (2), ubior (4), utrapienie, używanie dobrodziejstwa, wolność (5), ziołka, żal, życzliwość; pomierny na wszem (2).

Wyrażenie: »pomierny stan (a. stanik, a. staniczek)« [szyk 10:4] (14): Ták rádzę vcż ſie káżdy ſtanu pomiernego/ Cnoty/ ſławy pocżćiwey/ vmyſłu wiernego. RejWiz 17v, 14 marg, 15v, 76v, Cc8v; Ale ten zacny Lukaſz/ nie pátrzy nic tego/ Vżywa ſtanu ſwego/ ná wſzem pomiernego. RejZwierz 72; A ilekolwiek ieſt piſmá/ záwżdy Pan tákowe ludzi/ ktorzy w pomiernym ſtanie żywą/ miłośćiwie ku ich káżdym pociecham przywodzić racżył. RejPos 185; Bogacż fráſunki gdy nawiętſze miewa/ Pomierny ſtanik w ten cżás záwżdy ſpiewa. RejZwierc 227, 31v, 35, 101, 111v, 218, 229.
Szeregi: »mały a pomierny« (1): Ieſli ieſt wielka gdźie ná świećie Wolność/ tedyc też máła a pomierna Wołność bydź gdźie muśi GórnRozm Bv.

»pomierny a poczciwy« [szyk 2:2] (4): A ták nie gánić tu Pan pocżćiwego á pomiernego vżywánia dobrodzyeyſtwá ſwego/ ále gáni w tym hárde á wynioſłe myſli ludzkie RejPos 306; A pomierną á poczćiwą vkłádnoſcyą záchoway ſie káżdemu RejZwierc 25v, 17v, 35. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»roztropny (a. roztropnie rozważny) a (i) pomierny« (2): A ták potrzebny ieſt gniew poććiwego cżłowieká/ áby roſtropnym á pomiernym nápominániem/ [...] niſzcżył/ [...] ty ſproſne wſzetecżeńſtwá ludzkie. RejZwierc 78, 106v.

»rozumny a ktemu pomierny« (1): Y miłość gdy rozumna á ktemu pomierna/ Ieſt wierz mi rzecż vcżćiwa/ á gdy ktemu wierna. RejWiz 39.

»spokojny a pomierny« (1): A wſzákoż to ſnadź naſzcżęſliwſzy ieſt/ ktho nic ni od kogo nie potrzebuie/ [...] tylko to ſobie obierze/ áby w ſpokoynym á pomiernym ſtaniku ſwym żywotá ſwego vżiwał RejZwierc 101.

b. W ujęciu jakościowym: Powściągliwy, unikający przesady (57): A ziczimi panv woyewodzie yako sąſſiadowy naſſzemv pomiernemv abi on weſdrowyv dlugo wtim panstwie panował LibLeg 10/149v; A záwżdy towárzyſtwá ſzukay pomiernego/ S tymi záwżdy vżywieſz po myſli wſzytkiego. RejWiz 44v; RejAp 50; Pomierny cżłowiek w ſwym ſtanie vććiwym/ Ten ieſt obrázem práwey cnoty żywym. RejZwierc 218, 105v, 139; ModrzBaz 102; Im ſobie człowiek więcéy pomierny vymuie/ Tym mu więcéy od Bogá z łáſki przyſtępuie KochPieś 36.

W połączeniach szeregowych (15): Tám on Philozoph rozwodził mu trudnośći około nábywánia bogactw/ [...] Potym trudnośći y niebeſpiecżnośći goſpodárſtwá káżdego/ y inych wiele rzecży mu rozwodząc/ á chwaląc mu wolny á pomierny á pocżćiwy żywot. RejWiz A5v; POtym gdy iuż dzieciątko podroſcie/ [...] ſthárayże mu ſie pilno o iákiego cnotliwego/ ſtátecżnego/ trzeźwego/ á pomiernego preceptorá RejZwierc 7v; nie wádzi mu [młodemu człowiekowi] ſie też cżáſem y do cudzych kráiow przeiecháć/ á zwłaſzcżá tám gdzie ſą ludzie pomierni/ trzeźwi/ obycżáyni/ á iż ſie rozumem á pocżćiwemi náukámi paráią. RejZwierc 16; ALe poſtánowiwſzy w ſobie táki piękny pomierny á poważny żywot/ ták iákochmy o nim ſłyſzeli/ ſtoyże mocno przy nim RejZwierc 103; Vżywieſz ſobie onego wdzięcżnego pomiernego ſpokoynego á záwżdy weſołego żywotá ſwoiego. RejZwierc 127, 20v, 34v, 51, 60v, 74 (14).

W charakterystycznych połączeniach: pomierny człowiek (ludzie) (9), kraj, preceptor, rada, sąsiad, towarzystwo (2); we (na) wszem pomierny (2).

Wyrażenie: »pomierny żywot (a. żywotek, a. życie)« [szyk 26:7] (33): RejWiz 45v, 72v marg, A5v, Dd4v; pomierny żywot á pocżćiwe życie tho ieſt płátne v niego [u Boga]. RejPos 185v, 257; Nie było też thák roznych á z dziwnemi wymyſły doktorow/ bárwirzow/ y dziwnych Cyrulikow. A cżemu? Iż pomierne życie było/ pomiernemi też ziołki/ bez wſzech trudnych przypraw/ przypádłą chorobkę ſobie ſnádnie vlecżyli. RejZwierc 60; Więcby kto rzekł/ á thákże ſie tu iuż tylko ná tę cnotę á ná ten pomierny żywot wſzytko oglądáiąc iuż nicżegoy dobrego vżyć nie mamy? RejZwierc 144v; Pomierny żywot gdy go kto vżywa/ Zdrowie y mieſzek ſpełná záchowywa. RejZwierc [213]v; Napięknieyſzy ſtan żywotek pomierny/ Przy zacney cnocie á káżdemu wierny. RejZwierc 227, [283]v, 51, 60v, 66, 67v (26); Acż tego niewiem/ ieſli gdźie indźiey w pomiernym żyćiu ſię kochał/ ále w źiemi Chełmſkiey wiele iadał y pijał. WerGośc 243.
Szeregi: »bezpieczny a pomierny« (1): [stary człowiek] to ma w zyſku/ iż mu ony wdzięcżne cżáſy márnie vpłynęły/ ktorych mogł w roſkoſznym pokoiu á beſpiecżnym á pomiernym żywocie vżyć RejZwierc 161. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pomierny a nadobny« (1): Bo gdzie pomierny á nadobny żywoth/ y dłuſzſze zdrowie/ y dłuſzſze bogáctwo. [...] thám iuż v wſzech miłość y wſzytkiego łácne nábycie. RejZwierc 114v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»poczciwy a pomierny« [szyk 2:1] (3): A dobrze oni zacni ludzie ſtárzy cżynili/ gdj ſie iuż tákie zbytki pocżęły zámnażáć ná ſwiecie/ thedy ſrogie grozy y ſrogie práwá ná to cżynili y vſtáwiáli/ cżego ieſzcże y dziś w poććiwych á w pomiernych kráioch zacni narodowie vżywáią. RejZwierc 60v; Bo pátrz iż iuż ten łákomiec álbo też ten potrzebnik ſnadź więcey nędze vżyć muſzą niżli człowiek ſpokoyny á poććiwego á pomiernego żywothá. RejZwierc 105, 132v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»spokojny a pomierny« [szyk 4:2] (6): á iż też będzieſz chciał ſpokoynego á pomiernego żywothá ſwoiego vżyć/ nie bądźże też iáko pień przy drodze nikomu nie pożytecżny RejZwierc 112, [283]v, 67v, 107, 122, 144v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»pomierny a stateczny« (1): A ták vmiárkowawſzy ſie tu nadobnie/ [...] á doſtawſzy ktemu ſobie pomiernego á ſtátecżnego towárzyſtwá/ nadobna tho ieſt rzecż młodemu cżłowiekowi do czudzych ſie kráiow przeieździć RejZwierc 17v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»umiarkowany i pomierny« (1): on człowiek y w ſpráwach ſwych/ y w przyrodzeniu ſwym/ y w zdrowiu ſwym/ ná czo go ony náthury [krew, kolera, flegma i melankolija] ciągną/ wżdj nieiáko vmiarkowáńſzy y pomiernieiſzy ſſtáć ſie może. RejZwierc 3v.

»pomierny a uważony« (1): Abowiem ći pieſzcżoſzkowie co ie forthuná opánowáłá á co ie roſpieśćiłá nigdy nie máią nic pewnego áni nic gruntownego około ſiebie [...] A przedſię ſobie lepiey tuſzą/ y lepiey ſie im ich ſpráwy podobáią/ niżli tych pomiernych á vważonych ludzi. RejZwierc 144v.

W przen (2):
Wyrażenie: »pomierne czasy« (2): Ale dobra myſl twoiá á ochotne ſerce twoie niech záwżdi vżywa cżáſow wdzięcżnych/ cżáſow pomiernych/ cżáſow poććiwie weſołych/ z miłym á z wdzięcżnym á s poććiwym towárzyſthwem RejZwierc 102v, 165.
Przen (1): Ciáło twoie śmiertelne y duſzę pomierną/ Zyẃ potem cżołá twego/ prawicą ſwą wierną. KlonWor 44.
α. W funkcji rzeczownika (3): Pomierny záwżdy beſpiecżny. RejZwierc 105v marg, Bbbv.
Szereg: »pomierny a spokojny« (1): cżáſem też po árendach v mnichow włocżąc ſie żywotá ſwego dokona [człowiek szukający urzędów]. Cżego ow pomierny á ſpokoyny wſzy kiego [!] ſnádnie vść może/ kiedy będzie chciał ná rownieyſzym przeſtáć/ á ſpokoynego żywotá vżywáć. RejZwierc 158v.
2. Pomierzony; mensurabilis Mącz, Cn; dimensus Mącz (3): Mensurabilis, in Bibliis barbare legitur pro dimensionis capaci, Wymierny álbo pomierny. Mącz 219d; tylko dwá groſzá zwykłéy Monety Polſkiéy z iednéy ośiádłéy włóki gdźie ſą pomiárné/ álbo gdźie niemáſz włók groſz z iednégo dymu/ tákże ośiádłégo/ nam y potomkom náſzym dla wyznánia zwierzchnośći náſzéy królewſkiéy ſobie zoſtáwuiemy. SarnStat 1189 [idem] 1060; [Role na miejskiem gruncie są pomierne na łanów 53 LustrRus 5; Kmieci jest na pomiernych półłankoch, ale nie na obszarzech siedzących 12. LustrRus 10, 19; Na tym folwarku nie są role pomiarne, na którym pszenice nie siewają nigdy. LustrMalb II 86].

W charakterystycznych połączeniach: pomierne łany, połłanki, role, włoki (2).

3. Służący do mierzenia (3):
Wyrażenia: [»pomierny achtel«: Item do waru całego piwa nikt nie ma więcej brać ani czynić, jedno pomiernych poznańskich sprawiedliwych achteli 42, pod winą 5 grzywien WilkPozn II 1564 nr 74.]

»kłoda pomierna« (1): Kłody piwne pomierne w piwnicy bydź máią iednákie: to ieſt/ iedny więtſze/ drugie połowicą mnieyſze: áby były dwie rowne iedney więtſzey. GostGosp 56; [Jest potym w młynie kłoda pomiarna, co się w nię wsypie [nie] więcej, aniż jedno 8 kor. słodu, którą młynarz przemierza słody LustrMaz II 58; LustrRaw 88].

»stągiew pomierna« (1): Na kápuſtę w káżdym folwárku iednákiey miáry ſtągwie bydź máią/ nic iedná drugiey więtſza/ iedno wſzyſtko pomierne. GostGosp 72.

»sznur pomierny« = funiculus mensurae PolAnt (1): Y Podnioſłem ocży moie/ á vyzrzałem/ áno mąż/ á wręce iego ſznur pomierny. BudBib Zach 2/1; [Po Grecku ieſt σχοι̃νον, co dwie rzéczy znáczy/ iáko Swidus vczy/ funiculum, powrozek ábo ſznur pomierny: á zátym dźiał ábo dźiedźictwo: y rogożą ábo łóżko z powrózków ábo rogożéy vczynioné. WujBib 646b].

4. Współmierny; condignus Vulg [ku czemu] (1): Nie ſą rowne [condignae] vtrapienia.) [Rom 8/18] To ieſt nie ſą pomierne ku oney chwale. Bo vtrapienia ſą krotkie y docześne: á chwałá oná wieczna y nieſkończona. WujNT 551.
5. Dotyczący podatku zwanego „pomierne” (1): POnieważ ſtan Rycérſki y Duchowny y ich poddáni/ zá nádániém y vprzywileiowániém Przodków náſzych tę ſwobodę máią: iż Céł żadnych áni Myt wódnych/ tárgowych/ pomiernych/ ták też y ludźie ich od tego co ſie im domá rodzi płáćić winni nie ſą. SarnStat 68 [idem] [HerburtStat 271 (Linde)].
a. [W funkcji rzeczownika: »pomierne« = podatek płacony od towarów mierzonych: we Vlodzimierzu braćz pothemn [!] ÿako ÿ winſzich miaſtach naſzich, ÿ w Brzeſcziu pomÿerne ÿeſth od macze po pienÿądzu MetrKor 1582 129/124v; Pomierne i solne do roku arendą czyni fl. 3/0/0 LustrRus 61, 110; List królewski dla miasta Bielska o płaceniu 53 kop lit. za pomierne, ważne, karczmy. LustrPodl 148, 30.]
6. Sprawiedliwy [na co] (1):
Szereg: »gruntowny a pomierny« (1): ácz wiele obyczáiów podawano było/ iákoby ſie ná té Podwody ſkłádáć miano: wſzákże gruntownieyſzy ſpoſób/ á ná wſzytko pomiernieyſzy nie zdał ſie bydź/ iedno áby káżdé miáſto y miáſteczko z przerzeczonych trzy częśći ſzoſu dawáli ná tę potrzebę ná káżdy rok SarnStat 972.

Synonimy: 1. powściągliwy, roztropny, rozważny, stateczny, umiarkowany, uważony.

Cf NIEPOMIERNY

MN