Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POWŚCIĄGLIWOŚĆ

Następne hasło: POWŚCIĄGNĄĆ »

POWŚCIĄGLIWY (35) ai

powściągliwy (21), powścięgliwy (11), powciągliwy (3) KwiatKsiąż, Calep (2); -wściąg- WujJudConf, BudNT, ModrzBaz, Calag, SkarŻyw (10), WujNT, SiebRozmyśl, CzahTr; -wśdęg- GórnDworz (8); -wściąg- : -wścięg- Mącz (4:3).

o jasne.

comp: powściągliwszy (3).

Fleksja

sg
m	N	powściągliwy, powściągliwszy	f	N	powściągliwå	n	N
	G	powściągliw(e)go		G			G
	A	powściągliw(e)go		A			A	powściągliw(e)
	I	powścięgliwym		I	powściągliwą		I
	L	powściągliwym		L			L
	V	powściągliwy		V			V

pl
N	m pers	powściągliwi, powścięgliwszy, powciągliwszy
N	subst	powścięgliwsz(e)
G		powściągliwych
D		powściągliwym
A	subst	powśćięgliw(e)

sg m N powściągliwy, powściągliwszy (14). ◊ G powściągliw(e)go (2). ◊ A powściągliw(e)go (3). ◊ I powścięgliwym (2). ◊ L powściągliwym (1). ◊ V powściągliwy (1). ◊ f N powściągliwå (1). ◊ I powściągliwą (1). ◊ n A powściągliw(e) (1). ◊ pl N m pers powściągliwi, powścięgliwszy (4), [powciągliwszy]. subst powścięgliwsz(e) (1). ◊ G powściągliwych (2). ◊ D powściągliwym (1). ◊ A subst powśćięgliw(e) (1).

Składnia comp: powściągliwszy [od kogo], nad kogo (1) ModrzBaz, niż kto (1) GórnDworz.

Sł stp brak, Cn s.v. mało-mowny, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Umiarkowany, wstrzemięźliwy; skromny (34)
- a. O osobach (20)
  - α. W funkcji rzeczownika (2)
- b. O życiu i cechach człowieka (8)
  - W przen (1)
2. Służący do powściągania; przen (1)

1. Umiarkowany, wstrzemięźliwy; skromny; continens Mącz, PolAnt, Vulg, Cn; abstinens Mącz, Calag, Cn; temperans Calep, Cn; castus, moderatus Mącz; temperatus Calep (34): Moderatus, Mierny/ powścięgliwy/ niewykroczny. Mącz 228c, 446d, 447a; Meſſig. Mierny. Powściągliwy. Abstinens. Calag 349a; Temperans – Powcziagliwi, skramni. Calep 1052a, 1052a.

a. O osobach (20): Castus, Cziſty/ Ten który cziſtość miłuye/ Powſcięgliwy/ Srumieſliwy. Mącz 40c, 36c; GórnDworz K3, Aa5v; Námawiał go długo Arcybiſkup/ vkázuiąc mu godność iego y cżyſtość: bo go wſzyſcy mieli zá cżłeká bárzo powśćiągliwego. SkarŻyw 171, 393; Tám [wśród świętych w niebie] orſzak onych pánien/ pań/ wdów powściągliwych/ Któré tu były pełné cnót ták świętobliwych. SiebRozmyśl L.

powściągliwy od czego (1): GórnDworz Aav; [A słusznie to Pan Bóg na niego dopuścił, bo bluźnił przeciw jemu, aby potym drudzy byli od bluźnienia powćiągliwszy, słysząc o tym, iż tak ciężko skarał. Kaz 97].

W połączeniach szeregowych z nazwami innych cnót (6): káżdy by też był naigorſzy/ tedy ſie zá dobrego/ zá ſpráwiedliwego/ zá powſcięgliwego chcze vdáć GórnDworz Ee8v, Gg4, Kk5v; BudNT Tit 1/8; pieniędzmi y máiętnośćią gárdził/ ku potrzebie tylko iey vżywáiąc. trzezwy/ powśćiągliwy/ towárzyſtwem niewieśćim niebáwiący ſię SkarŻyw 328; Abowiem Bilkup ma być bez przygány/ iáko ſzáfarz Boży: nie pyſzny/ nie gniewliwy/ nie opiły/ nie bijący: nie chćiwy zyſku ſzkárádego: ále wdźięcznie gośćie przyimuiący/ dobrotliwy/ trzeźwi/ ſpráwiedliwy/ święty/ powśćiągliwy WujNT Tit 1/8.

Przysłowie: bez wątpienia czudne białegłowy powſcięgliwſze ſą/ niż żádne. GórnDworz L17v.

Wyrażenie: »w jedzeniu powściągliwy« (1): A iako był bárzo w iedzeniu powśćągliwy: [...]/ ledwie cżego przy obiedzie ſkoſztował SkarŻyw 335.

Szeregi: »czysty i (a) powściągliwy« (2): ći ktorzy dar ten od Páná Bogá máią áby mogli bez żony żyć/ ták żeby y w ſercu y w myśli cżyśći á powśćiągliwi byli/ [...] tákowi mogą Pánu Bogu w tymże powołániu ſwoim ſłużyć WujJudConf 209; SkarŻyw 180.

»skromny i powściągliwy« (1): Bo słuſzna rzecż ieſt/ áby ten ktory o wſzytkich rádźić y myślić ma/ był nád wſzytkie inſze mędrſzy/ ktemu też ſkromnieyſzy y powściągliwſzy/ iáko ten ktory wſzytkimi rządźi [et moderatiorem, qui omnes moderatur]. ModrzBaz 22v.

α. W funkcji rzeczownika (2): Poſt ieſt vſpokoienie duſz náſzych/ ſtárym vcżćiwość/ młodym náuczyćiel/ powśćiągliwym miſtrz SkarŻyw 92; Ná kápłáńſtwo [mogą być przyjęci] ábo dziewice/ ábo zakonnicy/ ábo powśćiągliwi. SkarŻyw 457 marg.

b. O życiu i cechach człowieka (8):

Wyrażenie: »powściągliwy(-e) żywot (a. życie)« (4): kthokolwiek fáłeſznie tárga ſie ná ich [godnych pochwały białychgłów] pocżćiwość/ opákuiąc onych powſcięgliwe życie/ godzien [...] wielkiego káránia. GórnDworz Aav; SkarŻyw 34, 180, 346.

Szeregi: »powściągliwy i bogomyślny« (1): Małżeńſtwo drugdy złe bárzo y ſzkodliwe dzieći [...] rodzi: á powśćiągliwy y bogomyſlny żywot/ záwżdy dobre ſyny ma/ y ze złych dobre cżyni SkarŻyw 180.

»powściągliwy i doskonały« (1): Castus animus et purus, Mens casta et integra, powſciągliwy y doskonały vmysł Mącz 40c.

»powściągliwy a nierozkoszny« (1): Pan Bog ktoremu ſię vboſtwo y powśćiągliwy á nie roſkoſzny żywot podoba/ tey nocy vkazał mu ſię przez ſen SkarŻyw 346.

»ostry i powściągliwy« (1): Dzieśięć lat pierwſzą w ták oſtrym y powśćiągliwym żywoćie żył/ iſz go młodo ſtárym zwano. SkarŻyw 34.

»ślachetny a powściągliwy« (1): Castus moribus et integer pudore, Sliachetnych/ á powſciągliwych obyczáyów/ też ſrumieſlywy Mącz 40c.

»powciągliwy a wtrzymawały« (1): A Cretenſczy y Lacedemonſcy Legislatores/ to ieſt praw álbo vſtaw wynaleſcze młodź ſwoię nietylko wćierpliwości czieleſney czwiczyli/ ale izeby też vmysłu powciągliwego a wtrzimawáłego byli KwiatKsiąż M2v.

W przen (1): Temu práwi kto ieſt ná vrzędzie/ nie telko ręcze od bránia podarkow/ ále y ocży od weźrzenia beſtwliwego [!] trzebá mieć powſcięgliwe. GórnDworz Aav.

2. Służący do powściągania; przen (1): Bom był wſiadł bárzo z prętká ná koniá biſtrego/ Nie tráfiwſzy munſtuku nań powśćiągliwego. CzahTr C3v.

Synonimy: 1. mierny, pomierny, roztropny, skromny, umiarkowany, wstrzymały.

Cf NIEPOWŚCIĄGLIWY