1. Niesłusznie, fałszywie oskarżać, szkalować, lżyć, obrażać, ganić, potępiać (najczęściej wyznawców wiary katolickiej i Kościół); calumniari Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; criminari Mącz, Cn; calumniam facere, confundere Vulg; falsum crimen iacere, rapere in calumniam Mącz; cavillari, crimen in aliquem confingere, insimulare, in maledicto a. in maledicti loco aliquid alicui obicere Cn [w tym: kogo (95), co (10)] (119): SeklKat M3, P3v; RejKup z4v; Nye wyem by kto wkoſćyele krzeſćiyáńſkim ták vczył. (–) Biſkup to yeden myał mowić/ poſſepcęć wucho. (–) Nye wyerzę by ten to mowił. Ták go to zły człowyek potwarza. KromRozm I Cv; POkorna proźbá koſciołá Páńſkyego wiernych Páńſkich/ przećiwko fáłſzywey bráciey złośćiwego koſciołá/ kthorzy potępyáią prawdę Ewányeliey ſwiętey/ máiąc ią zá odſzcżepyeńſthwo/ á rozmáicye potwarzáią ludzi wierne/ y wymiátuią ie od ſpołecżnośći ſwych. LubPs Gv, O2; KrowObr 144, 158, 208; Leop 1.Reg 12/4, Iob 19/3; BibRadz Sap 10/14, II 85d marg; Dánielu tobie gárdło dáć/ gdyś potwarzał kápłany niewinne ku krzywdzye boſkiey. BielKron 111v, 210v, 233v; Bo piſmo S. o ktore ſie my podpieramy [...] Iednego Bogá/ Iednego Syná Bożego/ Iednego Ducha S. tych Trzech záwſze/ á nie iednego/ Troiákiego być powieda/ A ieſli nas w ſwych kłamſtwiech potwárzáć nie przeſtaną/ myć [...] záwſze beſpiecżnie wzgárdziemy ich płonne plotki. GrzegRóżn C4v, C4v; Falsum crimen iacere, Fáłſziwie ſie ná kogo skarżyć/ Potwarzáć kogo. Mącz 68d, 326b; OrzQuin N4; RejZwierc 5v; Lecż wy co to piſzećie/ á Kátholiki potwarzaćie/ doſyć okázuiećie/ żeśćie ich terminow nie zrozumieli. WujJud 229v, 5v, 82v, 91v, 151, 158v (18); Pan mowi: Kto pożywa Ciáłá mego/ y pije Kreẃ moię/ we mnie mieſzka á ia w nim. [...] W ktorym nie tylko znák pozwirzchni (iáko nas niektorzy nie chrześćiáńſkie potwarzáią) ále y ſámę rzecż od Páná wyświadcżoną prawdźiwie podáną być wierzymy. WujJudConf 172v; ModrzBaz 117; Potymże ſię ſpraw/ Cny cżytelniku/ iż Grekowie/ nie dlá złey náuki/ áni dla żadnego Heretyctwá iáko ſię potwarzáć nie wſtydzieli/ od kośćiołá ſię S. oddzielili: ále tylo dla świeckiego pánowánia y prożney cżći świeckiey. SkarJedn 256, 154, 218, D5v; Gdy go [św. Antoniego] potwarzáli Arryanowie chlubiąc ſię im/ iákoby znimi trzymał [...] ſzedł do Alexándryej/ [...] y iáwnie Arryany ſwemi vſty potępił SkarŻyw 57; Theophilus Alexándryiſki Pátryárchá/ będąc złym á łákomym cżłekiem/ w ſwey Dioeceſyey Mnichy y zakonne ludzie nie ſpráwiedliwie śćiſkał/ potwarzał/ y niektore/ [...] pomordował. SkarŻyw 88, 493; NiemObr 110, 166; ReszPrz A; Aleć wam powiedam ktorzy ſłuchaćie: Miłuyćie nieprzyiaćioły wáſze: [...] Błogoſławćie tym co was przeklináią: á modlćie ſię zá tymi ktorzy was potwarzáią. WujNT Luc 6/28; gdyby ſektarze baczyć chćieli/ nie potwarzáliby Kátholikow/ mowiąc/ że vymuią krwi Páná Chriſtuſowey/ ſzukáiąc gdzie indziey grzechów odpuſzczenia/ niżli przez nię WujNT 817, Luc 3/14, s. 463, 1.Petr 3/16.

potwarzać dla kogo, dla czego [= z powodu kogo, czego] (3): SkarŻyw 189; Gdy nas potwarzáią/ gdy nas przeklináią/ gdy kłamſtwá ná nas kłádą/ dla Chryſtuſá y prawdy/ y ſpráwiedliwośći iego: rádowáć ſię nam Pan każe. SkarKaz 639a. Cf »niesłusznie potwarzać«.

potwarzać o co (1): Pánie Boże moy ieſliżem ſię tego dopuſćił (marg) To ieſt/ ocz mię przeſládowcy moi potwarzáią. (–)/ á ieſliż ieſt złoſć w ręku moich. [...] Niechayżeć nieprzyiaćiel przeſláduie duſſę moię/ á niechay poima y podepce ná źiemi żywot moj BibRadz I 291b.

[potwarzać kim [= o kogo]: [gdy pani Katylina powiła dwojenaście dziatek, żałowała, że oskarżyła swą poddaną o cudzołóstwo] boiąc ſie iż onę z iej właſnych vſt dwunaſćią mężow potwárzáć będą. HistOtton 120v.]

potwarzać czym [= o co] (2): Orzechowſkiégo niewinnie kácérze potwarzáią datki. OrzQuin G3 marg. Cf »fałszywie potwarzać«.

potwarzać przed kim (1): niektorzy to że im dobrze radzę źle mi oddawali Abowiem gdym im wiernie a prawie radźił/ oni potym doſtąpiwſzy pańſkiey łáſki/ przed nim mie obwiniali y potwarzali ForCnR A4v.

potwarzać w czym [= o co] (7): Nam záſię piſmá świętego (nád ktore nic nie máſz mocnieyſzego) nie potrzebá bronić/ Ale wierzyć mamy że ieden ieſt Bog ktory ieſt Oćiec/ [jeden Syn Boży i jeden Duch Święty] [...] Przeto ktorzy w tym pismo potwarzáią/ ſą ábo Zydowie/ abo Máchometowie/ ábo Epikurowie GrzegRóżn F2v, B4v, C3v; Mącz 64b; Heretykowie dziśieyſzy/ obrázy teſz kośćielne báłwánámi zwáć y wymiotáć ie/ y palić/ y śiekać śmięią [!]: y dla nich nas vpornie á niewſtydliwie w báłwochwálſtwie potwarzáią. SkarŻyw 189; náſz fałſzywy brát odprzyśiągſzy ſię prawdy y w tym [co my o zwierzchności trzymamy] iuż mnie z inſzymi potwarza/ y ſłowá moie wyſzpacża ktory da zá to Bogu licżbę. CzechEp 56; Nowowiernicy podeptáli y popſowáli wſzytko ſłowo Boże y piſmo S. [...] W czym áby nie rzekli/ że ich potwarzamy/ okaże to iáśnie nie iednym przykłádem WujNT przedm 4; [HerbOdpow A8v].

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: w tym (3); żeby, iżby (5), iż, że (3), jakoby (2), aby (1), zaimek względny (1)] (12): MurzNT 38v; KrowObr 60v, 208; Iákowąż tedy śmiáłośćią nas potwarzáią y potępiáią w tym w cżym ſámi dobrze ſię poſtępowáć wyznawáią? GrzegRóżn B4v; Kácerze záwżdy zárzucáli kácerſtwo ſproſnego Sábelliuſzá/ pothwarzáiąc ich/ iákoby też oni mieli z nim czo ſpolnego SarnUzn G5v, G7v; CzechEp 99, 283, 340; [Luteranie] zá złe máią gdy ich [zmarłych świętych] wzywamy/ iákoby BOżą im moc y władzą przypiſuiemy: y cżynią nas báłwochwálcámi/ potwarzáiąc/ iż ſobie inſzych medyatorow/ álbo pośrzednikow do łáſki Bożey ſzukamy ReszPrz 35; WujNT 332, 471; [Prozno tedy nas potwárzáć maſz [apostato]/ żebyſmy mieli przez tę náſſę ofiárę záſługi męki páná Kryſtuſowey záſłániáć/ ábo záćmiewáć ZebrzydOdpow o3v].

W połączeniach szeregowych (8): [Krystusom, tj. rzeczom czarowanym na Wielkanoc] dufaſz y przypiſuieſz obfite błogoſláwieńſtwo/ wietzny żywot/ [...] łáſki Bożey náſicenie/ lekárſthwo zbáwienne/ duſzną obronę/ ktorem tu dla tego wypiſał s kxiąg wáſzych kośćielnych/ ábyś nie rzekł/ iż nas obmawiaſz/ potwarzaſz/ y ſromoćiſz. KrowObr 98, 69v; Criminor, Łáyę/ Potwarzam/ Złorzeczę. Mącz 68d; Bo nie ná to ſą Chriſtyánie wezwáni/ áby drugich prześládowáli/ onym złość wyrządzáli/ potwarzáli/ nienawidźieli: ále/ by [...] przez Chriſtuſá Bogu duchowne ofiáry ofiárowáli CzechEp 101, 28; NiemObr 5; SkarKaz 639a; Bo ieſli wy czći Bożey/ czći Chryſtuſá Bogá ſwego/ od heretykow ktorzy bluźnią boſtwo iego/ ktorzy potwarzáią oblubienicę namilſzą iego/ ktorzy niſzczą kośćioł iego/ bronić będźiećie: on was bronić będźie. SkarKazSej 682b.

W przeciwstawieniach: »potwarzać ... prawdę pisać (2), lutować się« (3): A batzyćieſz iuſz/ iżem ia was niepotwarzał/ áni poſądzał/ ále comkolwiek piſał/ tom wſzyſthko prawdę piſał. KrowObr 240v, 218v; Ktory potwarza niedoſtátecznego/ vrąga ſtworzyćielowi iego: ále ktho ſie lutuie nád vbogim/ czći onego Leop Prov 14/31.

W porównaniu (1): Mąż vbogi kthory potwarza vbogie/ podobien ieſt dżdżowi gwałtownemu/ zá ktorym przychodzi głod. Leop Prov 28/3.

2. Bezcześcić [co] (1): lepieyći nam te^mv złemu wcżás zabieżeć á wtey wierze trwáć w ktorey przodkowie náſzy byli y zeſzli z ſwiátá/ iuż mſzą w zgárdzili/ Swięto opuśćili/ potwarzáiąc ołtarze obrázy połamáli/ ſpiewánie koſcielne porzućili/ ni poſtu ni ſwiętá máiąc/ cżyniąć co ſie im podoba BielKron 200v.