[zaloguj się]
[pdf]

POTWORNY (24) ai

-tw- (22), -dw- (1), -df- (1).

Oba o jasne.

comp potworniejszy (1).

Fleksja
sg
mNpotworny fN nNpotworn(e)
G Gpotworn(e)j G
Apotworny Apotworną Apotworn(e)
L Lpotworn(e)j Lpotworn(e)m, potwornym
pl
N m pers potworni
subst potworn(e), potworniejsz(e)
G potwornych
A subst potworné
I m potworn(e)mi, potwornymi
f potwornymi
n potworn(e)mi

sg m N potworny (1). ◊ A potworny (2). ◊ f G potworn(e)j (2). ◊ A potworną (1). ◊ L potworn(e)j (1). ◊ n N potworn(e) (2). ◊ A potworn(e) (2). ◊ L potworn(e)m (1) ModrzBaz, potwornym (1) GrzegRóżn. ◊ pl N m pers potworni (1). subst potworn(e), potworniejsz(e) (2). ◊ G potwornych (2). ◊ A subst potworné (3); -é (1) MurzNT', -(e) (2). ◊ I m potworn(e)mi (1), [potwornymi]. f potwornymi (1). n potworn(e)mi (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w.

Przymiotnik od „potwora” (o znacznym stopniu leksykalizacji) (24):
1. Dziwaczny, różny od wszystkiego, co znane (5): [Małpa] ieſt zwizrzątko [!] barzo potworne á znakomite FalZioł V 82v; Cżłowiek iákiś/ przy drugich kthorzy gráli ná ſurmach/ ná potworney grał trąbie/ ták iż co raz/ to iey ſobie niemal puł łokciá w gárdło puſzcżał/ y záś wyimował/ y záś znowu wpychał. GórnDworz P4.
a. Bardzo brzydki (2):
α. O głosie ptaka (1): Paw gdy ſłowiká vſłyſzał/ Bárzo tey rzecży żáłował: Máiąc pierze ták wyborne/ Iż ma pienie ták potworne. BierEz N4v.
β. O stroju pokutnym (może też: niechlujny) (1): iż będzye ſzukał zbáwienia ſwego poſty/ ſuchotámi/ wędrowániem po ſwiátu/ rozmáitemi á potwornemi vbiory/ dziwnemi pokutámi/ rozmáitemi odpuſty RejPos 289v.
b. Wymyślny, zawiły, skomplikowany (1): boć ſie y ow rozumem bárzo nie przeſádził/ czo mi owo do pánny przyſzedſzy z reyeſtru ſłowká ſtháwia/ iż białagłowá dla oney iego potworney Rhetoryki/ áby ſie przed nim proſthacżką nie popiſáłá/ máło ábo nicz mowi GórnDworz Cc7v.
2. Zły, oceniany negatywnie pod względem moralnym; niesprawiedliwy, niegodziwy (1): Są ieſzcże drugie białegłowy potwornieyſze/ ktore dowiodſzy tego chytroſcią ſwoią/ iż káżdi z ich ſług/ ma zá to/ że on ſam w miłośći płuży: ſieią dopiero miedzy nimi zazdrość/ iednemu przy drugim więtſzą łáſkę pokázuiąc GórnDworz Dd3v.
[Wyrażenie: praw. »potworne zapisy«: tedy thych cżáſow nápátrzymy fſie/ ták/ że y między brácią rodzoną rzadka ieſt zgodá/ między rodzicem á ſynem/ [...] máło pokoiá/ máło zgody/ pełno ſwarow [...] pudłámi pozwow/ potwornych zápiſow [Cf Są téż immodicae donationes, álbo Monſtroſae iáko zową, któré ma moc drugdy zwiérzchność naywysſza káſowáć y rewokować. SarnStat 1275.]/ pełno Tyráńſwá/ gwałthow/ naiázdow GilPos 28.]
3. W polemice religijnej katolicko-protestanckiej, jako słowo obraźliwe (13): [gdy was Zydzi/ Turcy/ y Odſzcżepieńcy przeklináć y prześládowáć będą/ gdy was Papieżnikámi/ báłwochwálcámi y innymi potwornymi tytułámi názywáć będą [...]: ráduyćie ſie á roſkochayćie ſie z tego WujPosŚw 1584 444 (Linde).]
a. Dziwaczny (7): Opuszczam one ich [odszczepieńcow] [...] ſproſne ſłow nowośći: kiedy miáſto krztu/ nurzánie/ ábo ponurzánie; [...] miáſto pokuty/ vpámiętánie ábo pokaiánie [...]. Nie wſpominam/ y oney Zydowizny Budnego/ [...] Micraim miáſto Egiptu: y wiele tákich imion potwornych/ ktore niewiem czemu máią być lepſze/ niżli one ſtáre Graeckie y Láćińſkie w kośćiele zwyczáyne. (marg) Budnego potworne ſłowá z Zydowſkiego. (–) WujNT przedm 8.
α. W nawiązaniu do „potwora” ‘dziwoląg’ (zwłaszcza o katolickim dogmacie Trójcy Św. i pochodzeniu Chrystusa) (5): Ieſli rozumieią przez iednego Bogá/ nie tylko iáką potworną perſonę/ ále Bogá Oycá Kryſtuſowego/ iáko y Kálwin wykłada/ y Symlerus ácż wątpiąc myſli możeli ták być wyłożono. GrzegRóżn B4; áby [szatan] ſwego Bogá nieznáiomego Prorokom/ Kryſtuſowi/ y Apoſtołom/ Bogá indefinitá/ Bogá Iſtność/ Bogá Troiákiego/ y inſzemi potwornemi nazwiſkámi miánowánego obronił GrzegRóżn F4v, D4v.

W połączeniu szeregowym (1): ktoby iedno zdrowym rozſądkiem cżytáć chćiał/ á świádom by był piſmá ś. naydźie tákie rzecży y ſłowá dźiwne/ potworne/ ſproſne/ nikcżemne/ o tey potrzebie iedney oſoby: że dáley nie trzebá CzechEp 147.

Szereg: »dziwny a potworny« (1): wywyodę piſmem S. á ſłowem bożym/ iż táką władzą nád wſſem krzeſciyáńſwem nye ſámi ſobye papyeżowye przywłaſſczyli/ [...] ále od ápoſtołow/ y owſſem od ſámego páná Kryſtuſá máyą. (–) Chybá by ták. Ale dźiwne á potworne to ćyáło będźye o dwu głowách. (–) [...] Nye będźyeſz ſye temu dźiwował/ gdy wyrozumyeſz/ iż inſſym obyczáyem pan Kryſtus głową wſſego koſcyołá/ inſſym Papyeż. KromRozm III Mv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
b. Sprzeczny z prawdziwą (zdaniem autora) wiarą (6): [Katolicy] vſtawili rozlicznych świąt wielki poczet i święcęniá ich potworné. MurzNT 111; A iż też miedzy inſzymi potwornymi doſyć gadkami/ ktore ſie do Zboru náſzego/ od wiela ludzi/ o Bogu/ o Chriſtuſie/ y o inſzych ártykulech/ wnaſzáły/ tá ſie názáráźliwſza wprowádzáć też byłá pocżęłá [...]. przez ktorą/ niektorzy zli robotnicy/ z Páná Iezuſá Chriſtuſá wybáwićielá náſzego/ to zedrzeć chćieli: żeby on nie był Meſyaſzem CzechRozm A6v; Lecz Haeretykowie zgołá nigdy nic tákiego/ áni żadnego cudu innego prawdziwego vczynić nie mogą/ ná potwierdzenie wiáry ſwey potworney. WujNT 72; Drudzy lepak inſzy á bárzo potworny wykręt wymyślili [dla objaśnienia słów Chrystusa: „pierwey niż Abráhám był/ iam ieſt” Ioann 8/58]: Pierwey niżli Abráhám będzie Abráhámem/ to ieſt oycem wiela narodow/ ia ieſtem. WujNT 342; [Náſtáło potym tyſiąc reguł potwornych mnichów [istnienie mnichów jest sprzeczne z prawdziwą wiarą]/ ktorzy wſzemi ſproſnemi błędy y odſzcżepieńſtwy nápełnili kośćioł Boży. BazHist 1v (Linde).]
Szereg: »nieprawy a potworny« (1): Dwá znáki vkázuyą/ po ktorychbyſmy myeli práwy koſćyoł boży poznáć/ á od nyepráwych á podfornych rozeznáć. KromRozm III B7v.
α. Głoszący nieprawdziwe (zdaniem autora) koncepcje religijne (1): KromRozm III Q2; [Nápiſał bowiem w Poſtilli ſwey potworny Iezuitá/ że im [umarłym] cżći ich zayrzymy/ á ony kthorzy żywymi ſą vmárłymi názywamy. GrzegŻarnPos 1582 704v (Linde).]
4. Straszny, przerażający, budzący grozę (4): Zadney bez máłá ſchadzki ludzkiey niemáſz/ gdźieby kilku ránnych/ ochromionych/ zbitych/ y niezlicżonemi krzywdámi ſtrapionych nie vyrzał. [...] [ale ustawie o zakazie noszenia miecza przy sobie sprzeciwiają się ci] ktorzi pod zasłoną zacnośći/ álbo iákiey ſwey gornośći/ gárdzą miárkowániem práwnym: rádźi że ſię ich wſzytcy boią: á ták żywą/ iż to iáwnie dawáią znáć/ że ſię wtem potwornem okrućieńſtwie [immanitate ista portentosa] kocháią. ModrzBaz 64.

W połączeniu szeregowym (1): Potem go [Franciszka Spierę przyjaciele] prośili/ aby ſynom ſwoiem roſkazał im wypiſać/ coby śię kolwiek z nim s ſtało/ on to rzekł vczynic/ wſzakżec to wám (mowi) ślubuię/ Iżec nic dobrego piſac niebędą/ ale iaki nowy i wielki a potworny dźiw omnie vsłyſzycie. MurzHist T4.

Wyrażenie: »potworny dziw« (2): Ktemu i to powiedźiáł [Franciszek Spiera]/ o iakoſz to wielka ieſt rzecz/ taki a tak potworny dźiw ieſzcze śię był nigdy nieſſtáł Któſz kiedy był nad mię nieſczęſliwſzy? MurzHist Hv, T4.
Przen (1): Kto był kto wniosł napierwey naá świát oſtre bronie/ Muſiał mieć łeb żelázny y hártowne ſkronie/ Tenći mord ludźiom vlągł/ ſtąd boy krwáwy ożył/ Ten blády [= bladej] wrotá śmierći podworne otworzył. RybGęśli B2.
5. W funkcji intensivum: Bardzo wielki (1): Ieſzcże y tho niepomáłu ſmiech w nas pobudza [...] kiedy kto foremnie powieda cżiy práwie [= prawdziwie] głupi poſtępek/ ábo rzecżenie [...]. Iáko mnie niedawno powiedał potworne głupſtwo Tátárſkie/ Kmitá Márſzałek w Kſięſtwie Litewſkim. GórnDworz O8v.

Synonimy: 1. dziwny, niewidany; a. szkarady, szpatny; 2. niegodziwy, zły; a. dziwny; b. niezgodny, sprzeczny; 4. groźny, straszny; 5. wielki.

MFr