Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POWALIĆ

Następne hasło: POWALON »

POWALIĆ SIĘ (21) vb pf

sie (14), się (7).

o prawdopodobnie jasne (tak w po-); -a- (16), -å- (2); -a- : -å- BibRadz (4:1), SkarŻyw (1:1).

Fleksja

inf	powalić się

praet
	sg		pl
2	m	powaliłeś się, -ś się powalił	m pers
3	m	powalił się	m pers	powalili się
	f	powaliła się	m an
	n		subst	powaliły się

conditionalis
	pl
1	m pers	bychmy się powalili
3	subst	by się powaliły

inf powalić się (1). ◊ fut 3 sg powali się (11). ◊ 2 pl powalicie się (1). ◊ 3 pl powalą się (2). ◊ praet [2 sg m powaliłeś się, -ś się powalił.] ◊ 3 sg m powalił się (3). f powaliła się (1). ◊ 3 pl m pers powalili się (1). [subst powaliły się.] ◊ con 1 pl m pers bychmy się powalili (1). ◊ [3 pl subst by się powaliły.]

Sł stp notuje, Cn s.v. upadam na ziemię, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

Przewrócić się, upaść (21)
- a. O osobach i zwierzętach (19)
  - Przen (8)
    - a) W obrazowych opisach ukazujących skutki grzechu (zejścia z drogi bożych przykazań) (6)
  - α. Upaść tracąc życie (3)
- b. O obiektach materialnych (2)

Przewrócić się, upaść; cadere Vulg, PolAnt, Cn; impellere Vulg (21):

a. O osobach i zwierzętach (19): Bo i wol gdi ſie powaly Tedi ſlabi plot obali RejRozm 400; ábowiem mocarz potrąćił mocarzá/ á obádwá ſię ſpołu powálili. BibRadz Ier 46/12; SienLek 168; A widamy tho y ná máłych dzieciach/ kiedy ſie powáli álbo ſie ocz rozgniewa/ tedy ſie będzie miotáło/ będzie ziemię biło RejZwierc 76; [A kiedys ſie powalił/ deptali cie nogami iako zwierzątko naziemi [!] leżącze a ſtekaiącze. Pozdraw D8].

powalić się na czym (1): gdy komu teſſar ſzcżudło przypráwi/ to mu bárzo chromy dziękuie. A gdy ſie mu czo v niego zepſuie/ álbo iż ſie ná nim powáli/ to bárzo záſię łáie. RejZwierc 101.

powalić się pod czym [= pod ciężarem czego] (1): [O naſlodſzi Iezu nioſąc krziż na ſobie/ powaliłes ſie pod niem piętnaſcie razow Pozdraw D7]. Cf »pod brzemiony się powalić«.

powalić się gdzie (1): Tho też nieborak on dzbanarz [tj. pijany] ledá gdzie we błocie ſie powáli/ támże y vſnie RejZwierc 61.

Zwroty: »pod brzemiony się powalić« (1): Ieſlibyś też widźiał oſłá nieprzyiaćielá twego/ ktory ſie pod brzemiony powálił [cubantem sub onere suo]/ nie opuſzczay go/ ále owſzem go rátuy. BibRadz Ex 23/5.

»potknąwszy się powalić« (1): Raz nioſąc w gliniánym nacżyniu do poſługi bráterſkiey wino/ potknąwſzy ſię powalił SkarŻyw 354.

Przen (8): A przetoż ſąd ná zad vſtąpił ſię/ á ſpráwiedliwość z dáleká ſtánęłá/ bo ſię prawdá powáliłá ná vlicách/ á práwość wnidź nie mogłá. BibRadz Is 59/14; Gdy [sprawiedliwy] pádnie nie powáli ſię/ bo Iehowá pokłáda [errata zmienia: podkłáda] rękę ſwoię. BudBib Ps 36/24.

a) W obrazowych opisach ukazujących skutki grzechu (zejścia z drogi bożych przykazań) (6): RejKup ee3; A przetoż bráćia rádſzey ſie ſtárayćie ábyſćie mocne cżynili wezwánie y wybránie wáſze/ bo ieſlibyſćie thy rzecży czynili/ nigdy ſię nie powálićie BibRadz 2.Petr 1/10.

powalić się na czym (2): A przeto drogá ich [grzeszników] będzie iáko ſliſkość gdy nie widzieć: Abowiem będą popądzáni/ y powálą ſie na niey: Bo przynioſę ná nie złe rzecży/ rok náwiedzenia ich/ mowi Pan. Leop Ier 23/12; BibRadz *3v.

W przeciwstawieniach: »powalić się ... powstać« (2): A to było záwżdy ich złośćiwe mnimánye/ Ey yeſlić ſie powáli iścyeć nye powſtánye LubPs L3; Leop Am 8/14.

Szereg: »nie potknąć się ani powalić się« (1): iżbychmy ſię iákoby ocżu niemáiąc ná onych zawodách wielkich [...] nie potknęli áni ſie zá káżdym náſzym pokrocżeniem ná nich powalili BibRadz *3v.

α. Upaść tracąc życie (3): Nośi nieprzyiaćielá/ y opaſał ſię weń: Y tucży go krwią ſwoią cáłą noc/ cáły dźień. A kiedy iuż nie ſtánie w Elephánćie iuchy: Powáli ſię nieborak wyżęty y ſuchy. KlonWor 75.

Szereg: »powalić się, (i) umrzeć« (2): bolyeſcz go vderzila powalyl ſzye vmarl. LibLeg 11/163; SkarŻyw 408.

b. O obiektach materialnych (2): á pátrz długolić trwáć może [pomnik na grobie]/ bo ſie to wſzytko s cżáſem powáli/ álbo ogień roſypie. RejZwierc 161; [Báłwáni Pogáńſcy prożność ſą/ ábowiem drwá z láſá porąbáne/ okſzą ſznycárską vcioſáne/ fárbámi/ złotem/ y ſrebrem ochędożone/ gwodźmi [!] ná ſciánę przybithe/ áby ſie nie powáliły GilPos 156].

W porównaniu (1): Y dziwno mi wam ſproſni ludzie iż ſie ſtáraćie tego zániſſczyć/ kthorego ſobie vpodobał bog/ á ſámiſćie tey możnoſći iák ſćiáná ſprochniáła/ álbo ſláby płot ktory ieſſcze ſie dowieczora może powálić. RejPs 90.

[Zwrot: »powalić się z dawności«: Inszych kolumin na rozmaitych miescach bez liczby jest wystawionych, drugie się już powaliły z dawności. StryjPocząt 464.]

Synonimy: paść, przewrocić się, upaść, wywrocić się, zepsować się, zniszczyć się.

Formacje współrdzenne cf WALIĆ.

Cf POWALENIE, POWALENIE SIĘ