[zaloguj się]
[pdf]

PRZEMIENNOŚĆ (44) sb f

Oba e oraz o jasne.

Fleksja
sg pl
N przemienność przemienności
G przemienności przemienności
A przemienność przemienności
I przemiennością przemiennościami
L przemienności przemiennościach
inne sg a.pl G - przemienności

sg N przemienność (18). ◊ G przemienności (4). ◊ A przemienność (2). ◊ I przemiennością (1). ◊ L przemienności (3). ◊ pl N przemienności (6). ◊ G przemienności (1). ◊ A przemienności (4). ◊ I przemiennościami (1). ◊ L przemiennościach (2); -ach (1), -åch (1) BielKron (1:1). ◊ sg a. pl G przemienności (2).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. Zmiana, przejście a. przechodzenie w inny stan; mutatio HistAl, Mącz; commutatio, inclinatio, vicis, vicissitudo Mącz (40):
a. Stanie się innym w zakresie niektórych cech (37): Mymer1 12; Emenda, polyepszenye, przemyennoscz, napravyenye BartBydg 47b; KwiatKsiąż O2; Momentum, exigua quaedam mutatio, et indivisibilis, Bárzo krótka á prętka przemienność/ przewierzgnienie/ przewrócenie/ vpádnienie Mącz 230b; Substantia apud Dialecticos est fulctrum accidentium, Yſtność ná którą rozmáyite przemiennośći przipadáyą. Mącz 419d; Omnium rerum vicissitudo est, Wſziſtki ſie rzeczy mienią/ álbo nic nieprziwoyitſzego w rzeczách ludzkich yáko przemienność. Mącz 493c, 239b, 493b.

przemienność czego (3): tedy w godzinę chłodną/ to ieſt gdy ſlończe wſchodzi/ możeſz puſcić [krew] yle przyrodzenie może ſcirpieć/ Przemiennoſć krwie ieſtliby była á to dla zmieſzania ynſzych wilkoſci znią, tedy takowe rzecży za lekarſtwo brać ktoreby cżyſciły krew FalZioł V 61v. Cf »przemienność czasu«.

przemienność w czym [= pod względem czego] (1): Tu káżdy może obácżyć/ iákie przemiennośći ná ſwiecie w káżdych rzecżach/ nie ma ſobie żadny ni wcżym właſnośći przypiſowáć/ iedno do cżáſu ſwoiego. BielKron 112.

W porównaniu (1): A przetoż, człowieczej twarzy Nie mądry jest, co jej wierzy, Mać tak rożne przemienności, Jako mnogie w kwiatku maści. BierRozm 8.

Wyrażenia: »przemienność czasu(-ow)« (2): Rerum et temporum inclinationes, Przemienność czáſów y rzeczy. Mącz 57c. Cf Wyrażenie przyimkowe.

»rozmaita przemienność« (1): Multiplex mutatio, Rozmáyita przemienność. Mącz 236c.

Szereg: »poruszenia i przemienności« (1): świadomość o przirodzeniu rozumowi ludzkiemu zgodliwa y prziſtoina ieſt: [...] przes ktorą ony rzecży ktore ná niebie y ná ziemi ſą/ tak też poruſzeń y przemiennośći przicżyny y ſkońcżenia poznawamy KwiatKsiąż I4.
Wyrażenie przyimkowe: »z przemienności czasu« = z biegiem lat, z upływem czasu (1): Potym s przemiennośći cżáſu/ wybráli byli Atheńſcy trzydzyeśći mężow co ſpráwowáli Rzecżpoſpolitą BielKron 121.
α. Niestałość, zmienność poglądów (1): Ale w tych Dyabli ſą/ y przemiennoſć iáwna/ kthorych myſl y ſerce odmiáną ták ſye kręći/ iáko Kurek od wiátru na Koſćiele. OrzList d4v.
β. Zmiana sytuacji, zmienność losów; czasem: niepowodzenie, nieszczęście (16): BielKron 199, 333v; Vicissitudo, Odmienność/ przemienność/ nieſtałość ſzczęścia. Mącz 493c; [Abowiem to ieſt wola Boża/ abyſmy niektorich ludzi pomoczi y radi w ſprawach tego żiwota: y w przemiennoſciach pożiwali Ekonom o3].

przemienność czego (8): BielKron 199 cf »gwałtowne przemienności«; Mącz 506d cf »toczenie abo przemienność«. Cf przemienność czego w czym; Zwrot, »przemienność czasu«.

przemienność czego w czym [= pod względem czego] (2): Rozmowá dwu Báránu o iedney głowie/ o przemiennośći ninieyſzego wieku przećiw ſtáremu/ w porządkách/ w obycżáiách/ y w ſpráwách ludzkich. BielRozm 3 [podobnie] kt.

przemienność gdzie (4): przetho było rozſzerzono tho kroleſtwo z niſzcżego/ z ktorym mieli záwżdy co cżynić Rzymiánie zá Metrydáteſá krolá ich/ wſzákże wielkie przemiennośći á cżęſte w tych tám kroleſtwách w Azyey bywáli BielKron 268, 113, 129; Dominiorum commutatio reformidanda, Trzebá ſie obáwáć przemiennośći w páńſtwiech. Mącz 239b.

Zwrot: »z przemiennością świata mienić się« (1): Nie podobna rzecż ieſt áby ten wielki okrąg ſwiátá mogł być przez ruſzánia/ áby po ſmuthku nie miało przydz weſele/ ábowiem ludzká wola ieſt rozmáita kthora ſie s przemiennoſcią ſwiátá mieni [cum celi mutatione mutatur] HistAl K3v.
Wyrażenia: »przemienność czasu(-ow)« (3): Po rozmáitey przemiennośći cżáſow/ przyſzedł táki cżás ná Belliſáryuſá iż inym był ſzeżęſliwy [!] á ſobie nieſzcżęſliwy BielKron 162v, 238, 296.

»gwałtowne przemienności« (1): wſzákże tego wrzodu záſtárzáłego zárázem vlecżyć nie może/ bowiem gwałtowne przemiennośći rzecży poſpolitey [rzymskiej] pełne ſzkod bywáią. BielKron 199.

Szeregi: »przemienność a nieustawiczność« (3): IAkie przemiennośći á nieuſtáwicżnośći w Monárchiach były/ Aſſyriyſkich/ Perſkich/ Greckich/ piſałem iuż. BielKron 129, 254, 113.

»toczenie abo przemienność« (1): Volumina sortis humanae, Toczenie álbo przemienność ſtanu ludzkiego. Mącz 506d.

γ. Zmiana pogody (5): Y thu tez wedlug znamienia: przemiennoſc: bywa. Cieplo na powietrzu/ a wiatr z deſzczem. FalZioł V 55v, V 55v.
Wyrażenie: »przemienność powietrza, na powietrzu« [szyk 2:1] (2:1): Iako poznac przemiennoſc powietrza FalZioł V 55, V 54v; Affectiones coeli, Przemieyność [!] powietrza. Niepogody. Mącz 114c.
b. Stanie się kimś a. czymś innym, przeistoczenie (3): czyni Chrzeſt przemienność potáiemną w ludźiéch: bo ié odradza przez ſłowo Bożé BiałKat 316.
α. O Eucharystii (2): Abowiem/ ieſli ieſt prawdźiẃe Ciáło Páná Chriſtuſowe po poświącániu pod Chlebową y Winną oſobą/ tedyć to być muśi [...]/ iż śie álbo przemienienim mieyſcá sſtáło/ álbo [...] (marg) Dowod thákowey przemiennośći. (–) KuczbKat 175.

przemienność czego (1): Przynośi też ieſzcże nieco pożytku tá dźiwna żywiołow przemienność/ ku pokazániu tey rzeczy kthora śie dźieie ná duſzy. KuczbKat 165.

2. Następowanie po sobie na przemian [czego i czego] (1): Vicissitudines dierum et noctium, Przemienność dńi y nocy. Mącz 493c.
3. To, co jest zmienne (1): wſzytek ſwiát ná ſkáżeniu ieſth położon/ ábowiem [...] thák gi od pocżątku ſtworzył/ iż nie było nic ſtałego álbo mocnego. Ale niebytnoſcią ſwą [tj. boską] wſzytki przemiennoſći w ſwe przećiwnoſći ſie obracáią [omnia transeuntia in suum contrarium verterentur]. HistAl G.
4. Obracanie się, obrót sfery niebieskiej (1): Coeli commutationes conversionesque, Przemiennośćy niebieskie. Obroty, krążenie Mącz 239b.
5. Odwzajemnienie, wdzięczność [czyja = komu] (1): Rozmyſlałem záſię o tych rzecżach ktore ſłońcu przyleżą/ áno nie máſz [...] walki mocnym/ áni chleb mądrym/ áni roſtropnych bogáctwá/ áni przemienność vcżonych [nec artificum gratia Vulg Eccle 9/11]/ ábowiem cżás y fortuná zwycżáiem wſzytkim przychodzą. BielKron 81v.

Synonimy: 1. naprawienie, niestałość, poruszenie, przygoda, szkoda; a.β. niestałość, nieustawiczność, toczenie; 4. krążenie, obrot; 5. wdzięczność.

Cf [NIEPRZEMIENNOŚĆ]

AL