[zaloguj się]
[pdf]

PRZEWRACAĆ (63) vb impf

e oraz drugie a jasne (w tym w e 1 r. błędne znakowanie); w inf -ra-; w pozostałych formach -rå- (30), -ra- (19); -rå- BierEz (2), OpecŻyw, RejRozpr, MurzNT, GroicPorz (4), Leop, OrzRozm, BudBib (2), ModrzBaz, SkarJedn, SkarŻyw, CzechEp (2), PudłFr, KmitaPsal, WujNT, SkarKazSej; -ra- MurzHist, KrowObr (4), Mącz (3), KochPs, GrabowSet; -rå- : -ra- RejWiz (3:2), RejZwierz (1:2), BielKron (2:2), RejPos (1:1), RejZwierc (1:2).

Fleksja
inf przewracać
indicativus
praes
sg pl
1 przewråcåm
2 przewråcåcie
3 przewråcå przewråcają
praet
sg pl
2 m przewråcåłeś m pers
3 m przewråcåł m pers przewråcali
fut
sg
3 m będzie przewråcåł
imperativus
sg pl
1 przewråcåjmy
2 przewråcåj przewråcåjcie
3 niechåj przewråcają
conditionalis
sg
1 m bym przewråcåł
2 m byś przewråcåł
3 m by przewråcåł
f by przewråcała

inf przewracać (7). ◊ praes 1 sg przewråcåm (6). ◊ 3 sg przewråcå (15). ◊ 2 pl przewråcåcie (1). ◊ 3 pl przewråcają (13). ◊ praet 2 sg m przewråcåłeś (1). ◊ 3 sg m przewråcåł (1). ◊ 3 pl m pers przewråcali (1). ◊ fut 3 sg m będzie przewråcåł (1). ◊ imp 2 sg przewråcåj (1). ◊ 1 pl przewråcåjmy (1). ◊ 2 pl przewråcåjcie (1). ◊ 3 pl niechåj przewråcają (1). ◊ con [1 sg m bym przewråcåł.] ◊ 2 sg m byś przewråcåł (2). ◊ 3 sg m by przewråcåł (1). f by przewråcała (1). ◊ part praes act przewråcając (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w. s.v. przewrócić.

1. Powodować upadek, obalać, wytrącać ze stanu równowagi, z właściwej pozycji; arietare, pervertere, pervolutare, transvertere, volvere Mącz; evertere, intervertere, invertere, pervertere, pervolvere, revolvere, subvertere, vertere Cn [w tym: kogo, co (13)] (15): RejRozpr E2; á thákowey byli [gryfowie] mocy/ iż rycerzá s koniem przewracáli [equum cum milite deportarent] HistAl M2v; Mącz 16a, 488a; wygánia [Jezus] też bicżem łákome kupce z kośćiołá/ y ſtoły z pieniędzmi ich przewraca CzechEp 18, 47.

W połączeniu szeregowym (1): Ci [duchy powietrzne] więc burzą wodámi/ domy przewracáią/ A s korzeniá drzewinę z gruntu wywracáią. RejWiz 149v.

Zwroty: bibl. »przewracać gory wiarą« = hiperbola na określenie silnej wiary [szyk zmienny] (2): byś przewrácał gory/ Wiárą/ y przez morze brnął/ y tłukł twárde mury. Ieſli z bliźnim nie będzye/ wierney życżliwośći/ Wſzytko to brzęk Miedzyány/ w Páńſkiey wielmożnośći. RejZwierz 132; RejPos 194.

[»gory przewracać« = hiperbola na określenie największego wysiłku: Laterem lauem. Bym y gory przewrácał/ przed ſie bym wtzoráyſſego dniá ſſukał. TerentMatKęt S4v.]

W przen (1): Głos páńſki Cedry łamie/ y dęby przewráca KochPs 40.
a. O okrętach i łodziach (4): Przygadza ſie iż też żeglarze/ mnimáiąc áby morſka gorá/ ná grzbiećie wielorybá okręty ſtánowią/ ále ie wnetki przewráca. BielKron 295; RejZwierc 176v; SkarKazSej 667a.

przewracać czym (1): Ty riby [cetusy] niekiedi wielkoſć wody wyrzygaią/ iż niekiedy łodzie tym wyrzyganiem przewraczaią. FalZioł IV 31b.

b. Zrzucać z pewnej wysokości [skąd] (1): A dziwnie ie [ludzi] morduiąc rozlicżnie tráćili [diabli]. [...] Z wozmi s końmi z wyſokich gor ie przewracáiąc. RejWiz 83.
2. Odwracać spodem na wierzch [co] (4):
Zwrot: »wznak przewracać« (1): Ieſtli riby żuią pokarm albo nie. (–) Nie żuią ale proſto połykaią. Abowiem gdyby zwali [lege: żwali] tedyby w nie wychodziło wiele wody ktoraby ie zalewała y w znak przewraczała. GlabGad H8v.
a. Przekopywać, przeorywać ziemię; scindere PolAnt; invertere, subvertere Cn (3): A ia ták ćięſzko kopáiąc/ Wiecżnie rolą przewracáiąc: Będąc ták pilny w orániu/ Nie mogę przyść k dobremv mieniu. BierEz P2; RejZwierz 138v; BudBib Is 28/24.
3. Obracać wielokrotnie, odwracać z boku na bok, przekręcać; pervertare Mącz; transvertare Calep [w tym: kogo, co (8)] (12): RejKup c2, c8; Więc go [chorego] tu trą v ogniá wzgorę przewrácáią RejWiz 15, 84v, 126; Gdy ią ięłá [liszka rzeźbioną głowę] przewrácać/ potym nárzekáłá/ Szkodáſz tey piękney głowki/ iż mozgu nie miáłá. RejZwierz 122; rzucáią w morze becżkę iáką prożną z ktorą rybá gra przewracáiąc. BielKron 295; Perverto, Przewrácám [!]/ opák obrácam. Mącz 488c; Calep 795a.
Zwrot: »karty, listy przewracać« = czytać, wertować książki (1:1): Libros volvere, Kárty przewrácáć. Mącz 506c; y tudźiéż téż lékárſtwo/ równie thymże obyczáiem/ według porządku obiecádłowégo [...]/ ábyć niepotrzebá długo w Kſyęgách liſtów przewrácáć. SienLek a4v.
Przen (1): Ty/ ktorego pchłá [...] przez cáłą noc głodná Przewráca/ wdźięcżny ſen biorąc z źrzenice [...]/ Vmiłuy rozum/ kochay ſię w bacżeniu GrabowSet T3.
a) [Gmatwać sprawę:
Szereg: »przewracać i wartować«: Abowiem panowie i posłowie ci tak przewracają i wartują, iż sie trudno s nich wyprawić a gruntu nic nimasz. ListyPol II 1548/166.]
4. O budowlach: burzyć, rujnować; pervertere, resupinare Cn [co] (5): GlabGad H3v; A gdy wnidzyecie do zyemie obiecáney/ przewrácaycie wſzytki mieyſcá ná ktorych Pogáni chwalili báłwány ſwoie BielKron 44; RejZwierc 228.
Przen (2): My ná ſię zdrádliwe Złoto popędliwe Chćiwie kopamy/ dla żywotá ſwego/ Ktore pocżątkiem ieſt wſzyſtkiego złego. Z bráćią woyny ſtacża/ Y miáſtá przewraca KmitaPsal A4.

przewracać czym (1): Ięzykiem ſie zábijáią/ Mocne Miáſtá przewracáią BierEz D2.

5. Zmieniać, przeinaczać; destruere PolAnt; invertere, pervertere Cn [co] (17): pocżkáy Iezuſie przewrátzáles wiarę dobrą/ powiedáles naukę zákonowi przeciwną. OpecŻyw 108; KrowObr 206 [2 r.], 206v [2 r.]; OrzRozm E3v; Ceſarzu niewdaway ſię wrzecży kośćielne y rządu ich nieprzewracay. SkarŻyw 300.
Zwrot: »przewracać na swą stronę« (1): ći [gnostycy] też ſobie s ſwymi zwolenniki zmyſlili Kábále Greckimi ſłowy y kárákterámi/ przewracáiąc wſzytko piſmo Krześćiańſkie ná ſwą ſtronę BielKron 46.
Szereg: »przewracać a targać« (1): á inſze drogi ſmyſlone od Szátáná ludziom proſthym vkázuie [nieprzyjaciel boży]/ ták iako y wy ſnim weſpołek przewrácaćie/ á páńſką ſwiątość tárgaćie KrowObr 206v.
W przen (2): nieprzyiaćielu wſzelkiey ſpráwiedliwośći/ tzemu nieprzeſtánieſz przewrácáć drog Páńſkych práwych? KrowObr 58v; niemaſz [...] bráć podárkow/ bo podárek ſlepi ocży mądrych/ y przewraca słowá ſpráwiedliwych. BudBib Deut 16/19.
a. O prawie, nakazach: łamać, naruszać (6): a zdradami v ſądow rzeczy ſprawowáł [Spiera]/ dobre a ſprawiedliwé Cauſy chytro przewracaiąc MurzHist L4; MurzNT 81.
Zwrot: »przewracać sąd« (1): Przeklęty ieſt ktory przewraca Sąd przychodniá/ śieroty/ y Wdowy [Deut 27/19] GroicPorz pp3.
Przen (3): Abowiem dáry záſlepiáią oczy mądrego człowieká/ y przewracáią ſpráwiedliwoſć ludzką. GroicPorz bv, dv.
Szereg: »przewracać a tępić« (1): Abowiem dáry záſlepiáią oczy mądrych/ y przewracáią á tępią rzecz ſpráwiedliwych. GroicPorz pp2v.
6. Szukać, przetrząsać, przeszukiwać (2):

przewracać co (1): gdy zgubi [niewiasta] ieden pyeniądź/ izaſz nie zápali ſwiece/ á przewráca wſzytko w domu/ á ſzuka z wielką pilnoſcią/ thák iż gi znaydzye? RejPos 166.

Przen: Badać, roztrząsać (1):

przewracać co czym (1): Niechay oni [mądrzy] świát głową ſwoią przéwracáią PudłFr [3].

[W połączeniu szeregowym: a gdzie trzeba orzech rozgryźć, to dyskurują, chwalą, ganią, przewracają, wkoło chodzą, a w bród nic, tak, że wszytkiego odbieżą. PismaPolit 165.]

7. Powodować zamęt; przen [co] (5): á nieuſtáwicżność żądliwośći/ przewraca ſmyſl bez złośći [transvertit sensum sine malitia]. Leop Sap 4/12; ModrzBaz 71v; SkarJedn 51; iż niektorzy z nas wyſzedſzy zátrwożyli was ſłowy/ przewracáiąc duſze wáſze [turbaverunt vos verbis evertentes animas vestras] WujNT Act 15/24, s. 462.

W połączeniu szeregowym (1): Ktore [popędliwości serdeczne] w ludźiach nád ktoremi ſię zmocniły/ á moc ſwą wźięły/ y myśl y rozſądek wątlą/ zwyćiążáią y przewracáią [et mentem et iudicium frangunt, vincunt et prosternunt]? ModrzBaz 71v.

Szereg: »przewracać i zatracać« (1): Czwarty [znak heretyków]/ przewrácáć y zátrácáć duſze. WujNT 462.
8. W zwrocie: »koziełki (a. [kozły]) przewracać« (3): RejZwierz 106; Cybistema, Koziełek/ yáko dziećy zwykli ná głowie yezdźić y koziełki przewrácáć. Mącz 76a; RejZwierc 165; [wodzi [szatan] káżdego [pijanego] iáko dyndyrze Niedzwiedzyá/ v ktorego iuż ták ſkacże y kozły przewráca iáko iemu każe. GilPos 130; SenekaGórn 40 (Linde s.v. przewrócić)].

Synonimy: 1. obalać; c. bić się, bojować, potykać się, walczyć; 2.a orywać, poorywać, przeorywać; 4. burzyć, kazić, niszczyć, palić, plundrować, psować; 5. zmieniać; 6. przeszukawać, szukać.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf PRZEWRACAJĄCY, PRZEWRACANIE, PRZEWRACANY

ALKa