[zaloguj się]
[pdf]

RZESZA (279) (sb f)

rzesza (277), rzysza (2); rzysza BierRaj; rzesza : rzysza OpecŻyw (1:1).

-é- (28), -e- (8); -é- KochFr; -é- : -e- OpecŻyw (1:2), MurzNT (17:2), Mącz (2:1), SiebRozmyśl (1:2), SarnStat (6:1); -å (63), -a (4) OpecŻyw (2), Leop, Mącz.

sg N rzészå (76). ◊ G rzésze (22), rzész(e)j (18), rzészy (14), rzészyj MurzNT (3); -e StryjKron (4); -(e)j RejKup, Diar, GroicPorz, Leop, WujJudConf (2); -y NiemObr, ActReg (3), SarnStat (3); -e : -(e)j : -y BielKron (9:1), ArtKanc (1:–:2), WujNT (8:11:5). ◊ D rzészy (6), rzész(e)j (2) RejPos, LatHar, rzésze (1); -y WujNT (3); -y : -e BielKron (3:1). ◊ A rzészą (17), rzészę (1); -ą : -ę WujNT (12:1). ◊ I rzészą (23). ◊ L rzészy (12), rzészej (2); -y : -ej Mącz (1:1), SarnStat (2:1); ~ -ej (1), -(e)j (1). ◊ pl N rzésze (29); -e (2), -é (1), -(e) (26); -e KochPs; -e : -é MurzNT (1:1). ◊ G rzész MurzNT (3), rzészy (1) WujNT. ◊ D rzészåm (13); -åm (4), -(a)m (9). ◊ A rzésze (35); -e (3), -(e) (32). ◊ I rzészami (1).

Składnia orzeczenia przy podmiocie w sg typu: rzesza jest, była (51), rzesza byli (6); byli RejPos, MycPrz; jest, była : byli BielKron (2:1), WujNT (39:3); przy podmiocie w pl typu: rzesze były (28), rzesze byli (5); byli MurzNT, ArtKanc; były : byli WujNT (26:3). Składnia zdania względnego typu: rzesza, ktora była (6) MurzNT, WujNT (5), rzesza, ktorzy byli (1) MycPrz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Zgromadzenie, skupisko, tłum; turba Mymer1, PolAnt, Mącz, Vulg, Cn; caterva, grex Cn (218): BierEz K2; Mymer1 13; [faryzeuszowie] weſzli w rade przeciwko nięmu iakoby go ſtracili/ Alé Ieſus poznáwſzy to poſzedł zonąd i ſzło za nięm rzéſz wielé MurzNT Matth 12/15; A gdy poſłowie Iánowi odeſzli/ począł Ieſus mowić ku rzéſzám MurzNT Luc 7/24; A gdy to on mówił/ sſtało śię ieſt/ że niektórá niewiaſta/ podnióswſzy głos ſwói z rzéſzyi/ powiedźiała mu/ Błogoſławiony żywot który ćię nośił MurzNT Luc 11/27, Matth 14/13, 15, 19 [2 r.], 22, 23 (15); Ták też y ſam Pan Chryſtus chleb y ryby ktoremi rzeſſe karmił/ y on chleb ná oſtátniey wieczerzy/ poświęcáć raczył Leop *A3v; PO śmierći Sáládyná zebrawſzy ſie rzeſza Krześćiáńſka/ przyiecháli do ſwiętey zyemie złamawſzy przymierze ktore był vdzyáłał Rychárdus BielKron 179v; Turba, Tłuſzcza/ rotá/ huf/ kupá/ gromádá/ wielkość ludźi/ rzéſzá. Mącz 469a; Krystus máłe ſtadko ćieſzy/ pomnaża go zmałey rzeſzy ArtKanc K12, K12; LatHar 361; Turba, wolałem przełożyć po ſtáropolſku Rzeſza/ á niżeli tłuſzcza/ ábo tłum/ ábo lud. Bo inſze ieſt populus, lud: inſza, multitudo, mnoſtwo WujNT 22; Y roſkazał rzeſzy vśieść ná źiemi. A wźiąwſzy ono śiedmioro chlebá/ dźięki czyniąc łamał/ y dawał vczniom ſwoim WujNT Mar 8/6; A Piłat chcąc rzeſzy doſyć vczynić/ puśćił im Bárábbaſzá/ á IEſuſá vbiczowánego podał áby był vkrzyżowan. WujNT Mar 15/15; Gdy tedy obaczyła rzeſza/ iż tám nie było Ieſuſá/ áni vczniow iego; wśiedli w łodźie/ y przepráwili ſię do Káphárnaumá WujNT Ioann 6/24; A rzeſze widząc co vczynił Páweł/ podnioſły głos ſwoy WujNT Act 14/10, s. 22 [2 r.], Matth 5/1, 7/28, 9/8, 25 (118).

rzesza kogo (4): Malo ſie naſpicie/ botz iuż Iudáſs z miaſta wychodzi/ a s nim rzyſſa wielká żydow ku mému ięciu OpecŻyw 104v; Y vczynił przeń Lewi wielką vcztę w domu ſwoim: y byłá wielka rzeſza Celnikow/ i innych ktorzy z nimi śiedźieli. WujNT Luc 5/29. Cf »rzesza ludu«, »rzesza uczniow«.

W charakterystycznych połączeniach: rzesze karmić, uczyć (nauczać) (2); mowić (a. rzec) rzeszy (do rzeszy, ku rzeszy) (12).

Wyrażenia: »rzesza ludu« (1): Ezdras y Neemias [...]: buduią z nowu kośćioł/ wywodzą mury mieſckie/ y wſſyſtká ona rzeſſá ludu kthory ſie wrácał do oyczyzny Leop *B4v.

»rzesza uczniow« (1): A ſzczedſzy z nimi/ ſtánął w polu ná rowninie/ y rzeſza vczniow iego [turba discipulorum eius] WujNT Luc 6/17.

»wielka rzesza« = multa turba PolAnt, Vulg; turba plurima Vulg [szyk 27:9] (36): OpecŻyw 104v; A Ieſus wyſzedwſzy virzáł wielką rzéſzą i ſérdecznie śię roślitowáł nad nięmi i vzdrowił ty którzy znich chorowali. MurzNT Matth 14/14, Ioann 6/2, 5; A rzeſza bárzo wielka ſłáli ſzáty ſwoie ná drodze WujNT Matth 21/8; y ſchodźiły ſię wielkie rzeſze áby ſłucháli/ y byli vzdrowieni od niemocy ſwoich. WujNT Luc 5/15, Matth 4/25, 8/1, 18, 13/2, 14/14 (32); [Y ſzly zá nim [tj. za Jezusem] wielkié rzéſzé od Gálileiéy/ y Dekápolu WujBib Matth 4/25 (Linde)].

»wszy(s)tka rzesza« = multa a. omnis a. universa turba Vulg (9): Spiewaymyż mu z Aniołámi/ y ze wſzyſtkimi rzeſzámi/ Pánu temu wiecżnemu/ dźiśia národzonemu. ArtKanc B16; Y wſzytká rzeſza prágnęłá ſię go dotknąć: ábowiem moc wychodźiłá od niego/ y vzdrawiáłá wſzytki. WujNT Luc 6/19, Matth 12/23, 13/2, Mar 2/13, 4/1, 11/18, Luc 23/18, 48.

Szereg: »tłuszcza abo rzesza« (1): A wezwáwſzy tłuſzczyi/ rzekł ięm (marg) Nie doctorum ale tym któré po ſpołu wſzytki tłuſzczą abo rzéſzą zowie (–) Słucháićie a rozumiéićié MurzNT Matth 15/11.
a. O mieszkańcach nieba (też o ludziach po zmartwychwstaniu) (29):
Wyrażenia: »rzesza wielka« = turba magna a. multa Vulg (4): Potymem widźiał rzeſzą wielką ktorey nie mogł nikt przeliczyć/ z káżdego narodu y pokolenia/ y ludźi/ y ięzykow: ſtoiącą przed ſtolicą/ [...] przyobleczeni w ſzáty białe WujNT Apoc 7/9; POtymem ſłyſzał iákoby głos rzeſzy wielkich ná niebie mowiących; Allelu-Ia WujNT Apoc 19/1, s. 855 marg, Apoc 19/6.

»wszytka rzesza anjelska« (3): kośćioł tu ná ziemi [...] złączáiąc modły y chwały ſwe ze wſzytką rzeſzą ánielſką/ tymiż ſłowy Páná Bogá chwali przy ofierze Mſzey WujNT 850; O naświętſza dźiewico [...] ſyn twóy namilſzy po duſzę twą naświętſzą/ ze wſzytką rzéſzą Anielſką przyſzedł. SiebRozmyśl L3v, L4v.

»(wszytka) rzesza niebieska« = militia caeli Vulg; hierarchia coelestis JanStat [szyk 20:2] (22): abich naſkonanyu mogym ij na ſᾳdzye twoym twe przezegnanye prawye ij weſelye prziaᾳl a ſlotkoſcy nadoſtoynyeyſſey zaſlugi twoyey ſe wſſitkᾳ rziſſᾳ nyebyeſkᾳ wtobye nawyeky vziwal BierRaj 22; Potym ſyn boży po duſſę iéy náſwiętſſą z nieba ze wſſytką rzeſſą niebieſką/ w wielkié ſwiatloſci zſtąpil. OpecŻyw 178v, 81v, 182v; Leop Soph 1/5; vcieſzyſz Duchá ſwiętego/ gdy okáżeſz w ſobie ſwięte ſpráwy iego: vcieſzyſz wſzythkę rzeſzą niebieſką/ iż ſie będzyeſz miał doſtáć w wiecżne towárzyſtwo ich. RejPos 107v, 164v, 165 marg, 166, 169, 222v (9); Pan twoy y z oną wſzytką rzeſzą niebieſką ſam oblicżnie będzie ſtał v niego [twojego kresu]. RejZwierc 130v; O pánie/ cudá twoie wyznawáią chory Anyelſkié: práwdę twoię ſławią ludzkié zbory. [...] Wſzytki rzeſze niebieſkié lękáią ſye ćiebie. KochPs 132; Iezus Kryſtus krol nawyżſzy/ przydźie k nam z niebieſką rzeſzą/ na ſąd wſzech żywych y martwych ArtKanc S20, C9; Ku chwale tedy y czći Bogá wſzechmogącégo/ y Błogoſłáwionéy y chwalebnéy Pánny Máriiéy/ y wſzytkiéy rzéſzy niebieſkiéy [umysły ku pokojowi obróciliśmy] SarnStat 4 [idem (2)] 1067, 1086; SiebRozmyśl K2v.

2. Historyczne określenie państwa niemieckiego (będącego wolnym związkiem państw); Germania Mącz (60): mistrz ten, ktory jest od kilka lat na mistr(z)ostwo od Rzeszej namienion, daje się słyszeć, iż się kusić chce o pruskie ziemie Diar 23, 30; NA Rzeszi na Sniadaniu. Od Kſiążeczia Iego Mczi Pruſkiego darowane kubki dwa WyprKr 50v; Látá 1544/ Ceſarz z Brábancyey wyiechał ná ſyem do Spiry/ ná ktorym podał trzy ártykuły kſiążętom rzeſze y inym BielKron 192v, 259, [3322]; Znowu Cżeſarz Chrześćijáńſki Ferdinánd bacżąc/ y z rzeſzą [tj. książętami niemieckimi]/ prośili Krolá nieboſzcżyká Páná náſzego. Aby Inflánty wobronę ſwą od Moſkiewſkiego wźiął BiałKaz K3v; KochFr 123; Rzeszy nie trzeba nam się tez obawiac aby pomoc miaładac, Cesarzowi ActReg 5v, 5, 5v [3 r.], 7 [4 r.]; Imperium – Rozkazanie, panſtwo, Rzeſza. Calep 511a; [o królu Zygmuncie III] tego roku z Turkiem/ z Moſkiewſkim pokóy ſławny vczyniłeś/ á práwie Iani templum w Ianowcu záwárłeś W.K.M. A z RZéſzą nietylko pokóy/ ále y weſelé. SarnStat *3, 1143; CzahTr H2v.
Wyrażenie: »książę Rzesze(j) (Niemieckiej)« (9): To Práwo Máydeburſkie [...] Otto wielki [...] Mieſzczánom dał [...] z wiádomoſćią y przyzwoleniem Stolice Papieſkiey/ s porádą też Kſyążąt rzeſzey Niemieckiey GroicPorz a3v; BielKron 175v, 231v [2 r.], 232 [2 r.], [3322] [2 r.]; WujJudConf 217; [przes Kurfurſty/ Xiążęta y ine Stany Rzyſze Niemieckiey/ zawſzdy iednomiſlnie radzono/ y iednoſtaynemi gloſy zamkniono ieſt. ConfRad ::3].
Zestawienie: »Rzesza Niemiecka« [szyk 38:3] (41): Diar 106; GroicPorz a3v; Rykárdus Kornubſki Grábiá w Angliey/ gdy w Niemieckiey Rzeſzy mieſſkał/ wten tzás ſyn iego właſny przyiáchał do domu/ y krwie Kryſtuſowey/ ták rzeknącey/ s ſobą zdálekich ſthron przynioſl KrowObr 136, 234, 234v; Nátym tedy Seymie [we Frankforcie]/ Ceſarz vpominał rzeſzą Niemiecką BielKron 222; [Zakon Panny Maryjej] Kollegium náuk założyli/ zamki/ miaſtá pomurowáli/ y ochędożyli ku oſobliwemu mięſzkániu y obronie Ceſarſkiey/ kſiążąt/ y wſzytkiey ſláchty Niemieckiey rzeſze BielKron 231v, 175v, 219v, 220v, 222v, 231v [2 r.] (15); Flagrat bello tota Germania, Wielkie zámieſzánie woyenne yeſt ku rzéſzey niemieckiey. Mącz 129b, 381a; Aza wſzytká Rzeſza Niemiecka w Saśiey ſie zámyka WujJud 216v, 2; WujJudConf 1v, 216v; Dawno ſie też prżypytawa do Sżpitalá/ to ieſt Pruſkiey źiemie rzeſza Miemiecka/ kthorzy do niego nigdy nic nie mieli MycPrz II C, I Cv; BiałKaz H4v; SkarŻyw 518; Koribut ná ten czás w Czeſkim Kroleſtwie zá Krolá ſię nośił/ áczkolwiek nie był koronowány/ y Częſtokroć wielkie woyſká Sigmuntá Ceſárzá właſnego Krolá Czeſkiego/ y Rzeſze Niemieckiey wielkie vffy porażał StryjKron 567, 340, 432 [2 r.]; V ktorego práwá/ iáko ludźie vkrzywdzeni/ y obćiążeni bywáli/ świádcżą [...] onych ſto ćiężarow od rzeſzy Niemieckiey/ Kárłowi piątemu w Norymberku ná ſeymie [...] ofiárowáne NiemObr 172, 162; vſtáwá o lichwách. Iákóż po ſześći złotych bráć ode ſtá w Rzéſzy Niemieckiéy ieſt pozwolono SarnStat 1274, 296; [ConfRad ::3].
3. Pogardliwie o Kościele Rzymskim (1): Kiedy kxiądz machnie nad glową To iuż roſgrzeſeniem zową. A iż ma moć z rzymſkiey rzeſſey By wieka [lege: wilka] zyadl wnet rozgrzeſſy. RejKup k7.

Synonimy: 1. ciżba, gromada, hufiec, kupa, tłum, tłuszcza, zebranie, zgromadzenie.

DDJ