Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. SADZA (?)

Następne hasło: [SADZAĆ SIĘ] »

SADZAĆ (73) vb impf

W inf sa- (11), så- (5); sa- BierEz, Mącz (2), GórnDworz, Strum (2), CzechRozm (2); så- UstPraw, GostGosp, KochAp; sa- : så- BielKron (2:1), RejZwierc (1:1); w pozostałych formach: så- (48), sa- (4) RejZwierc (2), BielSpr, NiemObr; drugie a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	sadzać
praes
	sg	pl
1	sådzåm
2	sådzåsz	sådzåcie
3	sådzå	sådzają

praet
	sg		pl
1	m	sådzåłem, -em sådzåł	m pers
2	m		m pers	-ście sådzali
3	m	sådzåł	m pers	sådzali
3	n		subst	sådzały

fut
	pl
3	m pers	sadzać będą

imperativus
	sg
2	sådzåj

conditionalis
	sg
2	m	byś sådzåł
3	m	by sådzåł

impersonalis
praet		sådzåno
con		by sådzåno
participia
part praes act		sådzając

inf sadzać (15). ◊ praes 1 sg sådzåm (3). ◊ 2 sg sådzåsz (3). ◊ 3 sg sådzå (5). ◊ 2 pl sådzåcie (2). ◊ 3 pl sådzają (14). ◊ praet 1 sg m sådzåłem, -em sådzåł (2). ◊ 3 sg m sådzåł (7). ◊ 2 pl m pers -ście sådzali (1). ◊ 3 pl m pers sådzali (3). subst sådzały (1). ◊ fut 3 pl m pers sadzać będą (1). ◊ imp 2 sg sådzåj (3). ◊ con 2 sg m byś sådzåł (2). ◊ 3 sg m by sådzåł (3). ◊ impers praet sådzåno (4). ◊ con by sådzåno (3). ◊ part praes act sådzając (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) w.

Znaczenia

1. Umieszczać (45)
- W przen (1)
- a. O osobach (27)
  - Przen (9)
    - a) Wynosić, wywyższać (4)
  - α. Mianować, obierać na stanowisko, powierzać urząd (10)
    - Przen (1)
- b. O rybach: wpuszczać do stawu (6)
2. Więzić (28)
3. [Iter. od „sadzić” ‘umieszczać sadzonki roślin w ziemi’]

1. Umieszczać; collocare Calep, Cn; struere Mącz [w tym: kogo, co (40)] (45): Conglutino, Spayam weſpołek/ Sadzam weſpołek. Mącz 147a, 178a; Colloco – Stawiąm, ſądząm. Calep 215b.

sadzać podle czego (1): Lapidibus ordinariis struere parietes, Kámień má [!] kámieniu/ álbo podle kámieniá ſádzáć/ śćiány ſtáwić. Mącz 268b.

sadzać na co (3): SeklWyzn Ev; Byłá też wagá przypráwna iáko żoraw v ſtudnie/ ktorą ſadzali ná mur Ludźi obiemá końcomá wznoſząc Zwali to Tollenon BielSpr 61v, 25.

sadzać w co (4): BierEz M3; Mącz 26c; A im naćiáſniey [kapłun] śiedźi/ tym narychley vtyie. y przeto drudzy ſadzáią w gárnce/ dnem wybitym mu głowę do iedzenia wytknąwſzy. GostGosp 128; KochAp 6.

sadzać na czym (1): Mącz 268b cf sadzać podle czego.

sadzać gdzie (1): Z źiemie napierwey ſzańce w nocy więc dziáłáią/ Potym Stołę/ Háwerze/ pod párkan kopáią: Támże prochy ſadzaią/ by rum vcżyniły BielSjem 34.

Przysłowia: Wężá w zánádrá nie ſadzay: Bowiem zły złośći nie tráći/ Dobrodzieyſtwo iádem płáći. BierEz M3.

Dwu kotu w ieden wór zle [!] ſadzác. KochAp 6.

W przen (1): gwałtowniczi Teſtamentv bożego [...] ciało y krew bożą/ w vſta plvgawe bierzą/ y na drożdże ſadzaią [tj. po pijanemu przyjmują komunię św.]/ przypiſviącz panv Chriſtvſowi [...] nievmieiętnoſć. SeklWyzn Ev.

a. O osobach; disponere, ordinare Cn (27):

sadzać miedzy kogo (1): Cichego wſzyſcy z rádoſcią wołáią/ A przed warchołem wnet drzwi zámykáią. [...] Gdy ſpokoynego miedzy ſię ſádzáią/ Nieſpokoynego ze drzwi wypycháią. RejZwierc 227v.

sadzać na czym (1): [królowie pogańscy] ſie ſámi w ſwych ſpráwiedliwoſciach záchowáli. Vſłyſzyſz tám iáko ſkory z iednych łupili co nieſpráwiedliwie ſądzili á ſthołki z nich dziáłáli/ y ine ſędzie ná nich ſadzáli RejZwierc 43v.

Zwroty: »sadzać na prawicy« (1): Nie ſtáwiay go [nieprzyjaciela] wedle ſiebie/ áni go ſádzay ná práwicy twoiey [nec sedeat ad dexteram tuam]: áby ſnać obroćiwſzy ſie nie ſtánął ná twym mieyſcu Leop Eccli 12/12.

»sadzać za stoł, do stołu« [szyk zmienny] (3:2): Nie ledá ſkim w towárziſtwie chadzaj Nie podłego w domu zá ſtoł ſadzay BielKom F4; Wierzynek [...] według ſwey woley gośćie ſadzał zá ſtoł. BielKron 375v, 322; odpráwiwſzy iednych [pielgrzymów]/ drugich ſadzáią do ſtołu [...] ták iż niektorych wiecżorow [...] tyſięcy ludźi przychodniow nákarmili ReszList 168, 168.

Przen (9): Dignitárſtwá/ vrzędy/ wſzyſtko to iáwne błędy: Bo nas równo śmierć ſadza KochPieś 27.

[sadzać na kogo [= sprowadzać]: A grzéchy przećiw iemu [tj. Bogu] króleſtwá gubią [...] nieprzyiaćiele ná lud Boży ſadzáią/ kámięniá ná kámięniu nie zoſtáwuią. SkarUp 82.]

sadzać gdzie (4): O wſzechmogący náſz miły Pánie po zeſciu thego nędznego pielgrzymowánia náſzego/ iuż nam gotuieſz pokoie [...] A ieſzcże nas w nich nie ſadzaſz rozno/ nie ſadzaſz dáleko od ſiebie/ ále poſpołu s ſobą RejPos 292. Cf Zwroty.

Zwroty: »w niebo sadzać« (1): Asserere aliquem coelo, Swietyem [!] kogo czinić/ w niebo ſádzáć. Mącz 387c.

»u stołu sadzać« (1): Pan ieſzcże zá żywotá v ſtołu ſwego ſadza wierne ſwoie. RejPos 341v marg.

a) Wynosić, wywyższać (4):

Zwroty: »na gorę sadzać« (2): Ty [Panie] człowieká pokornégo ná górę ſadzaſz/ A hárdégo niepoczeſnie ná dół ſprowadzáſz. KochPs 24, 213.

»po prawicy sadzać« (1): Iákoſz ták pewnie ieſt/ á nie inácżey ieſli idzie o iſtotną bytność ie^go [Syna Bożego] przed wſzemi rzecżámi. Ieſzcże trzebáli mu ſtolicę dáwáć: ná kroleſtwo pomázowáć: po práwicy ſádzáć: gdy iuż to przed tym wſzyſtko miał z onego przed wiecżnego z iſtnośći Bożey vrodzenia CzechRozm 37.

»sadzać ([na])wyższej« [szyk zmienny] (1): A wſzákoż/ gdyż białegłowy nic w they ſwey niedoſkonáłośći niewinny/ niemamy ſie hydzić niemi [...]: Ale też záſię ſádzáć ie wyſzſzey/ niż one wniść mogą/ zda mi ſie to wielkie błazeńſtwo. GórnDworz X5v; [żadna Páni duſzká Nie ma pereł ná głowie/ ná ſzyi łáńcuſzká: [...] złoto czyſtość miłuie/ tey ie przykazano. Ale v nas te merchy nawyżſzey ſadzáią/ A tę co nie ma złotá do kątá wepcháią. PaprKoło C2 (Linde)].

α. Mianować, obierać na stanowisko, powierzać urząd (10):

sadzać do czego (1): Lecz Monárchią [...] pochwalił P. Bog tym ſámym: iż nigdy dwu áni trzech/ áni poſpolſtwá do rządu ludu ſwego nie ſadzał/ áni w zakonie vſtáwił. SkarKazSej 690a.

sadzać na co (7): KrowObr 11v; BielKron 375; Wſpomnię/ y to ześćie [lege: żeście]/ dwá kroć Woiewody Wołoſkiego ná Woiewoctwo ſadzáli Alexándrá zá ſpráwą zacnych Rycerzow. Sieniáwſkich/ y Iázłowieckich. BiałKaz L2v. Cf »na radę sadzać«, »na urząd sadzać«.

Zwroty: »na radę sadzać« (1): pothym on Kniperdoling prorokował/ áby ná rádę nieſadzano bogátych/ iedno vbogie á nędzne/ bowiem piſmo ieſth/ Złożył mocárze z ſtholcow/ á podnioſł pokorne BielKron 214.

»na stolicy sadzać« = in throno collocare Cn (1): Przyidźie mi iuż porządnie mowić/ o włádzy y zwierzchnośći Papieżá Rzymſkie^go/ ktorego pochlebnicy/ ná ſtolicy Piotrowey ſádzáią. NiemObr 48.

»na urząd sadzać« [szyk zmienny] (3): A gdy vrzędniká ſadzał Tráián ná vrząd/ dał mu miecż w rękę mowiąc: Vżyway ſwego vrzędu ſpráwiedliwie BielKron 148v; RejZwierc 70v; A nawięcey tego ſtrzeż/ abyś na vrzędi Lakomych ludzi nigdi nieſadzał: bo kędi Sprawiedliwoſć przedayna/ tam przeklęctwo wielkie KochSat C.

Przen [na co] (1): Siadáli przodkowie ich/ ná mieyſcach przednieyſzych/ Vżywáli vrzędow/ Koronnych zacnieyſzych. A máło iáko y ći/ o to ſie ſtáráli/ Lecż ich pocżćiwe ſpráwy/ ná to ie ſadzáły. RejZwierz 52v.

b. O rybach: wpuszczać do stawu (6): Ryby do niego [do stawu] wſádziwſzy/ y drugich nie trzebá ſádzáć/ y nie trzebá ſye iuż o nié ſtáráć [...]/ ſámy ſye tám iuż páſzą. Strum H4v.

sadzać do czego (1): Inſzé Ryby ſadzałem ſam doſyć do Stáwu/ Cérty/ Loſośie/ Pſtrągi Strum Q2; [a jeszcze k temu ostawiają ryby co lepsze, które sadzają do sadzawek LustrMaz II 75].

sadzać gdzie (5): zbuduieſz Sadzáwki przy ónym Młynie [...]. Y czáſu ſpuſtu ónego Stáwu/ będźieſz miał kędy Ryby ſádzáć. Strum I3v, N2v, N3, P; Co też ná woynie zbroią/ widzimy ná oko [...] Iákoż Rycerz [...] z niewodem do ſtawku zachodzi/ Choćia tám ryb nie ſadzał/ á wżdy po nie brodzi. BielSjem 7.

Szereg: »chować albo sadzać« (1): KTo [...] Sadzáwek nie ma w którychby Ryby chował/ álbo ſadzał czáſu Spuſtu/ ábo téż dla Dómowéy potrzeby/ y Kuchennéy. Ten [...] Strum N2v.

2. Więzić; conicere Modrz, Cn; vincire PolAnt [w tym: kogo (26)] (28): Ezop idąc iął ták mowić [...] prze wierność idę w więźienie. Xántus ſie wżdy vpámiętał/ Więc go záśie ſádzáć niedał BierEz E3v; [Brutus do posłów:] poty nam [pospólstwu] folguiecie poki potrzebá bywa/ á gdy potrzeby nie máſz/ tedy nas ſadzacie. BielKron 108, 143, 326v; Bo ieſliże ná nas woła Pan Nie biy/ tedy to ieſt legucżki zakon/ [...] ábowiem cie theż áni bić áni ſadzáć nie będą RejZwierc 256.

sadzać dla czego (1): Tárquinius/ podwiodł ſługi niewolne y ludzi vbogie [...] áby ſie ſprzyſięgli przećiw Senatowi/ chcąc ich [...] wolnymi vcżynić/ ábowiem iuż niektore z nich ſadzano dla długow/ drugim dzyeći brano w niewolą BielKron 106v.

sadzać o co (1): Sadzáli Ieremiaſzá o prawdę. iáko y inſzym prorokóm czynili BiałKat 131.

sadzać w co (5): Cippus, Górká nieyáká/ álbo podwyſzenie ziemie yákoby grób/ téż kij álbo kłodá w ktorą złoczince ſadzáyą Mącz 54b. Cf Zwroty.

sadzać gdzie (1): A tákże on pan dawſzy Iozefá poymáć/ roſkazał go wſádźić do więzienia/ tám gdźie więźnie Krolewſkie ſadzano BibRadz Gen 39/20; [Y powinien Sędźia álbo vrząd opráwić á opátrzyć dobrze komorę/ gdźie ſádzáią [więźnia] GroicArt 31 (Linde)].

W połączeniach szeregowych (7): iż ktorykolwiek zwas [biskupów] Papieżowi przyſięga/ muśi rád nierad Oycu kłamcy Dyábłu ſlużyć [...]. A przeſto ſię wierni ſynowie Boży [...] mogą niedziwowáć/ iż według tey przyſięgi/ wierne y prawdziwe Sługi Boże/ łápáćie/ wiążećie/ ſadzaćie/ morduiećie zábijaćie/ głodem morzyćie KrowObr 132; więzáć/ ſadzáć/ bić/ morzyć/ dzyeći żony bráć w niewolą/ ſąli to ludzkie rzecży [...]? BielKron 108, 140, 238v; Ieſli woła [na nas Pan] Nie kradń/ tedy cie przeſthrzega áby cie nie męcżono/ nie piecżono/ nie ſádzano/ nie wieſzano. RejZwierc 256v, 80v; y záś też kogo więzáć/ ſádzáć/ y tráćić/ owiecżkam Chriſtuſowym namniey nieprzyſtoi/ áni ſie z Ewánielią zgodźi CzechRozm 248v; [[Żydzi] wielkimi przykrośćiámi chćieli odſtráſzyć Apoſtoły od przepowiedánia ſłowá y páńſkiéy wiáry: bo ie biczowali [!]/ ſadzáli/ wyganiáli/ y zákázowáli przepowiedáć Chryſtuſá. BiałPos 240 (Linde)].

Zwroty: »w łańcuch sadzać« (1): Rodźicow [= ludzi tu urodzonych] nie ma żaden Vrzędnik/ bez Páńſkiey woley/ ze wśi wypuſzcżáć: á bieguny [= zbiegów] záraz w łáncuch ſadzáć/ gdy ktory przyydźie GostGosp 14.

»do wieże, do więzienia, do tarasu, w wieżę, w więzienie sadzać« = concludere in carcerem Vulg; conicere in vincula, includere in carcere a. in carcerem Cn [szyk zmienny] (4:3:1:1:1): LibLeg 11/159v; MetrKor 37/3v; UstPraw E3v; Ergastulum, Ciemnicá álbo wieżá/ w którą niewolniki álbo yętce ſadzáyą. Mącz 107d; ná rok do táráſu mężoboyce ſadzáią [in carcerem annuum homicidae coniicerentur]. ModrzBaz 79v; KochPs 158; CzechEp 208; ReszList 150; Niechay káżdy Stároſtá ſwych vrzędow ſtrzeże/ By zuchwálce karano/ ſadzano do wieże BielRozm 9; WujNT Act 22/19.

»sadzać w żelaza« (1): Thak nathen czaſz thy zawyazowano slyubem kthorich nyeszadzano dowyeze, any wzadne Zelyaſza any ym Roku ku stawyenyu dawano MetrKor 37/3v.

Szereg: »im(ow)ać a (i) sadzać« (2): UstPraw E3v; ty ktorziby śie w chodzeniu y w poſtáwie niewſtydliwie ſpráwowáli/ w nocy (kiedy wſzytcy ſpią) przechodząc śię/ wołánieby cżynili [...] áby ten vrząd imał/ y ſadzał [comprehendat et in carcerem coniiciat]. ModrzBaz 36.

3. [Iter. od „sadzić” ‘umieszczać sadzonki roślin w ziemi’ [co gdzie]: Są 2 ogrody, na których kapustę sadzają i insze pożytki LustrLub 30.]

Synonimy: 1. kłaść, stawiać; 2. niewolić, pojmować, więzić.

Formacje współrdzenne cf SADZIĆ.

Cf SADZAJĄCY, SADZANIE, SADZANY

JR, (LW, MC, MN)